نوروز بايرامي و اونونلا علاقه دار مراسیم لر
پروفسور دوقتور محمدتقي زهتابي(كيريشچي)
نوروز بايرامي، آدينين فارسجا اولماسينا باخميياراق، آذربايجان و همدان دياريندا و بو يئرلرين اسكي ساكينلري طرفيندن يارانميش، همده طبيعتين يئنيدن جانلانماسيله علاقهدار يارانان ميللي بير شنليك بايرامدير. اوّللر اشاره ائتديگيميزكيمي، بو بايرام آذربايجان و همدان اراضيسينده عصرلر بويو فورمالاشان زردوشت دينيايله برابر و حتي اوندان اولكي عصرلرده يارانماغا باشلاميشدير. بو بايرامين ايلك روشئيملري ميلاددان 2500ـ3000ايل اوّل بو گونكو آذربايجان و همدان تورپاقلاريندا ياشاييب، مدنيّت قورموش قوتتيـلوللوبي خلقلري و باشقا اورتا آسيادان گلن ائللر و كوتلهلر واسطهسيله يارانميشدير. بو خلقلرين اؤزلريله اورتا آسيادان گتيرديكلري ابتدايي خرافاتي شامانيستي ديني تصوّرلر يئرلي شرايطله زامانـزامان الـاله وئررك زردوشت دينينين ايلك روشئيملريني ياراتديقلاري كيمي، گؤزل ميللي بايراملاريندا ايلك نطفه و روشئيملريني ياراتميشلار. آذربايجاندا، خصوصيله قديم، قيشين سرت اولدوغو قدر، ياز ياشيل، شن، نعمتلي، گول چيچكلي و گؤزل اولموشدور.
باكينين ياخينليغيندا، خزر كناريندا، آلچاق تپهلرله اؤرتولموش و سال قايالارلا بزنميش بؤيوك بير ساحهده كشف ائديلميش مشهور«قوبوستان» آدلي داش قازما ناخيشلاري اونلارجا حيوان شكلي، گونش، رقص و سايره شكيللريندن عبارت بير زنگين مجموعهدير. شبهسيز بو كيمي آبيدهلردن همدان و آذربايجانين مختلف داغلاري، بؤلوك و منطقهلرينده چوخدور و اونلاردان بيري همدان ياخينليغيندا كشف اولموشدور. هله كشف اولونماميش ايلك اينسانلاردان قالان بو آبيدهلرين چوخو، شبههسيز، «قوبوستان»دا اولانلار و يا اونلارا اوخشار اثرلر اولموشدوركي، آذربايجان و همدان اراضيسنده ياشاميش ايلك اينسانلارين اگلنمهسي، چاليب اويناماسي، شنليكلري و خوش ساعاتلاريني گؤستهرير. «قوبوستان» كولئكسييونوندا يئرلي اهالي داخلينده «قاوال چالان داش» آدلانان نسبتاً بؤيوك بير قايا وارديركي، بير پارچا داشلا اونا ووردوقدا، طبيل سسينه اوخشار بير سس اطرافينداكي گئنيش و هامار ميدانين هر يئرينده ائشيديلر. بورا ايلك اينسانلارين چاليب، اويناديقلاري و شنليك ائتديكلري يئر اولموشدور
بو و بو كيمي اونلارجا وسيله و عاميللر نئچه مينايل م.ق.، ائلهجهده، م.ق. 2ـ3ـنجو مين ايلليكلرده آذربايجان و همدانين او زامانلار مختلف ماحاللاريندا ياشايان كيچيك ائللرين توي، شنليك و بايرام مراسملرينين تدريجله يارانماسيندا بؤيوكـبؤيوك رول اويناميشدير.
همدان و آذربايجاندا قوتتي، لوللوبي و باشقا خلقلر، ائل و اوبالارين، طبيعتين قانونلاريندان خبرسيز اولان ابتدايي، خرافاتي دوشونن، شامانيزم و توتئميزم تفكرونه مالك اولان اينسانلارين تصوّرونده زردوشت دينينين ايلك نطفهلري يارانماقلا برابر، بايراملاريندا، او جملهدن نوروز بايرامينيندا ايلك روشئيملري خلق داخلينده يارانير و طبيعتين جوانلاشماسي حادثهسيله بيرلشهرك عصرلربويو نوروز بايرامي مراسمي، عنعنه و عادتلري شكله دوشور.
نوروز بايراميندان قاباق و سونراكي بعضي گونلردهده، نوروزلا باغلي، بير سيرا رسملر و عنعنهلر وارديركي، «كوساـكوسا»، «هئيفانا»، «سيزده» اونلارين هلهده آذربايجانين كندلرينده داوام ائدنلريندندير. هلهده آذربايجان خلقي داخلينده ياشاماقدا اولان بير سيرا بو كيمي عادتـعنعنهلر، نوروزلا ايلگيلي مراسملرين چوخ قديم، م.ق.2و3ـنجو مين ايلليكلردن، يعني قوتتيـلوللوبي خلقلرينين يازيلي تاريخه قدم قويدوقلاري زامانلاردان باشلاماسيني نظره آلاراق، قطعي شكيلده دئيهبيلهريككي، نوروزبايرامي، اونون رسوماتي، اوندان قاباق و سونراكي گونلردهكي عادت و عنعنهلرين هاميسي زردوشت دينينين تام فورمالاشديرماسيندان چوخ اوّللر تدريجله يارانماغا باشلاميشدير. لاكين شبههسيز نوروز مراسمي روشئيملرينين يارانماسي دؤرلريله زردوشت دينينين ايلك روشئيملرينين، اسكي همدانـآذربايجان خلقلري داخلينده عيني زاماندا يارانماغا باشلاماسيني دئسكده، يانيلماريق، چونكي بونلارين هاميسي ابتدايي اينسانلارين ساده و ايلكين دوشونجهلريله سيخ باغلي اولموشدور. بونا گؤرهده نوروز بايرامي زردوشت دينيايله باغلي اولموش و بو باغليليق «اوئستا» كيتابيندادا عكس اولموشدور.
تاريخچي عاليم رحيم رئيسنيا نوروز بايرامي و مراسميايله زردوشت دينينين علاقه و ايلگيسي بارهده دانيشاراق يازميشدير: نوروزون مذهب و اساطيردهده كؤكه مالك اولماسي، اونو مقدّس و ايلاهي بير هالهيه غرق ائدهرك،قدرتي و داوامليليغينا آرتيرميشدير. مزديسنا دينينه گؤره نوروز بايرامي طبيعتين و اينسانين يارانما بايرامي، زردوشتون دوغوم بايرامي، ايشيغين، اهورا مزدانين قارانليغا، اهريمنه غلبه بايرامي و نتيجهده گونلرين اوزانماسي بايرامي، فروهرين مينو دونياسيندان يئره انمهسي بايراميدير. ثعالبي يازميشدير:«زردوشت دئميشديركي، فروردگان(فروردين.م.) گونلرينده اؤلولرين روحلاري ائولرينه قاييدار، بونا گؤرهده امر ائتديكي، او گونكو ائولري تميزلهسينلر، فرشلر سالسينلار، اورادا مزهلي و اشتها آرتيران يئمكلر قويسونلار و يئسينلر، تا اؤلولرين روحلاري اونون قوخوسو و گوجوندن قوّتلنسين».
مختلف آوروپا و ايران عاليملريده نوروزلا زردوشتون ايلگيسي بارهده نظرلر و فيكيرلر سؤيلهميشلركي، اساساً دوزگوندور.
نوروز بايرامي بارهده بو دئديكلريميزدن نتيجه چيخارداق دئيه بيلهريككي، بعضيلرينين دئديگينه باخماياراق، نوروز بايرامي «ري»و يا«بلخ» و سايرهده دئييل، قديم آذربايجان و همدان دياريندا قديم آذربايجانليلار مركزي ماد اهاليسي طرفيندن يارانميش و سونرا ايرانين باشقا يئرلرينه ياييلميشدير.
نوروز گونونون، هجري تاريخينين عكسينه، دهگيشمهمهسي بارهده قيد ائتمهگي لازم بيليريككي، فيكريميزجه نوروز بايرامي روشئيملرينين يارانديغي زامانلاردا، فصيللر و طبيعتين دهييشمهسيله علاقهدار، بو گون تقريباً ثابت و معيّن گونلرده اولموشدور. او سببده آشاغيداكيندان عبارتدير.
بيليريككي، قوتتيـلوللوبي و ماننالار چاغداش آذربايجان ميللتينين اولو بابالاري اولموشلار. اونلار، يئرينده گؤسترديگيميز كيمي، سومئر و ايلام آخينلاريندان قالان و تاريخ بويو اونلارلا ايلگيلي اولموشلار، حتي قوتتيلر 91 ايل بابيلده حاكميّت ائتميشلر{م.ق.2200ـ2109}، بابيل ايسه سومئر اككدلرين مدنيّت مركزي اولموشدور. تاريخ علمي قطعي ثابت ائتميشديركي، ساعاتين 60 دقيقه، دقيقهنين 60 ثانيهيه بؤلونمهسي و شايد هفته، آي و ايل سومئرلرين كشفي و يادگاريدير. شبههسيز سومئرلر و اونلارلا عيني مدني كؤكه، اوتنيك خصوصيّتلره و تقريباً واحد مدني آتمئسفر، محيط و شرايطه مالك اولموش، نوروز بايراميني يارادان قوتتيـلوللوبي و ماننالار نوروز بايرامينين گونونو، سومئرلرين علمي و كشفياتيندان استفاده ائدهرك، تقريباً ثابت، مشخّص و معيّن ائتميشلر. البته بو احتمالدير، آنجاق گوجلو احتمالدير.
بو بارهده بير قدر اطرافلي دانيشماق لازمدير.
نوروز بايرامي گونونون ايلين معيّن گون و يا گونلرينده ثابت اولماسينين، فيكريميزجه، اساسلي و علمي بير سببي اولموشدور، اودا، اشاره ائتديگيميزكيمي، سومئرلرين علمي و او خلقين داخلينده اينكيشاف ائتميش نجوم علميايله ايلگيليايدي.
سونرا مانناـماد خلقلرينده علم، هنر و صنعتدن دانيشاركن گؤستهرهجهييككي، سومئرلر و عموميّتله بابيلليلر سو ساعاتي و اوندان سونرا گونش ساعاتيني كشف ائديب، اوندان ياشاييشدا استفاده ائتميشلر و چاغداش ساعات كشف اولوب، ياييلانا قدر، بشر اوندان يارارلانميشدير.
گونش ساعاتينين كشفي نجوم علمي ساحهسينده ايرهليلمه دئمكايدي. سومئرلر بو كشفين آردينجا گونشين توتولماسي بارهده آراشديرمالار آپاراراق، اولدوزلار و گؤي جسملري ساحهسينده بؤيوك كشفلره نايل اولورلار. بو كشفلردن بيري اونايكي بورجو معيّنلشديرمكدن عبارتايدي.
منوچهر تسليمي بو بارهده يازميشدير:
«ايكيچايآراسي(بينالنهرين) اهاليسي ايلك اينسانلارديرلاركي، ‹توتولما دايرهسيني› (گونشوآي.م.) اون ايكي يئره بؤلدولر و هر بيرينه آيريجا آد قويدولار. بوگون مختلف ديللرده معمول اولان اونايكي بورجون آدلاري او آدلارين ترجمهسيديركي، بابيل كيتابخاناسينين كرپيچلريندن تاپيلير».
اون ايكي بورجون مشخّصلشديريلمهسي گونلرين اوزانيبـقيسالماسينين و دؤرد فصلين دقيق معيّن اولماسينين اؤزو دئمكايدي. بونوندا نتيجهسينده بورجلار و فصيللرين باشلانيب، باشا چاتديغي گونلر تقريباً، آزاجيق فرقلي اولسادا، معيّن و مشخّص اولوردو.
مانناـمادلارلا سومئرلر و ايلاملارين قونشولوغو، ديل ياخينليغي، ائتنيك وحدتي، تقريباً واحد و عيني علميـمفكورهوي آتمئسفرده و يا آزي بيريـبيرينه ياخين، بيريـ ديگري ايله بنالي ايلگيلي علمي آتمئسفرده مالك اولدوقلاري اوچون، مانناـماد خلقلري، شبههسيز، هله قوتتيـلولوبيلر دؤروندن، م.ق.2و3ـنجو مين ايلليكلردن سومئر و ايلاملارين علمي نايليّتلريندن خبردار اولموش و چئشيدلي ساحهلرده اونلاردان استفاده ائتميشلر. بو استفاده ساحهلرينين بيريده نوروز بايرامي گونونو مشخّص و معيّنلشديرمكده اولموشدور.
اون ايكي بورجون هاميسينين اولي و آخرينين معين و آيدين اولماسي، ائله حمل بورجونون باشلانماسي، ايلك گونونون، باهارين گلمهسي و طبيعتين جوانلاشماسينين معيّن و مشخّص اولماسي دئمكدير.
بونلاردان علاوه نظره آلاراقكي، قوتتيلر م.ق. اوچونجو مين ايلليگين سون ايكي يوز ايلليگينده 91 ايل بابيلده حاكميّتي اله آليب، ساخلاميشلار، يقين و قطعي شكيلده دئيه بيلهريككي، اونلارـقوتتيلر بابيلليلرين نجوم ساحهسينده الده ائتديكلري موفّقيّتلرله تانيش اولموش و اونو نوروز بايرامي و زردوشتيزم روشئيملرينين يارانديغي وطنلرينه، قوتتيـلوللوبيلر وطنينه، سؤنراكي مانناـ مادلارين ديارينا گتيرميش و اونون واسطهسيلهده نوروز بايرامينين ايل سورهسينده معيّن و مشخّص گونونو، حملين اوليني، بير ايكي گون تفاوت ايله اولموش اولسادا، دقيقلشديرميشلر.
سونرالار ساسانيلر دؤرونده هيأت علمينين اينكشافيايله علاقهدار نوروز گونونون ايل بويو دهييشمهسيني تصوّر ائتمك اولار، آنجاق تورك شاهي سلجوقي ملك شاه تازا جلالي تقويمي تنظيم ائتديرهرك، يعني دؤرد ايلدن بير ايلي 366گون حساب ائتمكله، نوروز بايراميني ثابت گونده، فروردينين (حملبورجونون) اولينده اولماسيني علمي، قانوني و دهييشمز شكله سالميشدير.
نوروز بايرامينين آذربايجاندا و آذربايجان خلقيله علاقهدار يارانماسينا نئچه بؤيوك دليلده گؤسترمك اولار:
1 ـ بوگون بئله آذربايجانين هر يئرينده نوروز بايراميايله علاقهدار ائله ائل قايدا قانونلاري و رسملري وارديركي، يالنيز آذربايجانا مخصوصدور. بو ائل رسملرينين بيري «هئيفانا»مراسميدير. بو مراسم ايلين دؤردونجو گونو توتولان مراسمدير. بوگون، خصوصيله كئچميشده، آذربايجان كندلرينده عايلهلر: بؤيوكلو، كيچيكلي، آروادلي، كيشيلي سحر تئزدن ناهار پيشيرمك اوچون لازم اولان وسايطي، ائلهجهده معمول اولان اويونلارا گرك اولان وسيلهلري گؤتوروب، چؤله، باغلارا، چشمه باشلاريناـطبيعت قوجاغينا گئدر و آخشاما قدر اورادا يئمك پيشيريب يئمك، اگلنمك، چاليب اويناماق و مختلف اويونلار اويناماقلا مشغول اولارديلار.
آذربايجانليلار داخلينده بو گؤزل مراسملي گونه«هئيفانا»دئيرلركي، «حيف اونا » سؤزلرينين ادغام اولوب، قيسالديلميشدير. خلق بو گونه «حيف اونا » يعني حيف نوروزا ـ دئيه، بو بايرامين خاطرينه گونو شن و فرحله كئچيررديرلر. كئچميشده اگر بوگون هاوا سويوق اولسا و شهردن، كنددن كنارا گئتمك ممكن اولماسايدي، گؤسترديگيميز مراسمي، ممكن اولدوقجا ائوده ائدرديلر و هر حالدا او گونو ايشلهمزايديلر.
2 ـ نوروز بايرامينين محض اودلار ديارينداـآذربايجاندا يارانماسينا ايكينجي اهميّتلي دليل كلاسيك تاريخي اثرلرده بو بايرامين آذربايجاندا يارانماسينين دؤنهـدؤنه قيد اولونماسيدير.
بيرينجي ساساني شاهي اردشيربابكان زامانيندان باشلاياراق، فارس شوونيستلري ايران اراضيسينده اولموش هر بير مثبت و يارارلي مسئلهنين فارسلارا، هندـآوروپايي ائللره منسوب ائديلمهسينه چاليشميش و اينديده چاليشيرلارسادا، تاريخي حقيقتلري اولدوغو كيمي دوزگون و واقعبينانه، هر جور تعصّبدن كنار يازان عاليم و تاريخچلرده آز اولماميشدير. بو عاليملردن بيريده مشهور خوارزملي عاليم ابوريحان بيرونيدير. بيروني تقريباً 390ـنجي هجري قمري ايلينده قلمه آلديغي«آثارالباقيةعنالقرونالخالية» اثرينده نوروز بايرامينين آذربايجان توپراقلاريندا يارانماسينا داير، افسانهشكلينده اولسادا، يازميشدير:
«ايرانليلاردان باشقا بير دستهسي دئييركي، جمشيد شهرلرده چوخ دولاناردي. آذربايجانا گيرمك ايستهديكده، قيزيلدان قايريلميش بير تخته اوتوردو و خلق او تختي اؤز چيگينلرينده آپارارديلار.گونش او تخته دوشدوكده، خلق اونو گؤردو و بوگونو بايرام توتدولار».
ايللك مشهور فارس سؤزلوگو اولان «برهان قاطع»ين مؤلفي «محمدحسينبنخلفتبريزي»ده بو افسانهني اؤز سؤزلريله نقل ائتميشدير. بو سؤزلر افسانه اولموش اولسادا، نشان وئريركي، افسانهلردهده نوروز بايرامي آذربايجان دياريندا يارانميش بير بايرام تانينميشدير.
3 ـ نادارا: نوروز بايراميله علاقهدار آذربايجانليلار داخلينده اولدوقجا گئنيش ياييلميش عادت و مراسملردن بيريده ايلين سون چهارشنبهسينين آخشامي اوجا يئرده، دامدا، تپه اوستونده، بعضاً عمومون توپلانديغي يئرده گور آلاولي اود يانديرماق مراسميدير. بو مراسم، نئجه دئيرلر بيتمكده اولان ايلي شنليكله يولا سالماق و چاتماقدا اولان ايلي شن قارشيلاماق و اونا حاضرليق گؤرمك كيميدير. بو مراسم نوروز مراسمي كيمي طنطنهلي، شن و گؤزل ايدي و عايلهده هامي: بؤيوك، كيچيك، قوجا، جوان، آرواد، كيشينين اوندا اشتراكي حتمي و لازم ايدي.
آتام سؤيلرديكي، گنجليكده آلـوئر اوچون گونئي كندلريندن بيرينه گئتميشايديم، ايلين سونلاري ايدي، آخر چهارشنبهايدي. آخشام چاغلاريايدي، تانيشلارين بيرينين ائوينده قوناقايديم. پئنجرهدن گؤردومكي، عايله عضولرينين هاميسي نرديوانلا داما چيخيرلار. هامي داما چيخاندان سونرا، اورادا قورو تيكاندان اود يانديديلار، آلاوي گؤيه اوجالدي. اؤزلري داما چيخابيلنلرين هاميسي دامداايدي، قادينلار، اوشاقلاري قوجاقلاريندا، داما چيخميشايديلر. بيرده گؤردوم 90 ياشينا چاتميش بابالارينيداكمكلهشيب، داما چيخارديرلار. ائو صاحابينين گنج اوغلو گليب، منيده نادارايا چاغيراراق دئدي:
ـ بويورون نادارايا، ائوده اورتوماغين شوگومو پيس اولار.
منده گئديب نرديوانلا داما چيخديم. قوجا بابا آلاوين مقابلينده داياناراق، اللريني گؤيه ساري قالديريب، دئدي:
ـ آللاه، سنه مين شوكور، بيلدير بو واخت اون تومن سرماياميز وارايدي، ايلي باشاـباش ايشلهييب، قازانيب، ياخشي دولانديق و اون تومنده يئريندهدير.
قوجا سونرا اوشاقلارا اشاره ائدهرك دئدي:
ـ هه بالالار! باشلايين.
اوشاقلار سس سسه وئرهرك دئديلر:
1 ـ ناداراها، نادارا،
سو گلدي قندهارا،
شاهيم شيروان ايچينده،
اوينار ميدان ايچينده،
قيلينجي قان ايچينده،
ميدانين آغاجلاري،
بار گتيرمز باشلاري،
آغا دايينين قاشلاري،
هئي دؤيوشر قوچلاري…
ايكي دانا ها ايكي دانا،
ايكي دانا بير قوشايدي،
باغچايا قونموشايدي،
بگاوغلو گؤرموشايدي،
اوخ اينن وورموشايدي،
اوخ مندن بئزارـبئزار،
دهرينـدهرين قوي قازار،
دهرين قويدا بير كئچي،
هاني به بونون قيچي؟
قيچي قازاندا قاينار،
پيشيك يانيندا اوينار،
پيشيگيم هارا گئديرسن؟
گئديرم بابان ائوينه؟
بابان ائوي ييخيلسين
قيز گلين آلتدا قالسين،
بو متللر و قوشماجالاردان اوزونـاوزادي اوخوياندان سونرا، گنج اوغلان و قيزلار بيريـبيرينين آردينجا آلاوين اوستوندن بو طرفدن او طرفه آتلاناراق دئييرديلر:
نادارا، ها، نادارا،
شاه گلدي قندهارا…
آتام دئيرديكي، كند داملارينين هاميسيندا عيني بو شن مراسم تكرار اولماقداايدي. بو مراسم كئچميشده داها طنطنهليايدي و اينديده معيّن درجهده اجرا اولونور.
آتيل ـ باتيل مراسمي
نوروز بايراميله ايلگيلي و اونا حاضرليق علامتي اولان آخر چهارشنبه گونو مراسملريندن بيريده هامان سون چهارشنبه گونونون سحر چاغي توراـ ووردان اجرا اولونان ‹آتيلـباتيل› مراسميدير.
بو مراسم داها چوخ قادينلار وقيزلار طرفيندن اجرا اولونور. ايلين سون چهارشنبهسي گونو سحر توراـووردان قادينلار، خصوصيله يئتيشميش و بخت عرفهسينده اولان قيزلار، آلديقلاري تازا ساخسي كوزهلرله، منسه، ياريم سهنگو… ايله سو گتيرمك اوچون چشمه باشينا گئدر، اؤزلريله آزاجيق ياشيللاشميش بوغدا، قايچي، سورمه و آينا آپارار، اورادا آينايا و يا سويا باخيب، گؤزلرينه سورمه چكر، ديرناقلاريني توتار، ساچلاريني دارار، گؤيلري قايچيايله سويا دوغرايار و بو ايشلري قورتارديقدان سونرا سو آرخيني اوتايـبوتايا هوپپاناراق دئيرلر:
آتيلـباتيل چرشنبه،
بختيم آچيل چرشنبه.
سويون باشي بيزيمدير،
چاخماق داشي سيزيندير…
همين سحر توراـووردان چشمهلر باشي ائله شلوغ اولاركي، ايگنه سالماغا يئر اولماز و محلهنين تقريباً بوتون قيز و قادينلاري چشمه باشيندا اولارلار.
جيدير
آخر چهارشنبه گونو سحر تئزدن، هاوا ايشيقلانيب، گون چيخماغا بير قدر قالاندا كندلر و قصبهلرين معيّن كنار ميدانلاريندا گنجلر آت چاپار و ياريش كئچيردرلر. كند و يا قصبهنين اهاليسينين اكثري بو ميدانين اطرافيندا توپلانار و ياريشا تاماشا ائديب، اونو آلقيشلايارـ‹آتيل ـ باتيل› لاريني قورتاريب، تازا منسهلرده ائولرينه سرين و تميز ايچمهلي سو گتيرن گنج قيزلاريندا هاميسي، گؤزلري سورمهلنميش حالدا، بو ياريش ميدانينا گلر، قادينلار و قيزلارا مخصوص اولان يئرده داياناراق، آت چاپان گنجلره تاماشا ائدرلر. جيدير مراسمي نوروز بايراميايله ايلگيلي توتولماسادا، مختلف تورك خلقلري داخلينده، او جملهده توركمنلر داخلينده ان قديم دؤرلردن چوخ ياييلميش بير ايدمان و اگلنجهدير.
آخير چرشنبه و يئددي لهوين
بوتون آذربايجان كندلري و شهرلرينده آخر چهارشنبه گونونون قاباق گئجهسي پيلوو پيشيريب، شنليك ائدرلر، سون چرشنبه گونو ايسه كيچيك منطقهلرين مركزلرينده بؤيوك و طنطنهلي بازار اولار و بوتون كندلي كيشيلر تازا پالتارلاريني گئيميش اؤز اوغلان و قيز اوشاقلاري ايله يئددي لهوين و يا چرشنبه يئميشي، اويونجاق و سايره آلماق اوچون بو بازارا گلر، ناهارا قدر بورادا گزيب، دولانارلار. آخر چهارشنبه بازاري اولدوقجا طنطنهلي و شولوق اولار. بازاردا بوللوجا ‹يئددي لهوين› و يا ‹چرشنبه يئميشي› ساتارلار. يئددي لهوين يئددي چئشيد قورو مئيوهنين قاريشيغيندان عبارت اولان مئيوه مجموعونا دئيرلر. معمولاً هامي: هم شهر، همده كند اهاليسي، هركس عايلهسينين سايي ايله علاقهدار، معيّن مقدار يئددي لهوين آليب، آپارار و اونو نوروز بايرامينين قاباق گئجهسي عايله عضولري، خصوصيله اوشاقلار آراسيندا پايلايار و معيّن مقداريني دا نوروز بايرامي گونو گؤروشه گلنلر اوچون دوزلميش بايرام سوفرهسينه قويارلار.
گؤيوزيهرك
بوتون آذربايجان و حتي ايراندا ان چوخ ياييلميش نوروز رسملريندن بيري ‹گؤي بئجرمك› دير. نوروزا بير هفته، اون گون قالان بير قدر بوغدا و مرجيمك سودا ايسلاديب، پارچا داخلينده تر ساخلايارلاركي، جوجهريب، ياشيل لاشسين. جوجهرديكدن سونرا اونلاري چئشيدلي مئژمئيلر، و بوشقابلارا توكوب، اوستونو اؤرتر و هرگون سو وئررلركي، ياشيل لاشيب، اوجالسين. گؤي اوجاليب، ياشيل اولدوقدا اونون دؤرهسينه قيريميزي پارچا توتارلار.
بوندان علاوه قولپو اولمايان، تونگو آدلانان بوغازيدار و قارني يوغون و گيرده خصوصي ساخسي قابلارين ائشيك طرفينه پارچا سهريير و اوستونه ايسلانميش زيهرك چكر و كوزهنين ايچينه هر گون سو تؤكرلر. بو زهيهركلر جوجهريب، ياشيللاشار و اولدوقجا منظرهلي و گؤزل اولار. بو ياشيل تونگولري، ايچينده بوغدا گؤيو بئجريلميش نسبتاً بؤيوك مئژمئيلرين بوش ساخلاديقلاري اورتاسينا يئرلشديرر و بايرام گونو اونو چرشنبه يئميشي، شيريني، مئيوه، قيرميزي يومورتا و سايره ايله بزنميش بايرام سوفرهسينين اورتاسينا قويارلار. بو بوغدا گؤيلريندن نوروزدان نئچه گون سونرا ‹سومني› پيشيررلر.
بايرام گونونون رسملري
نوروز بايرامي، يعني تازا ايلين ايلك گونونده آذربايجان ميللتي داخلينده قديم زامانلاردان خصوصي رسملر، قايدا ـ قانونلار و عادتـعنعنهلر اولموشدوركي، بير چوخو حيات طرزينين دهييشمهسيله آرادان گئتميشدير. هلهده آذربايجان كندلري و قسماً شهرلرينده داوام ائتمكده اولان عادتلردن آشاغيداكيلاري گؤستهره بيلهريك:
1 ـ بوگون سحر تئزدن، آخر چهارشنبه گونو آلينميش تازا ساخسي قابلاردا: منسه، بختهور، سهنگ، بستي، اوشاقلار ايسه‹دهنگيلهلرينده› چشمهدن ائوه تازا سرين سو گتيررلر و تازا ايلده بونو آيدينليق علامتي سايارلار.
2 ـ هامي و خصوصيله اوشاقلار اؤتن ايلين سونلاريندا تيكديرديكلري تازا پالتار و آياققابلاريني گئيرلر.
3 ـ عايلهده بوتون گنجلر و اوشاقلار ائوين آغساققالي اولان كيشي و آغ بيچگي اولان قادينين گؤروشونه گئديب، اونونلا ال وئريب گؤروشر، بايراميني تبريك ائديب، اونا اوزون عؤمور ديلهير و اونا بير نارينج و يا نار وئررديلر.
4 ـ خانوادهنين بوتون عايلهلري افرادي خانوادهنين ياشجا ان بؤيوك اولان كيشي و يا آروادلارينين گؤروشونه گئتمهليديرلر. اوندان سونرا عيني خانوادهنين مختلف عايله عضولري گؤروش اوچون بيريـبيرينين ائولرينه گئدرلر.
5 ـ عيني خانوادهدن اولان عايلهلرين عضولري بيريـبيرينين گؤروشونه گئدنده او ائوين اوشاقلارينا دستمال، جوراب، قيرميزي يومورتا و حتي پول بايرامليق وئررديلر.
6 ـ عايلهوي و خانوادگي گؤروشلردن سونرا بوتون كيشيلر بيريـبيرينين و قادينلاردا معمولاً بيريـبيرينين گؤروشونه گئدرديلر. بو گؤروشلر معمولاً كيچيك كندلرده تازا ايلين ايكينجي گونو و بؤيوك يئرلرده و قصبهلرده سيراايله محلهـمحله اولاردي. بو گؤروشلرين بؤيوك اهميّتي اوندان عبارتايديكي، اؤتن ايل بويو يارانميش كدورتلر و حتي دشمنچيليكلر آرادان آپاريلاردي.
نوروز بايرامي گونو و او گونله علاقهدار گونلرده اولان گؤسترديگيميز عادتـعنعنهلر، قايدا و رسملر معيّن شرايطله زامانـزامان قسماً دهييشسهده، اونلارين چوخونون كؤكو چوخ قديم دؤرلردن قالان يادگاردير. بو عادت و عنعنهلرين بير سيراسي اسكي زردوشت ديني و اونون روشئيملرينين يارانديغي ميلاددان نئچه ايل مينايل قاباغا، بعضيلري ايسه بوتون تورك ائللري، او جملهدن يئرلي توركلر، اورتا آسيا توركلري و اورادان آذربايجان و همدان اراضيسينه گليب يئرلشميش تورك قبيله و سويلارينين عمومي عادت و عنعنهلريندن قالان رسملر اولموشلار.
دئمك، نوروزلا ايلگيلي اولان عادت و رسملرين كؤكونو يا مركزي ماد و ماننا اراضيسينده يارانميش زردوشت ديني، اونون حكملري، ديني تصوّرلري و رسوماتيندا، يادا اسكي تورك ائللري، قبيله و سوي بيرلشديرمهلرينده، اسكي توركلرين حياتي و عادتـعنعنهلرينده آختارماق لازمدير.
آذربايجاندا يايلا قيشين حرارت و طبيعت شرايطي باخيميندان بؤيوك فرقي گؤستريركي، يازين گلمهسي بو اراضيده ياشايانلاري لاپ اوّلدن دوشوندوروب سئوينديرميشديرو يازين ايش، حيات، فعّاليت، شنليك، نعمت و سعادت گتيرمهسسي اوچون، اونون باشلانديغي گون زردوشتيزمين دقّت مركزينده دايانميش و اونون اهورامزدايا عايد عنصرلريندن اولموشدور. نوروز سؤزو چوخ سونرالار يارانميش بير پارس كلمهسي اولسادا، اونون وارليغي، بوتون رسوماتي و خلق داخلينده بير عادت و عنعنهيه چئوريلمهسي پارسلاردان چوخـچوخ اوّللر، زردوشتيزمين روشئيملرينين يارانديغي قوتتيـلوللوبي خلقلري، مادـماننا ائلللريو خلقلري داخلينده م.ق.2و3ـنجو مين ايلليكلر سورهسينده تدريجله يارانيب، شكله دوشموشدور.
نوروز بايرامي گونلرينده خلقين تازا پالتار گئيمهسي، بيريـبيريله گؤروشمهسي، بيريـبيرينين گؤروشونه گئديب، قارشيليقلي تبريك ائتمهلري، بيريـبيرينه هديه وئرمهسي، ائولرده تبريكه گلنلرين شيرينيايله قارشيلانماسي، كدورتلرين اونودولماسي… بوتون بو ايشلر بير طرفدن خلقين ايش، سعادت، شنليك، نعمت و سعادتين گليب چاتماسيني، ديگر طرفدن زردوشتيزمين خيرو اهورامزدايا عايد نوروز عنصرونون عزيزلهمهسي و حتّي مقدّس ساييلماسيني گؤستهرن حركت و او ديني رسوماتدان قالان عادتـعنعنهلردير. نوروزلا علاقهدار مراسملردن‹نادارا›، يعني اود يانديريب، اونون قارشيسيندا معيّن ايشلر گؤروب، اونون اوستونده آتلانماق و اودو عزيزلهمك آچيق و آيدين گؤستريركي، زردوشتيزمدن و حتي اونون لاپ ايلك روشئيملري دؤورو، اودو مقدّس بيليب، اونا تاپينماق دؤورلرينين لاپ ايلكين مرحلهلريندن قالان بير خلق عادتي و رسيمدير.
نوروز بايراميايله علاقهدار مراسملرين قديم تورك ائللرينين عادتـعنعنهلريله باغلي اولانلاريندان آخر چهارشنبهنين سحر چاغي توراـووردان قيز و قادينلارين چشمه باشينا گئديب، اورادا بير سيرا ايشلر گؤردوكدن سونرا ‹آتيلـباتيل› ائتمهسي، هابئله گنجلرين‹جيدير›مراسملريني گؤسترمك اولاركي، بيرينجيسي قادين و قيزلاري ائودارليقلا علاقهدار ايشلر و آرزولارا يؤنلدن، ايكينجيسي ايسهگنجلري ايگيتليك و قهرمانليغا تشويق ائديب يؤنلدن بير رسم و عادتدير. بو ايستك و رسملر نه تكجه قديم تورك ائللري، بلكه بوتون ابتدايي اينسانلاردا، آنجاق رائلده اؤزلرينه خاص بير شكيلده اولموشدور.
نوروز بايرامي‹بئله فيكيرده وارديركي،(نوروز بايرامي) اصطلاحي اصلينده اوغوز بايرامي اولموش و سونرالار بو شكله دوشموشدور› و اونونلا علاقهدار چوخ قديم دؤولردن يارانميش يوخاريدا گؤسترديگيميز عادتـعنعنهلرله ياناشي، آذربايجاندا توركلرله علاقهدار بير سيرا قديم اينام، تصوّر، عادت و عنعنهلرده اولموشدوركي، اولدوقجا قديم دؤورلرين يادگاريدير. بورادا نمونه اولاراق، اونلاردان ايكيسينه اشاره ائتمكله كفايتلهنيريك.
اولدوقجا اسكي دؤورانلارين يادگاري اولان بو چئشيدلي قايداـقانونلار و رسملر بير طرفدن ابتدايي اينسانلارين ذاتي، غريزي شنليك، شادليق، راحت حيات آختارماسيله، ديگر طرفدنسه اونلارين طبيعت و طبيعت قوّهلريندن خبرسيزليگي، معلوماتسيزليغي، اونلارين مقابلينده عاجزليگي نتيجهسينده اونلاردا خارقالعاده قوّهلر تصوّر ائتمهسيايله علاقهداردير. طبيعتين هم لطفكار و مرحمتلي، گؤزل و نعمت وئرن، همده سئل، زلزله، شاختا، قوراقليق و سايره كيمي سرت، رحمسيز و غدار خصوصيّتلري وارديركي، ايلك اينسانلاري دوشوندورموش و اونلاري بو حادثهلرين علّت و سببلريني تاپماغا سوروكلهميشدير. بو حادثهلرين اصيل علّتلريني تاپماقدان عاجز اولان ايلك اينسانلار خيال عالمينده بو حادثهلرين جوربجور يارادانلارينا اينانميش و بئلهليكلهده چئشيدلي آللاهلار، سعد و نحس، خير و شر قوّهلره معتقد اولموش، همين دوشونجهلر و حياتي تجربهلري و مادي حياتيله علاقهدار بعضي حيوانلار و بيتگيلرين مقدّس اولماسينا ايناناراق، اونلارا مقدّس گؤزله باخميش، بعضيلرينه ايسه پيس نظرله باخاراق، منفي مناسبت بسلهميشدير.
بونوندا نتيجهسينده مختلف ميللتلرده مختلف حيوانلار توتئم اولموش، مقدّس ساييلميش، بعضيلري ايسه عكسينه قارقينميش، پيسلنميشدير. چئشيدلي بيتگيلره مناسبتدهده تقريباً بو وضعيّته ياخين فيكيرلر اولموشدور