زندگینامه سعدی شیرازی : استاد سخن
سعدی : استاد سخن
هفت کشور را نمیکنند امروز بی ملاقات سعدی انجمنی
اگر عرصه ی سخن فارسی یک فرمانروی مسلم داشته باشد ، او کسی جز «شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی» نیست.نامش مصلح الدین، لقبش مشرف الدین و عنوان شعری او سعدی است که بــنابر قـول مـشـهور بایـد از نـام « سعد بن ابی بکر » اتابک زمان خود گرفته باشد یا چنانکه برخی معتقدند به علت انتسـاب اجـدادش به قـبیله ی « بنی سعد» این نام رابر او نهاده شده است . او در خانواده ای که پدران او به تعبیر خودش«همه عالمان دین » بودند در حوالی سال 606 هجری در شهر نشاط انگیز و هنرفزای شیراز دیده به جهان گشود در حالی که هنوز یورشگران مغول قلمرو ایران را آوردگاه تاخت و تازها و ویرانگریها خود نکرد ه بودند . او که درکودکی از پدر یتـیم شد آموزشهای مقدماتی را در زادگاه خود فرا گرفت وحدود سال 620 هجری برای تکمیل تحصیلات خود راهی بغداد شد ودر نظامیه از محضر استادان بزرگی بهره برداما به زودی انگیزهی دانش اندوزی در او به هوای جهانگردی بدل شد و از بغداد راه دیگر بلاد عربی را ددر پیش گرفت.سفر به کوفه،بصره،طرابلس،شام،صنعا و حجـــازهر یک برای او خاطرات و تجربه های فراوانی به همراه داشت واز طرفی موجب انس سعدی بـا زبان وادب عربی گشت. او علاوه بر سرزمین های به روم و شرق عالم اسلام نیـز سفر کرد حتی بعضی از محققان معتقد هستند او به هندوستان هم سفر کرده است.
دراقـتـصای عالم بــگشتم بـــسـی بســر بردم ایـام با هـر کسی
تـمّتـع ز هـــــر گوشـهای یـافـتــم زهـرخرمنی خوشهای یافتم
اما اگر همه این سفر ها هم واقعی نباشد و برخی از آنها تنها از خیال شاعر گذشته باشد رد اینکه او بسیار سفر کرده است شکی نیست. او پس از 35 سال بار دیگر در حوالی 50 سالگی در حالی که آتش فتنه مغول رو به سردی نهاده بود به شیراز بـازگشت:
ســـعدی اینک به قدم رفت و به سر باز آمد
سعدی از سفر های دور و دراز خویش یادداشت ها و خاطراتی خواندنی و شنیدنی به همراه و هنوز زمان زیادی از ورودش به شیراز نگذشته بود که دو کتاب «بوستان»و«گلستان»رانوشت.در این زمان بود که آوازه شاعری او بالا گرفت و او را با نام «شیخ»و«استاد» یاد میکردند.او در این سالها بـه سرودن قصاید فخــیم و استوار و غزلهای نغز و شیرین پرداخت. سعدی با اتابکان و وابستگان به درگاه آنان پیوند داشت اما نه تنها نزد آنان زبان به چاپلوسی و تملق نمیگشود بلکه سخن خود را با چاشنی اندرز- و گاه اندرز تلخ و گزنده-همراه میکرد:
به نوبت ملوک اندرین سپنج ســـرای کنون که نوبت توست ای ملک بهعدلگرای
سعدی در آخرین سفر خود بار دیگر به مکه رفت و در برگشت از راه تبریز به شیراز باز گشت و با بازرگانانی در تبریز دیدار کرد.در سالهای سالهای آخر حیات سعدی در شیراز گذشت و سرانجام درسال 691 چراغ عمرش خاموشی گرفت و جسم خاکی او در محلی به نام « سعدیه » آرام یافت.
آثار سـعدی:
مجموعه آثار سعدی در کتابی به نام « کلیات سعدی » جمع آوری شده است که شامل این بخش ها میباشد:
1-بوســتان یا سعدینامه
به نام خــداوند جان آفرین حکیم سـخن در زبان آفرین
خداوند بخشندهی دستگیر کریم خطابخش پوزش پذیر
بوستان یکی از شاهکار های شعر فارسی در واقع اولین اثر مدون سعدی است که به سال 655 نوشته شده است و در آن به موضوعاتی مانند اخلاق ، تربیت و امور اجتماعی پرداخته شده است . بوستان دنیایی است آفریدهی خیال شاعر و از این رو در آن انسان آنچنانکه باید باشد چهره مینماید نه آنچه هست .در این دنیای رنگین خیالی، زشتی و بدی بیرنگ و بیرونق است.آنچه درخشندگی و جلوه دارد نیکی و زیبایی است.در دنیای بوستان بد کاران وستم کاران نیز با اندک پندی از راه خطا باز میگردند و به عدالت عشق میورزنددر چنین موقعیتی است که انسان به اوج مقام آدمیت برمیآید و از هرچه پستی و نامردی است پاک میشود و از این روست که سعدی خود این کتاب را « سعدی نامه » میخواند.
قالب شعری بوستان مثنوی است ودر 4000 بیت در وزن شاهنامهی فردوسی سروده شده است .این کتاب بر اساس موضوع در 10 بــاب فصل بندی شده است:
چو این کاخ دولت بپـــرداختم * براو ده دراز تربیت ســاختیم
یکی باب عدلست و تدبیر ورای * نگهبانی خلق ترس خــدای
دوم باب احسان نهـــــادم اساس که محسن کند فضلحقراسپاس
سوم باب عشقستومستیوشور نهعشقی که بندد برخود به زور
چهارم تواضع ، رضا پنجـــمیـــــن ششم ذکر مرد قناعت گزین
به هفتــــــــم در از عالــم تربیــت به هشتم در از شکر بر عافیت
نهم باب تــــوبه است و راه صواب دهـــم در مناجات و ختم کتاب
2- گلســــــتان
به چه کار آیدت زگل طبقی از گلستان من ببــــــر ورقی
گل همین پنج روز و شش باشد وین گلستان همیشه خوش باشد
ابتکارات سعدی به قلمرو شعر فارسی منحصر نمیگردد. او در نثر نیز سر آمد روزگار خود بودبهره وری از شعر ، نکته دانی و تمثیل ، تنوع معانی ،رنگارنگی الفاظ ، دریافتهای تیزبینانه از ویژگی های آثار اوست. او برای اولین بار نثری پرداخته و آراسته پدید آورد که علاوه بر اینکه استوار و مسجع است ، روان ، فصیح و دلپذیر نیز میباشد . گلستان در مقایسه با بوستان تصویری درست و زنده از دنیاست . سعدی در این کتاب انسان را با همهی معایب و محاسن و همهی تضاد ها و تناقض هایی که در وجود او هست نشان میدهد.در دنیای گلستان زیبایی در کنار زشتی،و شادی در کنار اندوه است . دنیا آنچنانکه هست توصیف میشود نه آنچنانکه میباید باشد.
گلستان کتاب است که به نثر اما آمیخته بانظم که نگارش آن در سال 656 انجام شد.این کتاب شامل مقدمه و هشت باب میباشد. مقدمه از نظر نثر فنی ترین بخش کتاب است. هفت باب نخستین در بر گیرنده حکایات کوتاه و عبرت انگیز می باشد :در سیرت پادشاهان ، در اخلاق درویشان ، در فضیلت قناعت ، در فواید خاموشی ، در عشق و جوانی ، در ضعف و پیری ، در تاثیر تربیت و در آداب صحبت و در باب هشتم که بیشتر شامل کلمات وجملات کوتاهی است که اغلب آنها بدلیل فصاحت و زیبایی امروزه به صورت ضربالمثل در میان مردم رایـــج و از این حیث باید سعدی را نامورترین نویسنده زبان فارسی دانست.
***
دیگر آثار سعدی عبارتند از :
قصاید ( فارسی ــ عربی )
غزلیات ( طیبات ــ بدایع ــ خواتیم ــ غزلیات قدیم )
ترجیعات، رباعیات و ...
شرح این آثار را به مجالی دیگر میسپاریم.
فـــرمانروای مُلـک سـخن
اگر تقریبأ همه قالب های شعری را در کلیات سعدی میبینیم و اگر تمام موضوعات و مضامین شعری آن روزگار از مدح، وصف، زهد، عشق و عرفان گرفته تا موضوعات اجتماعی و اخلاقی و حتی هَزل و هَجو در کلیات او هست، از آن روست که کلیات او مدعی اعتدال در ادب فارسی . به عبارت دیگر اگر بخواهیم در سرتاسر ادب 1100 ساله فارسی ، تنها یک شاعر معتدل که همه جنبههای هنری و فنی و همچنین جهات مضمونی و فکری، فردی و اجتماعی و عاطفی و عقل را به کمال در شعر خویش باز نموده است، بجوییم او کسی جز شیخ شیراز نخواهد بود. سعدی چندان بر زبان فارسی مسلط است که هر چه گفتهاست و سرودهاست زیبا، روان، متین و استوار است و باید گفت زبان او سهل و ممتنع است؛ یعنی در عین سادگی و استواری و فصاحت، خلق آثاری شبیه آثار او دشوار و گاه غیرممکن مینماید.
زبان درکش ار عقل داری و هوش چو سعدی سخن گوی ورنه خموش