درس پنجم : پيوندها (2)
پيوندها در تركي مانند فارسي تك شكل نيستند ، بلكه در سه حالت زير ممكن است ظاهر شوند:
الف ـ تك شكل : اين پيوند نيازي به بررسي مصوتهاي ريشه ندارد و هر ريشه اي باشد ، مي تواند به آنها پيوند يابد. لذا كار ما هم با اين نوع پيوندها بسيار آسان خواهد بود. البته سهم اين نوع پيوندها نسبت به دو نوع ديگر بسيار اندك و در حد شاذ و نادر است. از مهمترين پيوندهاي تك صورتي مي توان به پيوند «كن» اشاره كرد. مانند: قاچاركن (همينكه دويد ، ضمنٍ دويدن) ، باخاركن (ضمن نگاه كردن) ، سئوركن (ضمن دوست داشتن) ، سؤيركن (ضمن فحش دادن) ، گولركن (ضمن خنديدن)
در بعضي كتابها به اشتباه ، پيوندهائي مانند «چين ، كي ، ايم ، لاق ، داش و ... » را تك شكلي معرفي كرده اند ، درحاليكه در خواهيم ديد كه اين نوع پيوندها دو شكلي هستند.
ب ـ دو شكلي : اين پيوندها در دو صورت ظاهر مي شوند و بايد از لحاظ پيوند به ريشه با آن تطابق داشته باشند. پيوندهائي كه داراي مصوت از نوع باز مي باشند ، داراي دو شكل هستند. از مصوتهاي باز «آ ، اَ ، ائـ ، اۏ ، اؤ» مشخص است كه مصوتهاي «ائـ ، اۏ ، اؤ» نمي تواند در نقش پيوند كمك كنند ، چرا كه در درسهاي قبلي گفتيم كه صداهاي «ائـ ، اۏ ، اؤ» نمي توانند در هجاهاي بعدي بيآيند ، لذا از اين دسته ، تنها مصوتهاي «آ ـ اَ» مي توانند در نقش پيوندي پديدار شوند. از اين ميان هم مشخص است كه پيوندي با مصوت «آ» براي ريشه هائي با مصوت ثقيل و پيوندي با مصوت «اَ» براي ريشه هائي با مصوت ظريف پيش بيني شده اند. از مجموعه پيوندهائي با اين مشخصات مي توان اشاره كرد به: «ما ـ مه» (مانند: دولما ، قوورما ، ساچما ، ياغما ، ييغما ـ كسمه ، سورمه ، سورتمه ، دوگمه ، چكمه) ، «لار ـ لر» (مانند: قيزلار ، آيلار ، داغلار ، باغلار ، يايلار ـ كيشيلر ، كنيزلر ، گوندوزلر ، گئجه لر ، كندلر).
ج ـ پيوندهاي چهار شكلي : اين پيوندها در چهار شكل متفاوت ظاهر مي شوند و كار ما براي انطباق با ريشه مانند دو حالت پيش آسان نخواهد بود. پيوندهائي كه مصوت آنها از نوع بسته باشد ، در اين حالت ظاهر خواهند شد. مصوتهاي بسته را قبلاً بصورت «اي ْ ، اي ، اوُ ، اۆ» ياد گرفتيم. پيوندهائي كه يكي از اين مصوتها را داشته باشند ، قطعاً صورتهاي ديگر آنرا نيز خواهند داشت. مثلاً وقتي پيوند «چي» را مي بينيم ، بايد پيش بيني كنيم كه شكلهاي ديگر آن بصورت «چي ْ ، چوُ ، چۆ» نيز موجود است. وقتي به اين نكته واقف شديم ، بايد سراغ انطباق هر كدام از اين پيوندها با ريشه مخصوص خود باشيم. پس سئوال درس پيش را پاسخ داديم. در تركي نمي توانيم مانند فارسي بگوئيم: «شيشه چي ، ابريشم چي ، آبدارچي ، دوغچي» ، بلكه مصوت هر پيوند بايد با مصوت ريشه تطابق آوائي داشته باشد كه در درسهاي قبلي ذكر شده است.
با كمك درسهاي قبلي دليل چسبيدن اين پيوندها به انتهاي ريشه هاي خود را بيآبيد:
چي : باليْقچي ْ ، ديلنچي ، يولچوُ ، سؤزچو ، سيْنيقچي ْ ، اۏدونچو ، اكينچي ، يالانچي ْ
سيز : آدامسيز ، گؤزسۆز ، فيكيرسيز ، قۏلسوز ، ديلسيز ، جانسيْز ، يۏلسوز ، شامسيْز
لي : شهرلي ، آنلاقلي ، دؤزوملو ، كسيملي ، قوهوملو ، باشاريقلي ، پوللو ، وارلي ، سؤزلو
پيوندهاي اسمي و پيوندهاي فعلي
پيوندها هم ممكن است به انتهاي اسم بچسبند و هم در انتهاي يك فعل پديدار شوند. (منظور از اسم به معناي عام يعني اسم ، صفت ، عدد و ... است) نقش و وظيفه كلمه جديد متفاوت خواهد بود. در مثالهاي فوق ديديم كه يك پيوند چه سان به انتهاي اسم افزوده مي شود. مثالي از الحاق و الصاق يك پيوند به انتهاي فعل گفته نشد. مثلاً از الحاق پيوند «يم» به انتهاي فعل «دؤزمك» (شكيبائي كردن) مي توان به كلمه جديد «دؤزۆم» رسيد كه يك اسم به معناي شكيبائي و صبر است. يا از چسبيدن پيوند «يون» به انتهاي مصدر «يوماق» (شستن) ، به مصدر جديد «يويونماق» (استحمام كردن) مي رسيم.
پيوندها از اين نظر در چهار شكل ظاهر مي شوند:
الف : اسم + پيوند = اسم (مانند : يۏل + چو = يۏلچو)
ب : اسم + پيوند = فعل (مانند : ايش + له = ايشله)
ج : فعل + پيوند = اسم (مانند : بؤل + وم = بؤلۆم)
د : فعل + پيوند = فعل (مانند : بيش + ير = بيشير)
در درس اسم و فعل و نحوه خلق اسمها و فعلهاي جديد از ريشة اسمي يا فعلي به تفصيل روي اين مبحث صحبت خواهد شد.
پيوندهاي تصريفي و توصيفي
از ميان چند نمونه پيوند ذكر شده ملاحظه نموديد كه بعضي آنها در ماهيت و ذات كلمه تغييري ايجاد نمي كنند ، مانند پيوند جمع «لار». كلماتي مانند «آغالار ، باجيلار» از ريشه اصلي خود دور نشده اند و همان معناي «آغا ، باجي» را حفظ كرده اند. به عبارتي رابطه نزديكي بين ريشه و كلمه جديد وجود دارد. اين نوع پيوندها را «پيوندهاي تصريفي» مي ناميم. پيوندهاي تصريفي جهت آماده سازي كلمات براي انجام نقش گرامري و ايجاد همبستگي ميان عناصر مختلف كلام مورد استفاده قرار مي گيرد. اين نوع پيوندها كاري به معناي كلمه ندارند و آنرا از ماهيت اصلي دور نمي كنند. يعني ضمن انجام وظيفه خود ، ذات و ماهيت ريشه را حفظ مي كنند. اين نوع پيوندها حالتي گذرا و موقتي دارند و دامنه شمول آنها گسترده است. از جمله پيوندهاي تصريفي در تركي مي توان گفت:
اسمي : پيوند جمع ، پيوندهاي ملكي ، پيوندهاي حالت ، پيوند استفهام
فعلي : پيوندهاي وجه ، زمان ، شخص
(فعلاً نگران اين اصطلاحات نباشيد. آنها را در درس مربوطه خواهيم گفت)
در كنار اين نوع پيوندها ، پيوندهائي هم وجود دارند كه ذات و ماهيت ريشه را تغيير مي دهند و جزو ذات كلمه جديد مي شوند. در پيوندهاي تصريفي ديديم كه قيزلار ، منيم ، سنين و ... نمي توانند كلمه جديد باشند ولي در اينجا پيوندي مانند «ار» در «آچار» كلمه جديدي ساخته است كه هرچند خويشاوندي با ريشه «آچماق» دارد ولي يك هويت جديد و مستقل از ريشه خود دارد. اينگونه پيوندها «توصيفي» هستند. اين پيوندها مانند پيوندهاي تصريفي ، گذرا و موقتي نيستند و براي هميشه با كلمه جديد مي مانند ولي دامنه شمول كمتري نسبت به تصريفي دارند. مثلاً در آنجا پيوند «لار» به انتهاي هر كلمه اي مي آيد ولي در اينجا «ار» به انتهاي هر كلمه اي نمي تواند بيآيد.
همانطور كه ذكر شد ، اين نوع پيوندها مي توانند فعل را به اسم و بالعكس تبديل كنند و از اسم يا فعل ، اسم و فعل جديد بسازند.
توالي پيوندها در تركي
اصل توالي پيوندها از ويژگي هاي بارز زبان تركي است. به تسلسل پيوندها در اين كلمات دقت كنيد: «باشاريقسيزليغيميزداندير ، يويونمالييام ، سوسوزلاميشام ، آلاجاقليسان»
چرا نمي توان گفت: «باشاريقليغسيزيميزداندير ، يويونلي ماييم ، سوسوزميشاملا ، آلالياجاقسان»؟
براي اينكه پيوندها در تركي داراي قانون و روشي جهت تسلسل و پشت سر هم قرارگيري هستند.
طبق اين اصل:
«هرچه دامنه شمول و حدود عمل پيوندها محدودتر باشد ، به ريشه نزديكتر و هرچه عامتر و گسترده تر باشند ، از ريشه دورتر خواهند بود».
با پذيرش اين اصل و با عنايت به تعريف پيوندهاي تصريفي و توصيفي مي توان نتيجه گرفت كه پيوندهاي توصيفي در چسبيدن به ريشه در اولويت قرار دارند. چراكه دامنه شمول محدودتري دارند. لذا «آل+اجاق+لي» صحيح و «آل+لي+آجاق» اشتباه است.
غير از بحث تقدم پيوندهاي توصيفي بر تصريفي ، در ميان خود اين پيوندها نيز تقدم و تأخر وجود دارد. مثلاً در انواع پيوندهاي تصريفي ، پيوند جمع بر پيوند ملكي مقدم است. لذا «قيزلارين» صحيح است و «قيزينلار» اشتباه.