ضمیر با جانشین شدن به جای اسم ، نقش اسم را در جمله بازی می کند و تمام حالات شش گانه اسم را که قبلاً گفته ایم ، به خود می گیرد.
ضمایر در شش نوع مختلف تعریف می شوند که عبارتند از:
1 ـ ضمایر شخصی 2 ـ ضمایر اشاره 3 ـ ضمایر ملکی متصل 4 ـ ضمایر ملکی منفصل 5 ـ ضمایر تأکیدی 6 ـ ضمایر مبهم 7 ـ ضمایر استفهام

تمام ضمایر در دو حالت فرد و جمع برای اول شخص ، دوم شخص و سوم شخص اطلاق می گردند. حال به تفکیک به هر کدام از این ضمایر اشاره می کنیم:
1 ـ ضمایر شخصی
من (بن) بیز
سن سیز
او/ اول اونلار
• ضمیر شخصی اول شخص مفرد بصورت «من» استفاده می شود که صورت کهن آن در ترکی «بن» می باشد و به خاطر قرابت مخرج به «من» تبدیل شده است. با پیوند نشانه جمع قدیمی «یز» به انتهای این ضمیر بصورت «بنیز» به ضمیر اول شخص جمع می رسیم که صورت ساده آن «بیز» است. اتفاقاً «سن» هم با همین قاعده به «سنیز» تبدیل می شود.
• ضمیر سوم شخص مفرد «او» دارای صورت قدیمی تر «اول» است که اکنون تنها در ادبیات مکتوب می توان آنرا دید. این ضمیر بصورتهای شو/شول هم کاربرد داشته و دارد.
• این ضمایر مانند اسم ، حالات شش گانه آنرا هم به خود می گیرد. مانند: من ، مندن ، منه ، منده ، منی ، منیم
• این ضمایر پیوندپذیر هم هستند. مانند: من ، منسیز ، منجه

2 ـ ضمایر اشاره
بو (این) بونلار (اینها)
شو (این) شونلار (اینها)
او (آن) اونلار (آنها)
• ضمیر اشاره «شو» برای نشان دادن اشاره ای بین این و آن است (یعنی حالت متوسط) اما معنای نزدیکی نیز از آن استنباط می شود. اکنون جز در ترکی استانبولی استفاده نمی شود.
• ضمیر اشاره «او» که بصورتهای «او ، اول ، آن» استفاده می شود ، دارای صورت کهن «آن» است. مثلاً آنلار به معنای آنها می باشد. بعداً این ضمیر به «اونلار» و در محاوره به «اولار» تبدیل شده است.
• این ضمایر مانند اسم ، حالات شش گانه آنرا هم به خود می گیرد. مانند: اونلار ، اونلاردان ، اونلارا ، اونلاردا ، اونلاری ، اونلارین
• این ضمایر پیوندپذیر هم هستند. مانند: اونلار ، اونلارسیز ، اونلارجا

3 ـ ضمایر ملکی متصل
این ضمایر به اسم می چسبند و عبارتند از:
م میز
ن نیز
ی لاری
برای نمونه برای اسمهای «آنا ، کیتاب» داریم:
آنام ، آنان ، آناسی ـ آنامیز ، آنانیز (آناز) ، آنالاری
کیتابیم ، کیتابین ، کیتابی ـ کیتابیمیز ، کیتابینیز ، کیتابلاری
• اگر حرف آخر اسم صدادار باشد ، در سوم شخص مفرد از یک حرف کمکی سین کمک می گیریم و مانند مثال فوق بجای آنایی می گوئیم: آناسی
• اگر حرف آخر اسم صدادار نباشد ، برای روانی ادای کلمه از صداهای ی/4 کمک می گیریم. مانند مثال فوق برای کتاب.

4 ـ ضمایر ملکی منفصل
این ضمایر مستقل از اسم هستند و بصورت «ضمیر شخصی+ضمیر ملکی متصل + کی» درست می شوند. مانند: من + یم + کی که می شود: منیمکی.
منیمکی بیزیمکی
سنینکی سیزینکی
اونونکو اونلارینکی

5 ـ ضمایر تأکیدی
ضمایر تأکیدی با وجود فاعل بر او تأکید می کنند. این ضمیر در ترکی کهن «کند» بود که در ترکی کنونی آذربایجان «اؤز» و گاهی «بیله» جای آنرا گرفته است:
کندیم کندیمیز
کندین کندینیز
کندی کندیلری

اؤزوم اؤزوموز
اؤزون اؤزونوز
اؤزو اؤزلری

بیلم بیله میز
بیلن بیله نیز
بیله سی بیله لری
• این ضمایر نیز مانند دیگر ضمایر ، حالات شش گانه اسم را به خود می گیرند. مانند: اؤزوم ، اؤزومدن ، اؤزومه ، اؤزومده ، اؤزومو ، اؤزومون

6 ـ ضمایر مبهم
این ضمایر جانشین اسم شده و یک نوع معنای ابهام را می رسانند. تنوع آنها زیاد است اما برای نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
کیم: کیم ، کیمی ، کیمیسی ، کیمسه ، کیم ایسه ، هر کیم ، هئچ کیم
بیر: بیری ، بیریسی ، هر بیریسی ، هئچ بیریسی ، هر بیر ، هئچ بیر
نه: نه ، نه یه ، نه یی ، نه دن
به همین ترتیب قاباقکی ، دوننکی ، آیری ، آیریسی ، باشقاسی ، اؤزگه و ... .

7 ـ ضمایر استفهام
این ضمایر با سئوال ، هویت اسم را مشخص می کنند. عمده ترین آن عبارتند از: کیم ، نه ، نه یه ، هارا ، هاچان ، هانسی ، هانکی.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شهرستان میانه