دانلود کتاب لغت نامه فارسی به ترکی
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
مثنوی مولانا تورکی دیلده کیتابینی دانلود ائلیین
کتاب مثنوی مولوی تورکی دیلده
بو کتابی pdf فرمت ده دانلود ائلیین
بو کیتاب دا ایستیفاده اولونان فونت لار
LotusBold LotusNormal YagutNormal
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
کور اوغلو کیتابینی دانلود ائلیین
بیرینجی بؤلوم - مقدمه
ایکینجی بؤلوم - کوراوغلونین استانبول سفری
اوچونجو بؤلوم - کوراوغلی ایله عاشق جنون
دؤردونجو بؤلوم - کوراوغلونون ترکمن سفری
بئشینجی بؤلوم - کوراوغلی ایله دمیرچی اوغلی
آلتینجی بؤلوم - کوراوغلونون ارضروم سفری
یئددینجی بؤلوم - کوراوغلونون توقات سفری
سگگیزینجی بؤلوم - کوراوغلی نین روم سفری
دوققوزونجو بؤلوم - کوراوغلی نین دربند سفری
اونونجو بؤلوم - کوراوغلی نین قوجالیغی و کوراوغلونون بایاتیلاری
بو کیتاب PDF فورمتینده سیزین اوچون سونولور
بیرینجی بؤلوم 14 صحیفه - مقدمه
ایکینجی بؤلوم 14 صحیفه - کوراوغلونین استانبول سفری
اوچونجو بؤلوم 5 صحیفه - کوراوغلی ایله عاشق جنون
دؤردونجو بؤلوم 24 صحیفه - کوراوغلونون ترکمن سفری
بئشینجی بؤلوم 8 صحیفه - کوراوغلی ایله دمیرچی اوغلی
آلتینجی بؤلوم 21 صحیفه - کوراوغلونون ارضروم سفری
یئددینجی بؤلوم 36 صحیفه - کوراوغلونون توقات سفری
سگگیزینجی بؤلوم 15 صحیفه - کوراوغلی نین روم سفری
دوققوزونجو بؤلوم 23 صحیفه - کوراوغلی نین دربند سفری
اونونجو بؤلوم 13 صحیفه - کوراوغلی نین قوجالیغی و کوراوغلونون بایاتیلاری
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
آذربایجان تورکجه سینده سؤزلوک / فرهنگ لغات ترکی آذربایجانی - فارسی
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
کتاب آموزش ابتدایی زبان ترکی آذربایجانی
دانلود کتاب آموزش ابتدایی زبان ترکی آذربایجانی
وطن دیلی کیتابینی دانلود ائلیین
چوخ ابتدایی عرب الیفباسیندا آموزش
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
دیل و ادبیات کیتابین دانلود ائلیین
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
آذربایجان تورکجه سینده (عرب الفباسیندا) قورآن کیتابی
بو کیتاب پی دی اف شکیلینده حاضیرلانیب و سیزین اوچون سونولور
بو کیتابین بویوتو 144 مگابایت اولاراق 12 دنه PDF فایلیندا سیزین اوچون سونولور
ان شا الله یاخشی فایدالاناسیز
منبع : اورمو کیتاب خاناسی
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
چیلله گئجه سی
کولک چیرپیر - سویوقلوقدان تندیر سونور
کورسو ایستی- داخی وئرمیر
کیشی آرواد قوجاقلاشیر- ایستی مه گه
ایکیسی گنج - اورگ سئویر
شهوتده قاریشیر اوچو…
گوز باشلانیر - دکولک قالخیر
توز یارپاغی کنده باسیر
اوشاق سسی گلیر ائودن …
قیش گئجه سی - گینه کولک
سازاق هاوا
کیشی آرواد ایسته دیلر قوجاقلارین
سیخیلدیلر بیر - بیرینه
بیردن اوشاق سسی قالخدی: آغلاماغا
کیشی آرواد تئز هویله سک آرالانیب
اوشاق اوسته یوگوردولر
قوجاقلاشماق اونوتدولار…
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
دانلود کتاب نصاب صادق -- آموزش منظوم لغات ترکی آذربایجانی
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
دانلود دده قورقود کیتابی ال یازیلمیش کیتاب
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
کتاب بابک خرم دین
بابک خرم دین
ابرمرد ، ابرحماسه
بررسی جنبش های ملی ایران
م. پرمون
بو کیتاب PDF فورمتینده سیزین اوچون سونولور
منبع : اورمو کیتابخاناسی
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
نوروز اس ام اس لری
Xonçaya qoydum balığı,
Al boyadım ortalığı,
Gərdişə sal çalmalığı,
Çünki gəlibdi Firuz.
Xoş keçəcəkdi Novruz.
***
Taxçaya qoydum çırağı,
Rövşən eyləsin bucağı,
İşıqlandırsın otağı,
Çünki gəlibdi Firuz,
Xoş keçəcəkdi Novruz.
***
Üsküdü bu, çərşənbədi,
Atəş yanır şövnəmdədi,
Zərdüşt deyir kölgəmdədi,
Çünki gəlibdi Firuz,
Xoş keçəcəkdi Novruz.
***
Taxçaya qoydum noxudu,
Sanadım biri yox idi.
“Zondanı”, “Həfti” oxudu,
Çünki gəlibdi Firuz,
Xoş keçəcəkdi Novruz.
***
Süfrəyə qoy simuzəri,
Əlavə eylə təbəri,
Zonfovuş oxur “Ögər”i,
Çünki gəlibdi Firuz,
Xoş keçəcəkdi Novruz.
***
Atəşə səp üzərliyi,
Qarnıyarıq bəzərliyi,
Süxt eləsin əyərliyi,
Çünki gəlibdi Firuz,
Xoş keçəcəkdi Novruz.
Qarnıyarıq bəzərliyi,
Süxt eləsin əyərliyi,
Çünki gəlibdi Firuz,
Xoş keçəcəkdi Novruz.
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
نوروز بایرام اس ام اس لری
Arzum budur novruz qüssə-qəmin yox olsun, ürəklərdən getsin buz, sevgi payın çox olsun! Novruz Bayramınız Mübarək olsun!
Əzizinəm yaz gəlsin, yaz gəlsin bahar gəlsin, bu novruz bayramında qəm getsin, sevinc gəlsin! Novruz bayramınız mübarək olsun!
Sevgi dolu nur dolu novruz qarşılayaq, qoy bu bahar yaz boyu gün saçsın parlaq-parlaq! Novruz bayramınız mübarək olsun!
Gəldi bahar bayramı, ilin gözəl bayramı, qədəmlərin xoş olsun Novruza deyir hamı. Novruz Bayramınız Mübarək olsun!
Yetişdi bahar yenə. Bahardır yenə, getsin ayazlı günlər, gəlsin novruzum yenə! Novruz bayramınız mübarək olsun!
Bu bahar bayram gələr, toy gələr, nişan gələr, Novruzun görüşünə el gələr oba gələr. Novruz bayramınız mübarək olsun!
Gəlir bahar avazı, yaz ətri, yaz avazı, bu Novruz qovuşanlar duymasın qəm avazı. Novruz bayramınız mübarək olsun!
Gəl-gəl a yaz günləri. Bahar bayram günləri. Bu Novruz bayramında ilin xoş günləri. Novruz bayramınız mübarək olsun!
Qoy bu təravətli Novruz bayrami süfrənizi ruzu, qəlbinizi ise xoş hisslərlə doldursun. Sağlamlığınız möhkəm, arzularınız sonsuz, umidləriniz gərçək olsun! Novruz bayramınız mübarək olsun!
Yurdumuza ayaq basmış, Bahar bayramınızı təbrik edirəm. Qədəmləri uğurlu, könül oxşayacaq sevincli günləri bol olsun. Novruz bayramınız mübarək olsun!
Əzizim. Bir bayram var. Novruz! Sihirli bayramdır. Bayramda, küsənlər barışır, sevənlər qovuşur. İnanmırsan? Bu gün görərsən. Novruz bayramınız mübarək olsun!
Bayramınız mübarək, ürəyiniz ümidli, ümidleriniz atlı, sevdaniz qanadlı, sevinciniz qatlı, süfrəniz dadlı, məkanınız taxtlı, ömrünüz bəxtli, eviniz bərəkətli olsun! Novruz bayramınız mübarək olsun!
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
« دئیم » لرده دئملی لر یازان: علی برازنده.تورک
« دئیم » لرده دئملی لر
آذربایجان فولکلورخزینه لری-5
یازان: علی برازنده.تورک
Email:turkbaris2003@yahoo.com
سوزلوک لرده "دئیم"بیر نئچه کلمه نین بیر آرایا گلیب اوز معنالاریندان باشقا ایفاده لری اورتایا چیخیاردیکلاری سوزلر تعریف اولموش.بیر آیری دئیشله "دئیملر"ایکی یا بیرنئچه سوزلوگون بیرلیکده اوز معنالاریندان باشقا آنلام داشییان سوزلری یارادیلماسی دیر.نئچه کلمه نین بیرآرایاگتیردیگی آنلاما و معنایادا "دئیم" دئیمک اولار.ساده دئیشله دئمک اولار کی دئیملردوشونجه نی آنلادان وآنلاملی کیلیشه لشمیش سوزلردیرلر.
"دئیم"سوزو یازیلی ادبیات ین ؛فولکلورون وآغیز ادبیاتی نین،بیردئیشله بوتون سوزساحه لرنین ان اونملی وارلیغلی و ان جانلی اولان سوزو کلمه شکیللری سایلیر.گوندلیک دانیشیقلارمیزین بویوک بولوموبودئیملردن اولور. دئیملرین گئنیشلیک ساحه سی دئمک اولار کی بیر خالقیلان برابردیر یعنی دئیملر اوقدردیر کی بیرمیللتین بوتون دانیشقلاری و دئیشلری بوسوزلردن عبارت اولوب و بویوک بیرقیسمینی بوسوزلر ایحاطه ائلمیش دیر. دئدیگمیز کیمی"دئیملرین"گئنیشلیگی اوقدر چوخدور کی اونلاری تانیماق تکجه اونلارین اوزلیکلرینه باخاراق ایمکانی اولوربواوزلیکلری بئله سیرالاماق اولار:
1- دئیملرین حوکمی یوخدور.یعنی اوزلرینه گوره بیر قانونا و قرارا صاحیب دئیللر.
2- شخصی و کیشیلشمیش و آزاد کلمه گروهلارندان دوزتیلمیشلرو آتاسوزلرکیمی اویوت و حکمت کیمی ایفاده لر و یا مثللر کیمی حیکایه و بللی بیر یئره باغلی دئیللر.
3- مجازی معنالارداشیماقدادیرلار.
4- دئیملرده زمانلامالار طرفه گوره و دئیشلره گوره ودانیشیق و یازیلارین زمانلارینا گوره دیشیلمکده دیرلر.
5- دئیملر تک بیرکلمه دن ؛یادا ایکی سوزدن ویابیرجمله شکلینده عبارت اولابیلیلر.
"دئیملر"سؤزساحه سینده خالقلارین اوزلرینه گوره بیچیملنمیش اولوب هرمیللتین اوزنه گوره اوزل و خاص دئیملری و اوزلرینه خاص و یاشایشلارینا باغلی و دانیشیقلارینا باغلی ایفاده لر طرزیلرینه گوره یارادیلماقدادیرلار.دئیملر خالقلارین اوزلری طرفیندن یارادیلدقلاری اوچون اونلاری دوشونمک ده او خالقین اوزونون عاییت اولوب بوندن له خالقین دئیشلری کوچوری و ترجمه ایشی اودیلده اولمایان اینسانلاراوچون چتین و دوشونولمز بیر حال تاپماقدادیر.اینسانلارین گون-به-گون یئنیلیکلرو بیرچوخ تازه ایفاده لرله اوز-به-اوز اولدوقلاریندان مجبورقالیلار کی هرآن بیر یئنی ایفاده و سوزبیچیمی یارادسینلار بودا دئیملرین هرزمان یارادلماسینا وآرتیریلماسینا ندن اولور.بوسبب دن ده "دئیملره"سؤزودانیشیق اورتامینین جانلی و دیری سؤزجوکلری ده دئمک اولار.
تورک خالقنین زنگین و توکنیلمزسؤزوسؤزلوک خزینه سینه صاحیب اولدوقلاریندان "دئیم"ساحه لریده چوخ گئنیش و سایییا گلمین بیچیمی واردیر.دئیملری هم فولکلور همده سؤزو ادبیات قوللاریندان سایماق اولار.دئمک اولار بوتون فولکلور و دانیشیق و یازی و ادبیات بیچیملرینی توپلولوقی دئیملرده گورمک مومکون دور.دئیملرین اوزلرینه گوره اوزلیگی وخصوصیتلری واردیراممابیرنئچه کلمه دن دوزلمیش دئیملری چوخ یئرده آتاسؤزلرینه چوخلی بنزرلیک تاپماقدادیر؛ بوایکی فولکلور قولونون قاریشماماسی اوچون هرایکیسنی یاخشی تانیماق گرکیر؛دئیملرله آتاسؤزلرین فرقی بودور کی دئیملرین مجازی آنلام داشیماقدادیرلار؛بیرده دئیملرآتاسؤزلرینه تای حکمتلی سؤز و اویوت و یول گوستریش آنلام وئرمزلر.
دئیملرین آنا قایناقلارین تانیماق اوچون جمله ایچینده کی ایشلدیلملرینه دیققته آلاراق ؛سؤزو گرامریک اوزلیکلرینی نظره توتوب ؛دانیشیقلاردا و یازیلاردا ؛دیغو واحساس؛ دوشونجه لری گورسدن گرامئرعنصرلراوجمله دن؛آد؛صفت؛ظرف،ساده و مرکب فعللربیچیمینده ده تانیماق اولار.
دئیملری نئچه آنا بولومه بولمک مومکون کی هربیری اوزایچریسینده باشقا بولوملره یئروئرمک ده دیر:
1)آلای و مسخره وقیناماق مقصدیلن دئیلن دئیملر؛
بودئیملر بیرکیشینین نجور اولدوقونوو نیه بنزدیگینی ایفاده ائلیجک شکیلده و بیرتانینمیش و بللی حکایه و ایشه باغلی اولان حوکمی آنلاتماقدا اولان حالده دئیلیر.اورنک :
آت اوغروسو؛قابان کیمی ؛آتیب ها!!
بیزیم ائششگین اولدن گویورگی یوخوموش!
اوردک کیمی یانلارین باسیر.
2) دوعا و آلقیش و تمجید و تعریف مقصدیلن دئیلن دئیملر،
دوعا و تعریف مقصدیلن دئیلن سؤزلرو بیرشئیی تعریف و تمجید گؤزیلن تانیتدیرماق آماجی داشیان؛نزاکت و الطفاتی عنصرلری داشیان دئیملر؛وجیزه ماهیتی وگیسادیلمیش اولان آلقیش سؤزلر بودئیملر آراسیندا یئرآلیر؛ اورنک:
ائوین آباد؛
برکتین آرتسین؛حلال خوشون اولسون.
مین برکت، آللاه بیر حلال سوداممیشین یئتیرسین.
اولماسین آزار!آغیز دادی یلا!کونول خوش لغیلان!
بیر یاسدیقدا قوجالاسیز.دوزداغی اولاسان.آسقیردی دوردی آیاقا.
3) ایلطفات و یالتاقلیق و تقدیروسئوگی وایردات مقصدیلن دئیلن دئیملر؛
گون ده لیک دانشقلاردا خیطاب وآدلاندیرمالاردا ایشلنن دئیملر، سئوگیله یادا یالتاقلیق مقصدیلن دئیلن سؤزلر؛سئویلن و یا فایدالانماق آماجیلن شخصی فعل باغلی اولان دئیملر؛اوزونو باشقاسینا ایرادت و آشاغی اولدوقونو کورسدمک اوچون دئیلن دئیملر بودئیملرآراسیندا؛اورنک:
آغا؛آقا ؛سایگی دیر حورمتلی جناب...
جان جیگریم؛جانمین ایچی؛گوزللر گوزلی
باشینا دونوم؛آغرین آلیم
آغیزی مسجید؛آغیزیندان بال دامیر؛
نوکره م؛چاکیرم؛ایتی وم؛ سروریمیزسن؛
4) بددوعالار و قارقیش وسؤیوش مقصدیلن دئیلن دئیملر؛
اینسانلارین بدن اعضالارینا قارشی دیئلن بددوعالار؛سؤیؤت و سؤیوش نیتلیگی داشیان سؤزلر؛آیری بیرسؤزه باغلانان قارقیشلار؛مسخره و گولدوری آماجی اولان بددوعالار و سؤیوشلر؛تک کلمه حالینده دئیلن سؤزلر بودئیملرایچریسینده اولور؛اورنک:
بئلین سینسین؛ایگیت آرخان یئره گلسین؛قیچی سینمیش؛
گؤزومدن ایتیل؛آدین باتسین ؛دانزلیمه کیمی؛آدامینی تانی گده!
اسفره-جهنمه؛ایتی وئرسان ... باشینا؛دده سنسن کوهنه بورجونا وئرمک!
ائلنین کوری؛حسن سوخدی دگیرمان دیر ؛قاب-قابا-بنده ر قابا
چوره ک آتلی اولسون سن پیادا!آج اؤلسن؛گئج اؤلسن!
5)ایخطارو اویارماق وخیطاب ماهیتی داشیان دئیملر؛
تک کلمه دن عبارت اولان دئیملر؛سؤیوش آنلامی داشان دئیملر؛بدن اوعضولرینه قارشی دئیلن دئیملر؛واسیتلی ایخطارو اویاراماق مقصدیلن دئیلن دئیملر.اورنک:
ایتیل؛ آتاونا؛اوهه!هوقوش!
بورا باخ!باخ بیر!آی اول!
آغینا قاراسینا باخمارام ها!آغیزینی یئرتارام ها!
آغیزینی دوزلت؛دیلینی توت؛ دیلی وی سوخ قارنی وا
ائششک سودان گلینجیه قدر دوومک.
6) سؤیوش ویامان و تحقیر مقصدیلن دئیلن دئیملر؛
تک بیر کلمه حالینده سویلنن دئیملر کی کیشیلیقی و شخصیتلری آلچالدماق آماجیلن دئیلن سؤزلر،تک بیر فعل شکلینده ایفاده ائدیلن دئیملر،بنزتمه لرو اوخشاتمالار حالیندا دئیلن سؤزلر؛حیوانلاردان واونلارا اوخشاتمالارسؤزلر؛هامی سی بودئیملرایچریسینده یئر آلماقدادیرلار.اورنک:
خینزیر؛قارین پا،قارین قولی؛
قودورتماق؛قیزمیش؛دوکان ائلمک ؛بانگ قویماق.دده سین یاندیرماق.
خئیر سویلمز،بدنال؛ولدالزینا.
قونشوائششک کیمی؛کوپ اوغلی کوپک؛دارغاشاگیرد.آیی اوینادمیرلارکی!دلی دلی کوپلی!
7)ایکرام و تکریم و تقدیرواحترام واعتزاز آماجلی دئیملر
بودئیملر بیرکیشینی یا بیر چوخ عادت و عنعنه لر قارشیسیندا ائل و خالقی عزیزلمک و اونلارا احترام گورستمک شکلینده دئیلن سؤزلردیرلر کی توپلومسال و اجتماعی قورولوشلاردا و قارشلیقلی اولاراق دئیلیر هرعنعنه یه قارشی تکریم و احترام نیتینن سویلنیر.اورنک:
آخیر غمیز اولسون؛باشاجان اولسون؛ یئری بوشدی بوش اولماسین.یئر بوشدی بوش اولسون ,گئتدیگی یئر خوش اولسون.
شادلیق آپاراسیز؛اللاه رحمت ائله سین.بیزیئدیک آزالتدیق آللاه چوخالتسین.
قوشا – قاری قوجالاسیز؛اللاه بیرده قیسمت ائله سین.سفره نیز آچیق اولسون.
ایکی گونون قوناق دیر.
8) حیکایتلی واویارجی مقصدیلن دئیلن دئیملر
بودئیملرده سؤزبیرمشهوروتانینمیش حیکایته وبللی اولان بیر تانینمیش اولایا باغلی سؤزلر؛دانیشیقلاردا دئیلن سؤزلردیر.اورنک:
آچماریق.!!شیطان فعله سی.(فحله سی)
دالی سی جان صفحه قویماق.قوپ باسماق.
گؤزو آچیق قالماق.باغلا دیلیمه!
9)دانیشیق ایچریسینده دئیلن سؤز دئیملر،
دانیشمالار آراسیندا سؤزون دوامینی گتیرمک اوچون دئیلن سؤزلر،سؤزی باغلامالاری،اوزونتینی و اسفله نمیی گورسدن سؤزلر؛تسللی و اوره ک وئرمک اوچون دئیلن دئیملر بوبولومده یئرآلیرلار.اورنک:
نه دئیردیم؟ اودئمیشلی !
قوش الدن اوچدی!ایش ایشده ن گئچدی!
شیطانا لعنت!په آتاونان!توبه استغفر اللاه!
باشین ساغ اولسون!جانی وا بیرشئی اولماسین.جانین ساغ اولسون.
گوروندوگی کیمی بوتون گوندلیک دانیشیقلارمیزدا ایشلدیلن سؤزلروبیر چوخ جمله لر هامیسی دئیم نیتلیگی داشیرلارو بوتون دانیشیقلارمیزدا بیلمدیگمیز بیر حالده چوخلی و بولجا دئیملردن فایدالانماقدیق.
--------------------------------------------------------------------------------------------
آناقایناق:
Gökşen, Enver Naci. Atasözleri ve Deyimler. İstanbul: Doyuran Matbaası, 1985.
آذربایجان فولکلورخزینه لری-5
یازان: علی برازنده.تورک
Email:turkbaris2003@yahoo.com
سوزلوک لرده "دئیم"بیر نئچه کلمه نین بیر آرایا گلیب اوز معنالاریندان باشقا ایفاده لری اورتایا چیخیاردیکلاری سوزلر تعریف اولموش.بیر آیری دئیشله "دئیملر"ایکی یا بیرنئچه سوزلوگون بیرلیکده اوز معنالاریندان باشقا آنلام داشییان سوزلری یارادیلماسی دیر.نئچه کلمه نین بیرآرایاگتیردیگی آنلاما و معنایادا "دئیم" دئیمک اولار.ساده دئیشله دئمک اولار کی دئیملردوشونجه نی آنلادان وآنلاملی کیلیشه لشمیش سوزلردیرلر.
"دئیم"سوزو یازیلی ادبیات ین ؛فولکلورون وآغیز ادبیاتی نین،بیردئیشله بوتون سوزساحه لرنین ان اونملی وارلیغلی و ان جانلی اولان سوزو کلمه شکیللری سایلیر.گوندلیک دانیشیقلارمیزین بویوک بولوموبودئیملردن اولور. دئیملرین گئنیشلیک ساحه سی دئمک اولار کی بیر خالقیلان برابردیر یعنی دئیملر اوقدردیر کی بیرمیللتین بوتون دانیشقلاری و دئیشلری بوسوزلردن عبارت اولوب و بویوک بیرقیسمینی بوسوزلر ایحاطه ائلمیش دیر. دئدیگمیز کیمی"دئیملرین"گئنیشلیگی اوقدر چوخدور کی اونلاری تانیماق تکجه اونلارین اوزلیکلرینه باخاراق ایمکانی اولوربواوزلیکلری بئله سیرالاماق اولار:
1- دئیملرین حوکمی یوخدور.یعنی اوزلرینه گوره بیر قانونا و قرارا صاحیب دئیللر.
2- شخصی و کیشیلشمیش و آزاد کلمه گروهلارندان دوزتیلمیشلرو آتاسوزلرکیمی اویوت و حکمت کیمی ایفاده لر و یا مثللر کیمی حیکایه و بللی بیر یئره باغلی دئیللر.
3- مجازی معنالارداشیماقدادیرلار.
4- دئیملرده زمانلامالار طرفه گوره و دئیشلره گوره ودانیشیق و یازیلارین زمانلارینا گوره دیشیلمکده دیرلر.
5- دئیملر تک بیرکلمه دن ؛یادا ایکی سوزدن ویابیرجمله شکلینده عبارت اولابیلیلر.
"دئیملر"سؤزساحه سینده خالقلارین اوزلرینه گوره بیچیملنمیش اولوب هرمیللتین اوزنه گوره اوزل و خاص دئیملری و اوزلرینه خاص و یاشایشلارینا باغلی و دانیشیقلارینا باغلی ایفاده لر طرزیلرینه گوره یارادیلماقدادیرلار.دئیملر خالقلارین اوزلری طرفیندن یارادیلدقلاری اوچون اونلاری دوشونمک ده او خالقین اوزونون عاییت اولوب بوندن له خالقین دئیشلری کوچوری و ترجمه ایشی اودیلده اولمایان اینسانلاراوچون چتین و دوشونولمز بیر حال تاپماقدادیر.اینسانلارین گون-به-گون یئنیلیکلرو بیرچوخ تازه ایفاده لرله اوز-به-اوز اولدوقلاریندان مجبورقالیلار کی هرآن بیر یئنی ایفاده و سوزبیچیمی یارادسینلار بودا دئیملرین هرزمان یارادلماسینا وآرتیریلماسینا ندن اولور.بوسبب دن ده "دئیملره"سؤزودانیشیق اورتامینین جانلی و دیری سؤزجوکلری ده دئمک اولار.
تورک خالقنین زنگین و توکنیلمزسؤزوسؤزلوک خزینه سینه صاحیب اولدوقلاریندان "دئیم"ساحه لریده چوخ گئنیش و سایییا گلمین بیچیمی واردیر.دئیملری هم فولکلور همده سؤزو ادبیات قوللاریندان سایماق اولار.دئمک اولار بوتون فولکلور و دانیشیق و یازی و ادبیات بیچیملرینی توپلولوقی دئیملرده گورمک مومکون دور.دئیملرین اوزلرینه گوره اوزلیگی وخصوصیتلری واردیراممابیرنئچه کلمه دن دوزلمیش دئیملری چوخ یئرده آتاسؤزلرینه چوخلی بنزرلیک تاپماقدادیر؛ بوایکی فولکلور قولونون قاریشماماسی اوچون هرایکیسنی یاخشی تانیماق گرکیر؛دئیملرله آتاسؤزلرین فرقی بودور کی دئیملرین مجازی آنلام داشیماقدادیرلار؛بیرده دئیملرآتاسؤزلرینه تای حکمتلی سؤز و اویوت و یول گوستریش آنلام وئرمزلر.
دئیملرین آنا قایناقلارین تانیماق اوچون جمله ایچینده کی ایشلدیلملرینه دیققته آلاراق ؛سؤزو گرامریک اوزلیکلرینی نظره توتوب ؛دانیشیقلاردا و یازیلاردا ؛دیغو واحساس؛ دوشونجه لری گورسدن گرامئرعنصرلراوجمله دن؛آد؛صفت؛ظرف،ساده و مرکب فعللربیچیمینده ده تانیماق اولار.
دئیملری نئچه آنا بولومه بولمک مومکون کی هربیری اوزایچریسینده باشقا بولوملره یئروئرمک ده دیر:
1)آلای و مسخره وقیناماق مقصدیلن دئیلن دئیملر؛
بودئیملر بیرکیشینین نجور اولدوقونوو نیه بنزدیگینی ایفاده ائلیجک شکیلده و بیرتانینمیش و بللی حکایه و ایشه باغلی اولان حوکمی آنلاتماقدا اولان حالده دئیلیر.اورنک :
آت اوغروسو؛قابان کیمی ؛آتیب ها!!
بیزیم ائششگین اولدن گویورگی یوخوموش!
اوردک کیمی یانلارین باسیر.
2) دوعا و آلقیش و تمجید و تعریف مقصدیلن دئیلن دئیملر،
دوعا و تعریف مقصدیلن دئیلن سؤزلرو بیرشئیی تعریف و تمجید گؤزیلن تانیتدیرماق آماجی داشیان؛نزاکت و الطفاتی عنصرلری داشیان دئیملر؛وجیزه ماهیتی وگیسادیلمیش اولان آلقیش سؤزلر بودئیملر آراسیندا یئرآلیر؛ اورنک:
ائوین آباد؛
برکتین آرتسین؛حلال خوشون اولسون.
مین برکت، آللاه بیر حلال سوداممیشین یئتیرسین.
اولماسین آزار!آغیز دادی یلا!کونول خوش لغیلان!
بیر یاسدیقدا قوجالاسیز.دوزداغی اولاسان.آسقیردی دوردی آیاقا.
3) ایلطفات و یالتاقلیق و تقدیروسئوگی وایردات مقصدیلن دئیلن دئیملر؛
گون ده لیک دانشقلاردا خیطاب وآدلاندیرمالاردا ایشلنن دئیملر، سئوگیله یادا یالتاقلیق مقصدیلن دئیلن سؤزلر؛سئویلن و یا فایدالانماق آماجیلن شخصی فعل باغلی اولان دئیملر؛اوزونو باشقاسینا ایرادت و آشاغی اولدوقونو کورسدمک اوچون دئیلن دئیملر بودئیملرآراسیندا؛اورنک:
آغا؛آقا ؛سایگی دیر حورمتلی جناب...
جان جیگریم؛جانمین ایچی؛گوزللر گوزلی
باشینا دونوم؛آغرین آلیم
آغیزی مسجید؛آغیزیندان بال دامیر؛
نوکره م؛چاکیرم؛ایتی وم؛ سروریمیزسن؛
4) بددوعالار و قارقیش وسؤیوش مقصدیلن دئیلن دئیملر؛
اینسانلارین بدن اعضالارینا قارشی دیئلن بددوعالار؛سؤیؤت و سؤیوش نیتلیگی داشیان سؤزلر؛آیری بیرسؤزه باغلانان قارقیشلار؛مسخره و گولدوری آماجی اولان بددوعالار و سؤیوشلر؛تک کلمه حالینده دئیلن سؤزلر بودئیملرایچریسینده اولور؛اورنک:
بئلین سینسین؛ایگیت آرخان یئره گلسین؛قیچی سینمیش؛
گؤزومدن ایتیل؛آدین باتسین ؛دانزلیمه کیمی؛آدامینی تانی گده!
اسفره-جهنمه؛ایتی وئرسان ... باشینا؛دده سنسن کوهنه بورجونا وئرمک!
ائلنین کوری؛حسن سوخدی دگیرمان دیر ؛قاب-قابا-بنده ر قابا
چوره ک آتلی اولسون سن پیادا!آج اؤلسن؛گئج اؤلسن!
5)ایخطارو اویارماق وخیطاب ماهیتی داشیان دئیملر؛
تک کلمه دن عبارت اولان دئیملر؛سؤیوش آنلامی داشان دئیملر؛بدن اوعضولرینه قارشی دئیلن دئیملر؛واسیتلی ایخطارو اویاراماق مقصدیلن دئیلن دئیملر.اورنک:
ایتیل؛ آتاونا؛اوهه!هوقوش!
بورا باخ!باخ بیر!آی اول!
آغینا قاراسینا باخمارام ها!آغیزینی یئرتارام ها!
آغیزینی دوزلت؛دیلینی توت؛ دیلی وی سوخ قارنی وا
ائششک سودان گلینجیه قدر دوومک.
6) سؤیوش ویامان و تحقیر مقصدیلن دئیلن دئیملر؛
تک بیر کلمه حالینده سویلنن دئیملر کی کیشیلیقی و شخصیتلری آلچالدماق آماجیلن دئیلن سؤزلر،تک بیر فعل شکلینده ایفاده ائدیلن دئیملر،بنزتمه لرو اوخشاتمالار حالیندا دئیلن سؤزلر؛حیوانلاردان واونلارا اوخشاتمالارسؤزلر؛هامی سی بودئیملرایچریسینده یئر آلماقدادیرلار.اورنک:
خینزیر؛قارین پا،قارین قولی؛
قودورتماق؛قیزمیش؛دوکان ائلمک ؛بانگ قویماق.دده سین یاندیرماق.
خئیر سویلمز،بدنال؛ولدالزینا.
قونشوائششک کیمی؛کوپ اوغلی کوپک؛دارغاشاگیرد.آیی اوینادمیرلارکی!دلی دلی کوپلی!
7)ایکرام و تکریم و تقدیرواحترام واعتزاز آماجلی دئیملر
بودئیملر بیرکیشینی یا بیر چوخ عادت و عنعنه لر قارشیسیندا ائل و خالقی عزیزلمک و اونلارا احترام گورستمک شکلینده دئیلن سؤزلردیرلر کی توپلومسال و اجتماعی قورولوشلاردا و قارشلیقلی اولاراق دئیلیر هرعنعنه یه قارشی تکریم و احترام نیتینن سویلنیر.اورنک:
آخیر غمیز اولسون؛باشاجان اولسون؛ یئری بوشدی بوش اولماسین.یئر بوشدی بوش اولسون ,گئتدیگی یئر خوش اولسون.
شادلیق آپاراسیز؛اللاه رحمت ائله سین.بیزیئدیک آزالتدیق آللاه چوخالتسین.
قوشا – قاری قوجالاسیز؛اللاه بیرده قیسمت ائله سین.سفره نیز آچیق اولسون.
ایکی گونون قوناق دیر.
8) حیکایتلی واویارجی مقصدیلن دئیلن دئیملر
بودئیملرده سؤزبیرمشهوروتانینمیش حیکایته وبللی اولان بیر تانینمیش اولایا باغلی سؤزلر؛دانیشیقلاردا دئیلن سؤزلردیر.اورنک:
آچماریق.!!شیطان فعله سی.(فحله سی)
دالی سی جان صفحه قویماق.قوپ باسماق.
گؤزو آچیق قالماق.باغلا دیلیمه!
9)دانیشیق ایچریسینده دئیلن سؤز دئیملر،
دانیشمالار آراسیندا سؤزون دوامینی گتیرمک اوچون دئیلن سؤزلر،سؤزی باغلامالاری،اوزونتینی و اسفله نمیی گورسدن سؤزلر؛تسللی و اوره ک وئرمک اوچون دئیلن دئیملر بوبولومده یئرآلیرلار.اورنک:
نه دئیردیم؟ اودئمیشلی !
قوش الدن اوچدی!ایش ایشده ن گئچدی!
شیطانا لعنت!په آتاونان!توبه استغفر اللاه!
باشین ساغ اولسون!جانی وا بیرشئی اولماسین.جانین ساغ اولسون.
گوروندوگی کیمی بوتون گوندلیک دانیشیقلارمیزدا ایشلدیلن سؤزلروبیر چوخ جمله لر هامیسی دئیم نیتلیگی داشیرلارو بوتون دانیشیقلارمیزدا بیلمدیگمیز بیر حالده چوخلی و بولجا دئیملردن فایدالانماقدیق.
--------------------------------------------------------------------------------------------
آناقایناق:
Gökşen, Enver Naci. Atasözleri ve Deyimler. İstanbul: Doyuran Matbaası, 1985.
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
تورک خلق بيلمينده اوزرليک یازان: علي.ب.تورک
تاريخين درينليکلريندن بو گون گليب چاتان اينانجلار ايچينده "نظر" و "نظرليک"بوتون خلقلر آراسيندا گورونه ن بير گرچک اولوب اسکي دونملردن بربوتون اولقارليقلارايچينده گورونمکده دير.بير چوخ خطردن و بيلمديگي و باشا دوشمديگي اولايلاردان و ايشلردن و بير خسته ليقدن قورنماق آماجيله ياراديلان و اونله يجي ايشلر اينسانلاري اسکي دن بري بيرچوخ يونتمه و چئشيتلي قورويجولار يارادماسينا سبب اولموشدور؛بونلارابير ندن بيلمين اينسانلار بعضي گوزلروباخيشلاا دان اورتايا چيحديقينا اينانميشلار کي بودا "نظرلمک"اينانجين يارادميش ؛بوتون خلقيلرين نظره قارشي باخيشلاري سبب اولبدور کي نظرله ايلگيلي اينانجلار عين شکيلده بوتون توپلوملاردا بير اولسون.
تورک خلقلرينين ايچينده ده اينسانلارين و حيوانلارين باخيشلاري و گورونملري هر نجور اولسادا ضررلي وظفرتوخوندوران سايلميش ؛بو باخيش هم پيس و کم گوزله و هم ياخشي و تعريف گوزيله ده اولسا گئنه ضررلي سايلير.
تورک توپلوملارنين آراسيندا بير چوخ نظره قارشي و نظردن قورويان شئي لر دوزلتميش کي بونلار هم کيشيني اوزونه گوره و هم ده کيشينين مالي و وارليقينا گوره دوزلتيلميش ديرلر.اورنک اولاراک :گوز نظرلردن *؛ يئدي دليکلي مينجيقلاردان؛ پنج آلابي**؛ دليک داش***؛ مکه سوپورگه سي؛ ساريساق؛ بير چوخ حيوان پنجسي يادا ديشي(قورد،اسلان،قارتال،آيي،) خورما چردگي، ساري موميار، چورک اوتي، قوربان گوزي؛ حيوان بوينوزي؛ آت کله سي،آت نالي؛ قرنقيل قوروسي، اوزرليک،بير چوخ موسقالارکيمي ،دوز چاتلاتماق،کيمي شئي لردن آد وئرمک اولار.
بو نظرليکلرين هرسي اوزونه گوره بير اوزليک و نيتليگي داشيماقدادير.بو آرادا اوزرليک بيتگيسي اوزل سايلير و ايشلنديگي چوخ يايقين اولدوگي اوچون اوزونه گوره آيري بير يئر توتماقدادير.معين بيتگيلردن و توخوملاردان بير آرايا گلن اوزرليک اونا بير مقدس و قوتسال و شفا وئرن و ان اونمليسي يانديريلديگي زمان "نظرلنمدن"قوريان و "بد نظري"ساخلايان بيتگي اولدوگونا گوره اوزل بير فولکلور ساحسي واردير.
اسکي زمانلاردان بري بو بيتگينين شفا وئرن و درمانلاردا چوخ فايدالي گورونن اوزرليک خلق آراسيندا يايگين بير شکيلده ايشلديلميش .حتي بوگون مدرن طب ده بئله بو بيتگيدن بير چوخ داوا دوزديلمکده دير.اوزرليگين توستوسي "سئنير و عصاب" فايدالاي اولدوقوندان و ميکروب لاري اولدوردوگونه گوره قديم حکيمليکلرده و عصبي خسته ليکلرده ايشلنرميش .گونوموزده بئله خلق حکيملري سايلان "بتچلر"****بو بيتگيدن قورخولوق و عصبي خسته ليره درمانيندا ايشلديرلر.
فولکلور باخيمندا اوزليک خلق آراسيندا چوخ گوزل بير ياراديجيليق بولومي اولموشدور؛ بو بيتگنين نجور ايشلتديکلري ندن توتوب اوني نجور ساخلاديقلارينا و اوزرليک گوره اينانجلاري گئنيش بير ساحدير کي تدقيق اوچون ديرلي سايلير.
تورک ديللري ايچينده بير چوخ دئيشلره اوزرليگين آديني گورمک اولار؛آذربايجاندا üzərnik,üzərlik تورکيه دهyüzerlikوnazar otu قازاقلا رآراسنداadiraspan دوغي تورکستانtüyejaperak قرقيزلارisirik کريم و تاتارستان تورکلرنين ديليندهözərlik اويغورلار دااوزبکلرده yuzarlık دئيش شکلينده دئيلير.
اوزرليک ايکي جور ايشلنمکده دير بيرينجيسي قورويوجي شکلي کي اوزرليک توخوملارني ايپه ساپا دوزوب ائولرده و ايش يئرلرينده بير سوس کيمي ديوارلاردان آسلارلار،يادا اوزرليک توخوملارين بير کيچيک باغليدا اوشاقلارين پالتارلارينا باشقا مينجيق و گوز نظرلرله دولالار.
ايکينجي ايشلمي اوزرليکي درمان و خسته ليکلره و نظره قارشي اودا يانديرليب توستوسوندن فايدالانماقدير.اوددا يانديرلان زمان بير چوخ سايالاردا نظرين آرادان اپارماقينا و اوزرليگين ائتگيسين چوخالتماق آماجيله اوخونان سوزلربو ايشلرين بير آيريلماز بولوملريندن سايلير کي بير چوخ واريانتلار و ديشيک سوزلرله اوخونماقدادير.آشاغيدا بوسايالاردا ن بير چوخونا ايشاره اولور،
Üzərliksən ,havasan
Hər bir dərdə dəvasan
Başı börklü üzərlik
Dibi köklü üzərlık
Çıxdım dağa
Səslədim baba ağa!
Dedi: nə var benava?
Dedim:bu dərdıə dəva!
Dedi:get üzərlik sal ocağa,
Bir,iki,üç,dort,beç,altı,yeddi
Gada-bala bu evdən getdi
Atlasin,patlasın
Yaman gözlər patlasın
بير باشقا واريانت:
Üzərlik sən ,havasan
Yeddi dərdə dəvasan
Dərd gapıdan girəndə
Sən bacadan govarsan
Üzərlik danə- danə
Yooladım gəbristanə
Dost ola düşmən ola
Gözü oda yanə
Getdim mina dağı*na
Dedim:ya Ail
Dedim:bir çarə
Dedi:nə çarə!
Dedi:yeddi danə üzərlik
Bir,....,yeddi
Gada –bala** bizdən getdi
(*منا داغي= مکه ده اولان داغ**قادا-بالا= قضا بلا)
اوزرليک اود توتوب يانان زمان و توستولين وقت بوسوزلري دئيلر:
Cürcürülər yarpagi
Astanalar topragi
Hər kim bizə göz vurub
Gözünə bibər yarpagi
Dovşan doğana nələt
Novdan gopardana nələt
Şənbə doğan,həftə iki
Həftə üçü,çərşənbə
Cümə doğana lənət
Yet altında
Yer üstündə
Aya baxanın gözü
Günə baxanın gözü
Kül cəhanın gözü
Sağ gonşi,sol gonşi
Gabag gonşi ,dal gonşi
Saldim oda yansın
بو سايايدا اوزرليک دانه لرين اوزرليک قابينا توکوب اود اوستونه قويولان دا دئيلر:
Üzərlik sən həvasan
Yeddi dərdə dəvasan
Üzərlıgi kim əkdi?
Ali- cənab əmir
Üzərligi kim bicdi?
Fatimə -xanım fatimə dəydi
يا بير ايري واريانتدا دئيلر:
Üzərligi kim əkdi?
Peyğəmbər
Cənab Ali biçdi
Xanım Fatimə saldi
Həsən ,Hüseynə saldi
شيمالي آذربايجان دا بيرباشقا واريانت بئله دي:
Üzərliksən havasan
Hər bir yerdə sən olsan
Gada –bəla govarsan
Üzərlik danə -danə
Tökülsün harə canə
Gohum ola,yad ola
Gözü bu odda yana
Altındaydi üzərlik
Tütün ağdır üzərlik
Müşkil işim döşəndə
Hudi-hudi üzərlik
شيمالي آذربايجان دا آيري واريانت کي اوندا اوزرليک اودا سالنديقي زمان "دوز"نان بيرليکده نظرگلنين باشنين اطرافيندا دولانديرديکدان سونرا اوخونار يئله دي:
Üzərlik dana-dana
Ocagtan götür sana
Nəzəri bəd olanın
Gözləri odda yana
Üzərriyim çatdasın
Yaman gözlər partdasın
Gadam-balam tökülsün
Azar üstümdən addasın
Gohum olsun, yad olsun
Gözü dəyənin gözü çıxsın!
" تبريز" واريانتيندا دا بئله بير سايا اوخونار:
Üzərlik sən həvasan
Min bir dərdə dəvasan
Hansı evdə sən olsan
Gada –bala sovasan
Dərd gapudan girəndə
Sən bacadan govasan
Başı börklü üzərlik
Dibi kökli üzərlik
Səni saldım oda
Görüm hökmün üzərlik
Çərşənbə olanıng gözü
Cümə axşami olanın gözü
Şənbə olanın gözü
Şənbə sabahi,həftə üçü
Çərşənbə axşami olanın gözü
Ağ göz,gara göz,ala göz
Gotur göz,göygöz,abi göz
Gohum ola,yad ola
Gözləri bu odda yana
Ay at gapan üzərlik
Eşşək gapan üzərlik
Cəmıi gizli dərdlərə
Dərman olan üzərlik
Aya baxanın gözü
Çümlə cəhanın (açanın)gözü
Çıxdım savalan dağına
Çağırdım :ya Mohhəməd ya Ail
Dedi:nə var beçara?
Dedim: bu dərdə çarə
Dedi:başi börklü üzərlik
Süleyman hökümlü üzərlik
Sənin dərdinə çarə
بيرباشقا واريانت بئله دير:
Üzərliyim çaddasın
Yaman gözlər patdasın
Ağzın bəlam tökülsün
Dərd üsdündən atlasın
Üzərlik danə- danə
Tökülsün hərza canə
Gohum ola yad ola
Sözü bu adda yana
Üzərlik kök üzərlik
Başımda börk üzərlik
Bizə yaman baxarın
Gözləri tök üzərlik
Atın taydı üzərlik
Donun ağdı üzərlik
Müşkül işə tüşmüşəm
Hovdu-hovdu üzərlik
ترکيه ده اوزرليک يانديريلاندا دا بو ساياني اوخورلار:
Üzərliksin havasın
Hər dərtlərə dəvasın
Ak göz, kara göz,
Mavi göz, əla göz
Hangisi nazar etmişsə
Onların nazarını boz
ويا:
ələm tərə fiş
kəm öğzlərə şiş
قيسدا سايالاردا و بير نئچه بندلي اوخونان سايالاردا واردير کي اورنک اولاراک بونلاري دئمک اولار:
Azara ...bozara...kəm gözlər... bozara
-----------
gelsin üzərlik
getsin nazarlik
üzərlik min bir ərlik
----------
"نظر"کوکوندن خلق اينانشلارينا دايانديقينا گوره اوزي بير "سيناما" آلاني سايلير کي اوزو اوچون اينانجي و عنعنه ني داشير کي اونلاردا ن بير سيراسي بئله دي:
• اوزرليک توخوملاري گرکمز داغلسين ،داغيلسا داعوا دوشر.
• اوزرليک شهيد قاني توکوله ن يئرده بيتر!
• اوزرليک يانديراندان سونرا گره ک کولوني آستانا قاپي سيندان ائشيگه توکولسون.
• اوزرليين توستوسو خسته لييه فايدالي دير.
• يئددي قاپي نين ،يئدي بوروغون ،يئدي مسجيدين چور-چوپون اوزرليکله بير آرادا يانديريلسا هر جور خسته لسق درمان اولار.
• اوزرليم يئدميش درده دوادير.
• اوزرليک سالماميشدان قاباق بير اوووج گوتوروب تصديق کيمي باشا دولانديريب،اوستونه اوفله ييب ،اوداسالارلار،بعضن باشا دولانديريب ايکي چيينه و يا کورکين اورتاسينا ووروب سونرا اودا سالارلار.
• اوزرليگين قاراسين خال کيمي بويونا سورته رلر.
• آخير چرشنبه گوني گرک آينا ،داراق ،سوپورگه ،اوزرليک آليب ،اوزرليگي آود چزشنبه سينده اوددان آتيل-باتيل دا ساليب يانديرالار.
• بويوک آدامين قورخولوقون گوتورمک اوچون اوکيشينين آلت پالتاريندان ،بير ده باش توکوندن کسيب ،"دوز"و "زر"له اوزرليک له بيرليکده بير گئجه قورخان آدامين ياسديقنين آلتينا قويوب صاباحسي گون اوزرليک له بير ليکده اودا ياندرالار.
• لاپ آزي يئدي دانا اوزرليک،اوچ دانا "چورک اوتي"؛اوچ دانا "ککليک اوتي"و اوچ دانا "دوز"پارچاسيله بيرده "موميار"لابير ليکده اودا يانديرسالار بير چوخ عصبي خسته ليقه درمان ائدر.
• اوزرليگين اودا يانان زمان اودون سوندورلزلر ؛بئله اينانارلار کي يانان اود همان گوزدور کي "نظر ووروب".
• اوزرليک،قوري قرنقيل گولي،چورگ اوتي،دوزي قارشديريب اودا يانديرالار.
-----------------------------------------------------------------
ايضاحلار:
*گوز نظر:آبي رنکينده و گوز شکلينده اولان کيچيک جام شيشه دن دوزر.
**پنج الابي:پنج تن آل عبا،بير نازيک فلزيدن اولان وارق اوستونده يازلميش پنج تن آل عبا کي محمد،علي،فاطمه،حسن،حسين آدلاري اولان .
***دليک داش:هر هانسي داش کي اورتاسي اوز-اوزن دن دليک اولموش اولا.
**** بتچي:بندچي ؛ خلق حکيملري سايلان قره چيلر ديلر کي ايندي ده تبريز شهرينده ايکي قالا و قره چيلر محله سينده دوا و درمانا باخارلار.اونلارين ايشي دعا يازيب بير آز جيزما قارايلا بيرليکده اوزرليک له بير ليکده اوشاقلارين و بويوکلرين قورخولوقلارين قوتوروب بير چوخ عصبي خسته ليق درمان ائدرلر.اونلار بدنده اولان دامارلاري توتوب اوغراق بير چوخ ندني بيلينمين خسته ليق چاره قيلارلار.!!
----------------------------------------------------------------
سيزلرينده يوردلاريندا و ائلي نيزين آراسيندا اوزرليکله ايلگيلي سايالار وارسا يازيب يولامانيزي ريجا ء ائدريز.اونجدن مينت دارليقميزي بيلدرمليک.
E-mail:turkbaris2003@yahoo.com
تورک خلقلرينين ايچينده ده اينسانلارين و حيوانلارين باخيشلاري و گورونملري هر نجور اولسادا ضررلي وظفرتوخوندوران سايلميش ؛بو باخيش هم پيس و کم گوزله و هم ياخشي و تعريف گوزيله ده اولسا گئنه ضررلي سايلير.
تورک توپلوملارنين آراسيندا بير چوخ نظره قارشي و نظردن قورويان شئي لر دوزلتميش کي بونلار هم کيشيني اوزونه گوره و هم ده کيشينين مالي و وارليقينا گوره دوزلتيلميش ديرلر.اورنک اولاراک :گوز نظرلردن *؛ يئدي دليکلي مينجيقلاردان؛ پنج آلابي**؛ دليک داش***؛ مکه سوپورگه سي؛ ساريساق؛ بير چوخ حيوان پنجسي يادا ديشي(قورد،اسلان،قارتال،آيي،) خورما چردگي، ساري موميار، چورک اوتي، قوربان گوزي؛ حيوان بوينوزي؛ آت کله سي،آت نالي؛ قرنقيل قوروسي، اوزرليک،بير چوخ موسقالارکيمي ،دوز چاتلاتماق،کيمي شئي لردن آد وئرمک اولار.
بو نظرليکلرين هرسي اوزونه گوره بير اوزليک و نيتليگي داشيماقدادير.بو آرادا اوزرليک بيتگيسي اوزل سايلير و ايشلنديگي چوخ يايقين اولدوگي اوچون اوزونه گوره آيري بير يئر توتماقدادير.معين بيتگيلردن و توخوملاردان بير آرايا گلن اوزرليک اونا بير مقدس و قوتسال و شفا وئرن و ان اونمليسي يانديريلديگي زمان "نظرلنمدن"قوريان و "بد نظري"ساخلايان بيتگي اولدوگونا گوره اوزل بير فولکلور ساحسي واردير.
اسکي زمانلاردان بري بو بيتگينين شفا وئرن و درمانلاردا چوخ فايدالي گورونن اوزرليک خلق آراسيندا يايگين بير شکيلده ايشلديلميش .حتي بوگون مدرن طب ده بئله بو بيتگيدن بير چوخ داوا دوزديلمکده دير.اوزرليگين توستوسي "سئنير و عصاب" فايدالاي اولدوقوندان و ميکروب لاري اولدوردوگونه گوره قديم حکيمليکلرده و عصبي خسته ليکلرده ايشلنرميش .گونوموزده بئله خلق حکيملري سايلان "بتچلر"****بو بيتگيدن قورخولوق و عصبي خسته ليره درمانيندا ايشلديرلر.
فولکلور باخيمندا اوزليک خلق آراسيندا چوخ گوزل بير ياراديجيليق بولومي اولموشدور؛ بو بيتگنين نجور ايشلتديکلري ندن توتوب اوني نجور ساخلاديقلارينا و اوزرليک گوره اينانجلاري گئنيش بير ساحدير کي تدقيق اوچون ديرلي سايلير.
تورک ديللري ايچينده بير چوخ دئيشلره اوزرليگين آديني گورمک اولار؛آذربايجاندا üzərnik,üzərlik تورکيه دهyüzerlikوnazar otu قازاقلا رآراسنداadiraspan دوغي تورکستانtüyejaperak قرقيزلارisirik کريم و تاتارستان تورکلرنين ديليندهözərlik اويغورلار دااوزبکلرده yuzarlık دئيش شکلينده دئيلير.
اوزرليک ايکي جور ايشلنمکده دير بيرينجيسي قورويوجي شکلي کي اوزرليک توخوملارني ايپه ساپا دوزوب ائولرده و ايش يئرلرينده بير سوس کيمي ديوارلاردان آسلارلار،يادا اوزرليک توخوملارين بير کيچيک باغليدا اوشاقلارين پالتارلارينا باشقا مينجيق و گوز نظرلرله دولالار.
ايکينجي ايشلمي اوزرليکي درمان و خسته ليکلره و نظره قارشي اودا يانديرليب توستوسوندن فايدالانماقدير.اوددا يانديرلان زمان بير چوخ سايالاردا نظرين آرادان اپارماقينا و اوزرليگين ائتگيسين چوخالتماق آماجيله اوخونان سوزلربو ايشلرين بير آيريلماز بولوملريندن سايلير کي بير چوخ واريانتلار و ديشيک سوزلرله اوخونماقدادير.آشاغيدا بوسايالاردا ن بير چوخونا ايشاره اولور،
Üzərliksən ,havasan
Hər bir dərdə dəvasan
Başı börklü üzərlik
Dibi köklü üzərlık
Çıxdım dağa
Səslədim baba ağa!
Dedi: nə var benava?
Dedim:bu dərdıə dəva!
Dedi:get üzərlik sal ocağa,
Bir,iki,üç,dort,beç,altı,yeddi
Gada-bala bu evdən getdi
Atlasin,patlasın
Yaman gözlər patlasın
بير باشقا واريانت:
Üzərlik sən ,havasan
Yeddi dərdə dəvasan
Dərd gapıdan girəndə
Sən bacadan govarsan
Üzərlik danə- danə
Yooladım gəbristanə
Dost ola düşmən ola
Gözü oda yanə
Getdim mina dağı*na
Dedim:ya Ail
Dedim:bir çarə
Dedi:nə çarə!
Dedi:yeddi danə üzərlik
Bir,....,yeddi
Gada –bala** bizdən getdi
(*منا داغي= مکه ده اولان داغ**قادا-بالا= قضا بلا)
اوزرليک اود توتوب يانان زمان و توستولين وقت بوسوزلري دئيلر:
Cürcürülər yarpagi
Astanalar topragi
Hər kim bizə göz vurub
Gözünə bibər yarpagi
Dovşan doğana nələt
Novdan gopardana nələt
Şənbə doğan,həftə iki
Həftə üçü,çərşənbə
Cümə doğana lənət
Yet altında
Yer üstündə
Aya baxanın gözü
Günə baxanın gözü
Kül cəhanın gözü
Sağ gonşi,sol gonşi
Gabag gonşi ,dal gonşi
Saldim oda yansın
بو سايايدا اوزرليک دانه لرين اوزرليک قابينا توکوب اود اوستونه قويولان دا دئيلر:
Üzərlik sən həvasan
Yeddi dərdə dəvasan
Üzərlıgi kim əkdi?
Ali- cənab əmir
Üzərligi kim bicdi?
Fatimə -xanım fatimə dəydi
يا بير ايري واريانتدا دئيلر:
Üzərligi kim əkdi?
Peyğəmbər
Cənab Ali biçdi
Xanım Fatimə saldi
Həsən ,Hüseynə saldi
شيمالي آذربايجان دا بيرباشقا واريانت بئله دي:
Üzərliksən havasan
Hər bir yerdə sən olsan
Gada –bəla govarsan
Üzərlik danə -danə
Tökülsün harə canə
Gohum ola,yad ola
Gözü bu odda yana
Altındaydi üzərlik
Tütün ağdır üzərlik
Müşkil işim döşəndə
Hudi-hudi üzərlik
شيمالي آذربايجان دا آيري واريانت کي اوندا اوزرليک اودا سالنديقي زمان "دوز"نان بيرليکده نظرگلنين باشنين اطرافيندا دولانديرديکدان سونرا اوخونار يئله دي:
Üzərlik dana-dana
Ocagtan götür sana
Nəzəri bəd olanın
Gözləri odda yana
Üzərriyim çatdasın
Yaman gözlər partdasın
Gadam-balam tökülsün
Azar üstümdən addasın
Gohum olsun, yad olsun
Gözü dəyənin gözü çıxsın!
" تبريز" واريانتيندا دا بئله بير سايا اوخونار:
Üzərlik sən həvasan
Min bir dərdə dəvasan
Hansı evdə sən olsan
Gada –bala sovasan
Dərd gapudan girəndə
Sən bacadan govasan
Başı börklü üzərlik
Dibi kökli üzərlik
Səni saldım oda
Görüm hökmün üzərlik
Çərşənbə olanıng gözü
Cümə axşami olanın gözü
Şənbə olanın gözü
Şənbə sabahi,həftə üçü
Çərşənbə axşami olanın gözü
Ağ göz,gara göz,ala göz
Gotur göz,göygöz,abi göz
Gohum ola,yad ola
Gözləri bu odda yana
Ay at gapan üzərlik
Eşşək gapan üzərlik
Cəmıi gizli dərdlərə
Dərman olan üzərlik
Aya baxanın gözü
Çümlə cəhanın (açanın)gözü
Çıxdım savalan dağına
Çağırdım :ya Mohhəməd ya Ail
Dedi:nə var beçara?
Dedim: bu dərdə çarə
Dedi:başi börklü üzərlik
Süleyman hökümlü üzərlik
Sənin dərdinə çarə
بيرباشقا واريانت بئله دير:
Üzərliyim çaddasın
Yaman gözlər patdasın
Ağzın bəlam tökülsün
Dərd üsdündən atlasın
Üzərlik danə- danə
Tökülsün hərza canə
Gohum ola yad ola
Sözü bu adda yana
Üzərlik kök üzərlik
Başımda börk üzərlik
Bizə yaman baxarın
Gözləri tök üzərlik
Atın taydı üzərlik
Donun ağdı üzərlik
Müşkül işə tüşmüşəm
Hovdu-hovdu üzərlik
ترکيه ده اوزرليک يانديريلاندا دا بو ساياني اوخورلار:
Üzərliksin havasın
Hər dərtlərə dəvasın
Ak göz, kara göz,
Mavi göz, əla göz
Hangisi nazar etmişsə
Onların nazarını boz
ويا:
ələm tərə fiş
kəm öğzlərə şiş
قيسدا سايالاردا و بير نئچه بندلي اوخونان سايالاردا واردير کي اورنک اولاراک بونلاري دئمک اولار:
Azara ...bozara...kəm gözlər... bozara
-----------
gelsin üzərlik
getsin nazarlik
üzərlik min bir ərlik
----------
"نظر"کوکوندن خلق اينانشلارينا دايانديقينا گوره اوزي بير "سيناما" آلاني سايلير کي اوزو اوچون اينانجي و عنعنه ني داشير کي اونلاردا ن بير سيراسي بئله دي:
• اوزرليک توخوملاري گرکمز داغلسين ،داغيلسا داعوا دوشر.
• اوزرليک شهيد قاني توکوله ن يئرده بيتر!
• اوزرليک يانديراندان سونرا گره ک کولوني آستانا قاپي سيندان ائشيگه توکولسون.
• اوزرليين توستوسو خسته لييه فايدالي دير.
• يئددي قاپي نين ،يئدي بوروغون ،يئدي مسجيدين چور-چوپون اوزرليکله بير آرادا يانديريلسا هر جور خسته لسق درمان اولار.
• اوزرليم يئدميش درده دوادير.
• اوزرليک سالماميشدان قاباق بير اوووج گوتوروب تصديق کيمي باشا دولانديريب،اوستونه اوفله ييب ،اوداسالارلار،بعضن باشا دولانديريب ايکي چيينه و يا کورکين اورتاسينا ووروب سونرا اودا سالارلار.
• اوزرليگين قاراسين خال کيمي بويونا سورته رلر.
• آخير چرشنبه گوني گرک آينا ،داراق ،سوپورگه ،اوزرليک آليب ،اوزرليگي آود چزشنبه سينده اوددان آتيل-باتيل دا ساليب يانديرالار.
• بويوک آدامين قورخولوقون گوتورمک اوچون اوکيشينين آلت پالتاريندان ،بير ده باش توکوندن کسيب ،"دوز"و "زر"له اوزرليک له بيرليکده بير گئجه قورخان آدامين ياسديقنين آلتينا قويوب صاباحسي گون اوزرليک له بير ليکده اودا ياندرالار.
• لاپ آزي يئدي دانا اوزرليک،اوچ دانا "چورک اوتي"؛اوچ دانا "ککليک اوتي"و اوچ دانا "دوز"پارچاسيله بيرده "موميار"لابير ليکده اودا يانديرسالار بير چوخ عصبي خسته ليقه درمان ائدر.
• اوزرليگين اودا يانان زمان اودون سوندورلزلر ؛بئله اينانارلار کي يانان اود همان گوزدور کي "نظر ووروب".
• اوزرليک،قوري قرنقيل گولي،چورگ اوتي،دوزي قارشديريب اودا يانديرالار.
-----------------------------------------------------------------
ايضاحلار:
*گوز نظر:آبي رنکينده و گوز شکلينده اولان کيچيک جام شيشه دن دوزر.
**پنج الابي:پنج تن آل عبا،بير نازيک فلزيدن اولان وارق اوستونده يازلميش پنج تن آل عبا کي محمد،علي،فاطمه،حسن،حسين آدلاري اولان .
***دليک داش:هر هانسي داش کي اورتاسي اوز-اوزن دن دليک اولموش اولا.
**** بتچي:بندچي ؛ خلق حکيملري سايلان قره چيلر ديلر کي ايندي ده تبريز شهرينده ايکي قالا و قره چيلر محله سينده دوا و درمانا باخارلار.اونلارين ايشي دعا يازيب بير آز جيزما قارايلا بيرليکده اوزرليک له بير ليکده اوشاقلارين و بويوکلرين قورخولوقلارين قوتوروب بير چوخ عصبي خسته ليق درمان ائدرلر.اونلار بدنده اولان دامارلاري توتوب اوغراق بير چوخ ندني بيلينمين خسته ليق چاره قيلارلار.!!
----------------------------------------------------------------
سيزلرينده يوردلاريندا و ائلي نيزين آراسيندا اوزرليکله ايلگيلي سايالار وارسا يازيب يولامانيزي ريجا ء ائدريز.اونجدن مينت دارليقميزي بيلدرمليک.
E-mail:turkbaris2003@yahoo.com
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
حکماوار اوزاخ کرديسی ياخين یازان: حميد داديزاده تبريزی
حکماوار اوزاخ کرديسی ياخين
تفکری دوباره در باره مفاهيم امثال سائره
در امثال و حکم آذربايجان نکات نغز و گهر باری وجود دارد که متاسفانه عدم امکان نشر و پخش اين آثار بديع سبب شده که حتی بخش وسيعی از روشنفکران ايرانی نيز چندان اطلاعی از اين منابع نداشته و در مواقعي، هنگام سخن راندن از گنجينه های فراموش شده مردم غير فارس ، جاهلانه به موضع انکار می افتند
حميد داديزاده تبريزی
پنجشنبه ۷ خرداد ۱۳۸۳ – ۲۷ مه ۲۰۰۴
در امثال و حکم آذربايجان نکات نغز و گهر باری وجود دارد که متاسفانه عدم امکان نشر و پخش اين آثار بديع سبب شده که حتی بخش وسيعی از روشنفکران ايرانی نيز چندان اطلاعی از اين منابع نداشته و در مواقعي، هنگام سخن راندن از گنجينه های فراموش شده مردم غير فارس ، جاهلانه به موضع انکار می افتند. با توجه به پراکندگی گسترده جمعيت ترک آذربايجانی در ايران و يا ترک زبانانی از خانواده بزرگ زبان ترکی در سراسر کشور، معقول به نظر ميرسد که با فراهم کردن مقدمات رسميت بخشيدن به اين زبان، شرايطی فراهم گردد تا اهل قلم، و هنرمندان اين شاخه بزرگ از شهروندان ايرانی بتوانند آثار خلاقه خود را نشر کنند و جامعه چند فرهنگی را از انحصار غيرعادلانه تک زبانی خارج نمايند. با اين تدبير زبان و فرهنگ ملتی از سايه به روشنی درمی آيد و از سوئي، به سخن مورخ نامدار ويل دورانت، تمدن بشری نيز از اين" منيع فرهنگی و زباني" وقوف پيدا ميکند. امثال و حکم آذربايجان به سبب ممنوعيت زبان کتبی از غنای بيشتری برخوردار است، چرا که به صورت شفاهی از نسلی به نسل ديگر منتقل شده و وقت آن رسيده که اين گنجينه را ار درون سينه ها بيرون کشيده و آنها را به زيور چاپ آراست. برخی از اين امثال طوری غنی و فراگيربوده و از واژه های بديع و زيبائی ساخته شده که مشابه آنها در زبان فارسی نيست. البته اين سخن نه تنها در مورد امثال و حکم ، بلکه در مورد ضرب المثلهای آذربايجان نيز صادق است. به يک نمونه توجه کنيد: ما ميگوئيم" گئجه يئرينه ايشه ماغی بس دگيل، هله سحره شيرين چايدا ايستير" شب جا خيس کردنش کافی نبوده، صبح چائی شيرين هم ميخواهد" که ترجمه آن چندان گيرا نميتواند باشد و بايد از مشابه همان در ساير زبانها نام برد. معمولا امثال و حکم در هر ملتی وجود دارد، و برخی از آنها در همه زبانها مشابه است که نشانگراشتراکات ملتها و مشابهتهای اجتماعی آنها در آن عرصه هاست. تنها غنای زبانی و ظرفيتهای آن است که کيفيت اين امثال را تعيين و انها را از يکديگر متمايز ميکند.در مثل معروف آذربايجاني، "اورتولو قاپيدان مين بير بلا گئچر"، يعنی دری که بسته است، صاحبش را از هزار و يک بلا مصون ميکند، بسته بودن در، مفهوم تاريخی و ريشه دار در آذربايجان دارد- هزار و يک بلائی که در طول تاريخ از سوی مهاجمان داخلی و خارجی به اين مرز و بوم شده، و نيز انديشه مقاومت و محافظت، اين مثل سائره را پديد آورده است. در اين مثل واژه "در" نمادی است از خيل بيشمار ايستاد گيها و اشکال متفاوت جان سختيهای ملت آذربايجان. با اين مثل گذشتگان ما توانسته اند پيام خود را زنده نگهدارند و با يک جمله زيبا و نغز، سينه به سينه نماد مقاومت ملتی را به اخلاف خود يادگار گذارند. امثال سير کننده در زندگی روزانه يک ملت در واقع آئينه زلالی است که بی هيچ واسطه ای جوهر ذاتی آن مردم و خصلتهای ويژه آنها را در خود حمل ميکند. بيشتر اين امثال در زبان ترکی آذربايجانی بر آنند يا تصويری از خود انسان و موجوديت تاريخی او بدهند، يعنی در اين ژانر ادبی شما با خميشتن خويش در تماس قرار ميگيريد، اينجا ميدان فراخ عمل است و عين زندگي. وقتی گفته ميشود" آی اينسان اولادي، اوزووی تاني" در اينجا خود مردم و افراد زنده هستند که با تو سخن ميگويند، در مورد خود شناسی و هويت يابی نيز سخنی دارم که در زير ميايد.
حکماوار اوزاخ کرديسی ياخين
حميد داديزاده
داداش چوخ اوزاخ گئتمه، چوخ ساغا سولا ويرميب، آوارا قالما. اوزووی دانلاما، نوولوب، شاعير دئمييشکن" بو وير سيندير نه دير" ، بير ياواش اول ، گل دونيانی يئنيدن تاني، حياتي، ديريليکی بير معنا ائت. بير دون کئچميشووه سير ائت ، گور آتا بابالارون نئجه ياشارميش. بير زامانی دوشون، يلکن آتيله بير گله جه که يول سال ، گور بو اينسان نه ذيروه لری آلير .اينسانليغی اينسان حاقلارين بير دوشون، بيرجه دفعه گل اوزووی تاني. بير چيخ چوله، چيخ طبيعته، بير قيزيل گوللردن ايله، اونلارين عطرين آل، بير داغ دوشونه قالخ، او گول چيچکلردن بير ايلهام آل، بير حياتی دوشون، گور نئجه هارمونی بو طبيعتده وار. بير گوزلرين آچ، سير ائت دونياني. اوزونی تانی ين بير موجود اوزوندن واقت آرتيرماز باشقالارين تاپديه. بير دون اوز حياتووا سير ائت، اونون دونگه بوروخلارين تاني، بير ده قارانليق گوشه لرينه بير ايشيق سپه له. شاعيريميز نه گوزه ل بو معنانی سوز اينجيسيله بيزه دئيب:
"اينسان حقيقتين ايتيرن گوندن-باشی داشدان- داشا دگير هر زامان،
سعادت جيرانی قاچير اونوندن - سيلديريم يوللاردا قالير سرگردان "
قوی سنی بو ايشيق ايشيقلانديرسين، قوی سنی اوز دوغری ايچريندن قالخان مساج ويا خود ايلهام، بير اوز مهريبان کولکه سينده دينجه دسين.حيرت دونياسندان بير ايلماخ لازيمدير، بودا او زامان ممکون اولور کی اينسان اوز اوزون اوز آيناسيندا، اوز گوزگوسونه سير ائده. سن بير اوز گوزگووه سير ائت، اوزووو زامانين آيناسيندا گور، بير دور، دوشون، انديشه ميدانين گئنيشلندير، سونرا بير سير ائت اوز وارليغووا، اوز کيمليگيوه. آی اينسان بو مقامه گليب چاتاندان سونرا، سن اوزون اوز سوزون، اوز دوشونجه ن، اوز ايديالاريوی گور،او زامان بير آز او آسيلی حالندان بوراخيليرسان.
ده ده بابالاريميز، ايگيت آنالاريميز هر زامان حياتين چتين گونلرينده بيزی دوزومه چاغيريب، بيرده، دونه –دونه تاپيشيريبلار کی حقی نن اولاخ. دوغروداندا" ناحق اولان عمرو باشا يئتيرمز". بو حياتين دره –تپه لی يولوندا سن آی آذر اولادی بير دون گئريه باخ، بيرده بو گونون طلباتين دوشون، گور ساباحين يولونا ساباح لازيم اولان ملزمه لرله اويغونلاشميسان. بو بير يول دير، اونا حيات يولو ديورلر،
هر يول گئدن بو يولدا اول اوزی اوز يوکون داشياجاق، دوغرودور، بيزيم داهی اينساتلاريميز، گنجه لی نيظامی کيمی سوز اوستادلاريميز ديور، "باشارسان هامينين يوکونو سن چک"،بوردا بير اينجه نوکته وار. اول اوز يوکووی چکمه لی سن. بو يوک هر اينسانين اوزونون دوشونجه سينه باغليدي. بو يوک، بو مسئوليت، بير درين دوشونجه دن نشئت تاپير، اينسان توپراقدان ئونجه، اوز اوزون، اوز ميللتين، اوز جمعييتين تانيماليدير. او جمعييت کی اونون ديلين بيلير، اونون کيمليگين رسمييته تانير، اوندان بير نورمال، طبيعی باغلانتی سی وار.
بير داها فورمادا دئماخ اولارکی بيزده، ميليونلار ايراندا ياشيين آذربايجانلی بير عائله دن، بير آنادان آيريلميشوخ. بوتون تورک ديللی اينسانلار اورال آلتای يا اورواسياتيک عائله سيندن آيريليب، حياتين دوام ائديب، و بو گونه قدر اوز وارليگين دونيا عرصه سينده ثبوت ائديبدي. بو تاريخ بويوندا يوزلر ديل محو اولوب، مينلر مدنيتلر آرادان گئديب و او استحقاقلاری اولماين، او گوجلری اولماييب بو گونه قدر قالسين و اوزون زامانين تهلکه لريندن قورويوب ، محافظه ائتسين.
آدربايجانين تورک ميللتی اوز تاريخی قودرتلرين، اوز علمي، کولتورل شعورلارين گوستريب، تاريخده ياشايب، اوزلرين بو اوزون قرينه لردن کئچيرديب، و سسلرين، نظرلرين بيزيم زامانا دک ساخليوبلر. بو گون آذربايجانين وارليغي، هر آذربايجانلينين اوز کوکونه قايدماسيندا معنا تاپير. اونا گوره ده ده قور قورد داستانلاريندا بولوت قره چورلو شعره چکرسن، بويله يازيز:
"آی اينسان اولادي، گل اوزووی تاني".
بوردا بيزه بير درين فيکير وئريلير. هر تورک ديللی بير اينسان آذربايجاندا و يا ايرانين هر بير يئرينده ياشيور ياشاسين، او اوزونه قايديب، او ايللر بويو آلياناسيون دئمه لی مرض و خسته ليکدن آيلماليدي. دونيادا ايللر بويودور آسيميلاسيون و اينداکتريناسيون (indoctrination and assimilation) سياستلری آذربايجان ميللتين اوزون اوزوندن اوزاخلاشديريب، و اوزگه منافعين قوروماقا، او باشقا ارزشلره، پرنسيپلره دوغرو گئديب. نه ايسه، بو گون تاپدالانميش ميللتلر، اوز ديل، اوز حضورلارين باشی اوجاليقلا اعلام ائديلله. "آتا مثللريله دئسم، آی قارداش :حوکماوار اوزاخ، کرديسی ياخين" بو نئچه ميليونلی ميللت، بير توپلوم، بير کوتله يا بير توتاليته کيمی بو گون اوزون گوسترير. يرتيب داغيدماغينان دا اولماز بير ميللتين کوکون يئر اوستوندن چيخارداسان. بير ميللت سوزودور، او ميللت کی تاريخلرده ياشيوب، شاعيرلری دونيا خريطه سينده ايز بوراخيب، شاعيرلري، سوز اوستادلاری قاليجی اثرلر ياراديب، عاليملری دونيا مدنييتينه بهره لر وئريب واثر بوراخيبلار. بو گون دونيا دگيشيب، گئريده قالان ميللتلر آيليب، اوز تاريخلرين اوز اللريله، اوز اراده لريله يازماق ايستيرله. بو بير چوخ ساده بير موضوعدور.
بو دور سوزون جوهري، غوغا ائتماخ اينسانی اوز دوشونجه سيندن، منطقيندن آيرار، اونو هيجانلار عالمينده غرق ائده ر. اوزون تاپيپ، اوزون تانييب، بيلن آدام، اول اوز يولون ايشيقلانديرار، يولدا قالانلاردان ال توتار. آ قارداش، آ باجي، منيم عزيزيم، اوز يولون چاشان، اوز اوزوندن داليا قالان، اوز يولونا نور جالامايان، اوزی چاليشيب تاپمايان، نه جوره يول گئديب، آيری اينسانلارا دا يارديم ائده بيلر. بو گون دو.نيا بير عمومی رنسانس استاتوسوندادير. داها دوغروسو، سرحدلر،سينيرلر ، مرزلر اينترنت و انفورماتيک ملزمه لريله داها معناسين الدن وئرير. بو گون بير گلوبال عائله تشکيل تاپير. آذربايجان بالالاريدا، خصوصا ايران آذريلری بو عائله يه قوشولورلار. بو عائله ده اينسانلار صلحه دوغرو يول گئدير، آنا تورپاقی يا "پلانت ارس"PLANET
EARTHقوروماليديلار. يوخسا دونيا بويله ساواشلارلا، اراضی ايشغالچيلارلا داها باشا گئده بيلمز. بو شرايطده، هر بير اينسان اوز بورکون قاباقينا قويوب، بير دوشونمه ليدير. ائله" حکماوار اوزاخ کرديسی ياخين" مثلينده بو وضعيتلره گوره، افاده ائديبله. آی عزيز اوخوجوم، چوخ اوزاغا گئتمه، بير دون، اوزووی بير عادل آدام کيمي، ايچری آينادا تماشا ائت. آذربايجان آتالار سوزلرينده دئميشکن، "باشقالاريندا چوپو گورورسن، امما اوزونده ّديه نه يی يوخ". بو مقامه چاتماخ بو گون اينسانی اوز وارليغينا ياخينلادير. اونو اوزی نن تانيش ائدير.آذربايجانين خالق مثللرينده درين معنالار ياتيب. دئمک اولار کی بو مثللردن بويوک ادبيات ژانرلاری يارانير. همان "آی اينسان اولادی اوزووی تاني" سوزوندن، بئله دئمک اولارکي، همان اينسان " آزيب اوزلوگوندن ايتگين دوشندن-قورد کيمی اوزونون قانينی ايچير". بو گون بو مثلين مصداقين بو گونکو دونيادا ايضاحلا گورمک اولور. بير اينسان ايزين بو دونيادا توتوب گئدسن، بيرده بير دونيادا کئچن ماجرالارا دريندن باخسان، بو مثلين عينيتين گوره بيلرسن. آذربايجان ديلينده يازيلاردان بيريده عمادالدين نسيمی نين اوچ جيلدده اثرلری نين ايچينده بو مثللرين رل اويناماسين گوره بيلرسيز. (آردی وار)
-قايناقلار
دده مين کيتابي-ب.ق.سهند –رداکتور، دوکتورم.ع. فرزانه،
ناشير-دورنا و تريبون درگيسي-استکهلم 2001
درباره حمید دادیزاده تبریزی
1 اونون تخلصی(( آزرم تبریزی)) دی
2 شهریاردان سونرا اولین معاصر شاعیر دی کی مقبره شعرا ده دفن اوالوب( 1370)
3 بو صحیفه ده اونو اهل بیت شاعیری دییبلر . دوزدو کی او اهل بیته ده شعر دیوب اما اونون لاپ چوخ شعرلری غزللریدی کی هر مورد ده واردی
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
يانيلتماجالار و ياهالتماجالار یازان: علي.برازنده .تورک
بير چوخ فرقلي آدلارلا تورک فولکلوروندا يئر آلميش يانيلتماجالاراوشاقلار و بويوكلرين اوشاقلارين ديللريني گئنيشلتمك و اوشاقلار بير – بير لريني سيناغا چكيب ائيلنجله و گولمجه و باشاريليليق گورسدمك اماجيله دئيلن سوزلرديلر كي بير سيرا ياخين حرفلري و دال- به – دال سويلنن حالده دئمگي چتين اولان سوزلري دئمگين دن اورتايا گلير.
بوسوزلر بير جمله شكلينده يادا بير تكرارلاما حالينده دئيلير و بير چوخ چئشدي و نومونلري واردير،جومله شكلينده اولان حالده اونلاري بير نئجه دفعه تكرارلامناسي گركير. ياهالتماجالار سويليشي چتين اولان تکرارلامالارديلار کي بعظا يازيلي حالده بئله اونلاري اوخوماق چتين و زور اولار.
"يانيلتماجا" ياهالتماجا" " شاشيرتماجا" " تکرارلاما ""تکرله مه" آدلارينا تورک خلقي لرنين آراسيندا تانينميش ،اوشاق فولکلوري قولاريندا يئر آلديقي حالده، سوز اويون کيمي بويوکلرينده يارادجيقلارندا گورمک اولار ،اوزليکله داستانلاردا و اويدورمالاردا بو فولکلور داليندان چوخ فايدالانير.
آتي مين- ايتي قوو ايتي مين- آتي قوو
ال اوزوموزو يوواق ؛اوزوموموزي ييك اوزوموموزي ييك ؛ال اوزوموزي يوواق
قيرخ كوپ،قيرخ قيرپي قيريق كوپ
قلمه منه قلمه لنمه من اوزوم قلمه لننلردنم
گئتديم گوردوم كورپو آلتيندا ايكي كوركو ييرتيق كيرپ وارائركك كوركو ييرتيق كيرپي ديشي كوركو ييرتيق كيرپي نين كوركونو يامير
بو كاسا بيزيم اوزوموزونوموش
دي دي دو دا نه دورموسان
آل بو تاقوتوقلاري تاقاتوقچيه تاقوتوقلانمايا گوتور،اگر تاقاتوقلاري تاقاتوقچي تاقالاماسا ،تاقاتوقلاري تاقاتوقچودان تاقاتوقلادمادان گوتور گتير
سو ديواردان دامجيلانمالي مي،دامجيلانمالي مي.
تامارزيلي توپال شعبان،ياتار چاتار ساتار سامان
بو قارا قانتار قيرخ کيلو قارا قاطران تارتار
بو اليمده کي تسبيح ،عمامه له نمه لي مي،عمامه له نمه لي مي.
بيزه بيزده بيز دئيلر،سيزده بيزه نه دئيلر؟
گول ديبي بولبول ديبي ،گول ديبي بولبول ديبي،....
لبله بي چي ،لبلبي لري، لبله بي چيه،لوزوملي،لوزومسوز،لاوباليليک ياپميش.
بو يوغوردي مايالاييب ساخلاساقدا،مايالاماييب ساخلاساق؟
ساريمساق لاساقدا ساخلاساق ساماني، ساريمساقلاماساقدا گلير زماني؛ ساريمساق لاساق دا گليرسه زماني؛نيه ساريمساق لاماياق ساماني!
آدام معدنه گئتميش،معدنده بادام يئميش،مادام کي معدنده بادام يئميش ،بس نيه بيزه وئرمه ميش؟
بير پينه چي ،بيرينجي دفعه بير نئچه باشماقي بير – بيرله رينه اينجي کيمي پينه دي
بو قارپيزدا قارين سانجيلان ديران لاردانميش
آشپاز آباس آش آسميش ياخشي آسميش ؛خوش آسميش
سريه سورونو سورويه سوريه سالدي سرين سردابيه
ائل – عالم آل دانا آلدي آلدانديلار،بيزبيرآل دانا آليب آلدانامادوق!
ايت ايتي ايتير،بيت ايتي ايتير،ايت بيتي ايتير،ايت گئتدي،بيت گئتدي،ايت بيت گئتدي،
بو کوشه ياز کوشه سي، بو کوشه قيش کوشه سي ،اورتادا سو شيشه سي
جومه گوني جومه مسجيدده جوولر جوولي جابارين جيبلريندن جوبللرين جوبوتدديلر
بو ميس چوخ پيس ميسيميش بو ميسيين جينسي پيسيميش بو ميس كاشان ميسيميش
بو مومچونون مومو اومومو(عمومي) مومدور
گيرديم تنديره ،سيلديم سوپوردوم ،سيلكلنديم چيخديم
بو گون چرشنبه آخشاميدير ؛چرشنبه آخشاملارشيرسان گل چارشنبه آخشاملاشاق،چارشنبه آخشاملاشميرسان چارشنبه آخشاملاشاق
بيزه اوچ آد به ليدي/ شکرليدي،باليدي/علي،ولي،پيرعلي/ محمد اوندان ايرلي/فينديقستان،قازيستان/ رحمتليک سنين آتان/ فاطما،توکزبان/ زبيده ،بير جان/ توکزبان دئير/ فاطما هي يئير/ فاطما ،توکزبان/ قاريشدي هريان/ کيشندي گويلر/ داغيلدي ائو لر/ فاطما ،توکزبان/ ايکيسي بير بويدا/ فاطما دالاشدي/ زيبيده قاشدي/ باريدان آشدي/ چارخا دولاشدي/ تنديره دوشدي
بازاردا نه اوجوز؟ ميس اوجوز دوز اوجوز كونجود اوجوز
آشپاز آباس(عباس)بوزباش آسار ،اوباشدا بوباشدا
بوزآتين بوز تورباسين بوش آس باشيندان آپار ايسلات گير ياش آس باشيندان
دال سارخار قارتال قالخار،قارتال قالخار دال سارخار
بو ائششک ؛اسکي ائششک
دگيرمانا گيردي کوپک،دگيرمانچيدان يئدي کوتک،هم کوتک يئدي کوپک ،هم کپک يئدي کوپک
"علي ايش" له" مه ميش" محکه ميه گئتميش؛محکمده محکمه لشمليرميش مي محکمه لشمه ميشلرمي؟
گويدن ايکي دامجي دوشدي،بيري منيم آنليما،بير آنامين آنلينا،بير منيم آنليما ،بير آنامين آنلينا،....
شمسي پاشا پاشاژيندا سسي بوزوشور
سو ياماني سو آياق قابلارينا يامالامالي مي يامالامالامي؟
بو يوغورتي ساريمساق لاساق دا يئساق ،سريمساقلاماساق دا يئساق
حاققي حاققنين حاقيني يئميش،حاققي حاققي دان حاکيمه شيکايت ائتميش،حاکيم حاققيه حاققيني وئرمه ميش،حاققي دا حاققنين حاققيندان گئچميش
حاققي حاقنين حاققيني ايسته دي،حاققي حاققينين حاققني وئرمه دي،حاققي دا حاققنين حاققيندان گلميش
يورغانا يورغول يورغون
آغ بال قاباق بوز بال قاباق بوز بال قاباق آغ بال قاباق
حاوا خالا؛تندير قالا؛کئسووو گوتور؛مني قووالا
آي آخساق آشپاز حسن شاه آشپاز لار آش پيشيريرلر سن ده گل آش پيشيرآي آشپز حسن شاه
"ئتديم گوردوم شاه اباس باش آشپزي آشپز اباس آش آساندا بوزباش اسمير بوز باش آساندا آش ،دئديم شاه اباس باش آشپازي اباس نيه آش آساندا بوزباش آسنيرسان،بوز باش آساندا آش؟دئدي :من شاه اباسين باش آشپازي اباش آشپاز آش آساندا بوزباش آسميرام بوز باش آساندا آش اونا گوره كي ،اشتان بوزباش بوزباشنان آس يولاگئتمير.
ائللر مزلنميشده بيز مزلنمميشميز مگر
حقلي حقلينين حقيني يئميش حقلي حقليدن حقين ايستميش حقلي حقنين حقيني وئرمميش
حقليده حقيني حقدن آلميش
بير ايكيدير بير ايكي بئش آلتيدير بئش آلتي اينانميسان سايدا باخ اون التيدير اون التي
مولا عمامه لنملي مي عمامه له نمليمي؟
آي قيلقي ياريق قيرقووول،گل بو قولا گير ،قيرقي ياريق قيرقووول
قاتيقي ساريمساقلاسان دا يئمك اولار،ساريمساقلاماساق دا.
قوولاماشسان دا قوولااشاجاقام،قوولاماشماسان دا قوولاماشاجاقام
كوپ قولپي ؛خوب كوپ قولپي
گئتديم گوردوم بير دره ده يئددي قارا ،قاشقا ،توپال،ساققالي كئچي وار دئديم:- آي يئددي قارا ،قاشقا،توپال؛ساققالي كئچي ،منيم يئددي قارا ،قاشقا،توپال،ساققالي کئچيمي گوردونوز؟دئديلر:سنين او يئئدي قارا ؛قاشقا،توپال؛ساققالي كئچيني منيم يئئدي قارا ،قاشقا؛توپال،ساققالي كئچيمين بالالارديرلار.
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
چيلله قارپيزي یازان: سرنسرلي
چيلله يه ايكي هفته قاليردي كي منه بئله بير سؤال وئرديلر نه اوچون چيلله نين ايلك آخشامي قارپيز كسيرلر بو عادت، عنعنه و ائل مراسيمي هاردان قالير نئجه يارانيب نه سبب لره گؤره پاييزين آخير گئجه سي و يا خود ايلين اوزون گئجه سينده ائللرماراقلي بير مراسم كئچيره رك- قارپيز كسيل لر؟
سؤزون دوزونه دورسان من بو سورغولار قاباغيندا بير سؤز تاپابيلمه ديم آنجاق سوز وئرديم كي هرياندان اولورسا اولسون بوباره ده آختاريب آراييب اونون اوچون بير پارا معلوماتلار توپلايام آختاريب بواوغور تائيليت لر الده ائده بيلمه ديم آخير قوجومان عميميز ائلين طايفانين سئويمليسي اؤز دوشونجه لريني بيزيم اختيار يميزدا قويماغي وعد ائتدي و دئدي كي چيلله گئجه سي بير يئره توپلانديغيمير گون و چيلله نين اوز گئجه سينده سيزين اوچون دانشيرام.
آنجاق ائل سؤزونو ائلدن گيزلتمك اولماز- دئيه- بو خصوصدامنه معلوماتي نين ضروري اولدوغو گوروب سؤزه باشلادي.
روايته گؤره ائلين- يوردون زحمت چكن قولو قوه لي بير ايگيدي اوو اوولاماغا چيخير اوگون‌كي پاييز- چول- پالازين ييغيشديريب همين گئجه وداعلاشماق ايسته يير آنجاق هاوانين سويوقلوغواونو آت اويناتماقدان قامچي گزديرمكدن چكينديره بيلميردي بو حالدا اونون قاباغينا جاني قاردان اولان اوزون جثه لي شاختا بابا چيخير شاختا بابا بو آدما دئييركي هه اوغول ياخشي كي سني گؤردوم چونكي دئمه يه بير نئچه سؤزوم واردي جؤمرود دايگيد آت بئليندن انيب شاختا باباني اوره‌ك آچيقليغي ايله سالاملايير و سونرا شاختا بابايا دئيير: هه شاختا بابا خئير اولا. سؤزون نه دي؟ دئيه سوروشاندا شاختا: هه اوغول گئت بوندان سورا اووچولوغا چيخما چونكي بو يئرلرده من اولاجاغام اونسوزدا مينم سويوغوما تاب گتيره بيلمه ييب محو اولوب گئده رسن بو گوندن منيم سؤزومو قولاغوندا سيرغا ائله- ييب ساخلا و بوتون ائللره سؤيله كي صاباحدان اوجاق- باشيندان كوروسو باشيندان ائشيگه چيخماسينلار.
جاوان بو سؤزله راضي لاشمير اوچوخ دئيير بو آز ائشيدير نهايت ايگيد آتينا بير قامچي و ورب، شاختابابادان و داعلاشمادان آيريلير او بير آز يول گئده ندن سونرا گؤرور اونون يولونون اوستونده ايكي نفر دايانيب ياخينلاشيب گؤروركي اولارين بيريسي بؤيوك چيلله، بيري ده كيچيك چيلله دير اول بؤيوك چيلله شاختا بابانين سؤزلريندن بير نئچه سيني بو آداما دئييب قورتاراندان سورا علاوه اورلاق سويله يير:
منيم امريمله بوگوندن اعتبارا كورسولر قورولمالي دير پينجلر يانيب اوجاقلار آليشمالي دير هامينيزا، اوجاق باشيندان كورسو قير اغيندان پينج يانيندان چكيله بيلمه يه جكسيز چونكي من ائله بير شخصم كي منيم اليمدن اوشاقلاردا بويوك لرده آماندا قالماباجاق سؤزكيچيك چيلله يه چاتير ايندي گلين گؤره‌ك كيچيك چيلله بو آداما نه دئيير:
هه بؤيوك چيلله نين يقين سؤزلرين ائشيتديزكي، دئدي منيم امريمله گرك كورسولر قورولسون اوجاقلار آليشسين هئچ كيم اولاردان يانا چكيلمه سين آمما من ده او رحم ائله مه نازچكمه اولماياجاق چونكي مندن هئچ كيمسه آماندا قالمامالي دي من گره‌ك اوجاقلاري اوز سؤيوغوملا سؤندوروب پينج ايستيسيني خفه له ييب كورسولرده آداملاري بئشيكده ده اوشاقلاري دوندورواجاغام دئيه ايگيده يول وئردي كيچيك چيلله هله ليك بير دومان كيمي گوزدن ايتدي بؤيوك چيلله يولون بير آز او طرفينده دوروب داياندي.
ايگيد كنده قاييداركن يولدا فيكيرلشدي كي نئينه سين بويكه ايشين عهده سيندن نئجه گله جكلر عاغيللي گنج بوقرارار گلدي كي او ائوينه دونمه ميش گئتسين ائل آغ ساققالي ايله دانيشسين گؤروسون كي اونه تدبير تؤكور بئله ده اولور. ائل كندين كيشي لري بير يئره ييغيشديلار آغ ساققال قيشدان قور خانلارا اوره‌ك وئريب گوجسوزلره بخش ائيديكدن سورا هاميني احتياطلي اولماغا اؤزلريني شاختادان و چيلله نين آمانسيز سويوغوندان قوروماغا سسله دي نهايت تكليف ائتدي بوگون هامي ائوينه قارپيز آليب بو سويوقلوق ميوه سي ايله چيلله نين قاباغيندا دايانسينلار.
بيرده دئيير لركي قوجانين بو سؤزوندن شاختا بابا و هر ايكي چيلله ال- اله وئريب قوجانين جانيني آلديلار اونلار قوجاني يوخ ائتسه ده اونون اؤيودلري تپرلي سؤزلري بوتون ائله ياييلدي هامي گوندوزو گئجه ائله ييب چيلله گئجه سي نين پيشوازينا گئتدي هر بير ائوده چيلله سفره‌سي آچيلدي مختلف خوره‌ك لر لذيذيئمك لرين يانيندا چيلله قارپيزي داگؤروندو بوتون عائله عضولري ايستر قادين ايستر كيشي ايستر اوشاق و ايستر سه ده جاوان اولسون چيلله قارپيزي يئييب دئديلركي بوتون دونيا و عالم بيلسين شاختا بابا، كيچيك چيلله بؤيوك چيلله گؤر سون كي بيز ائلين بو يوردون جاماعاتي ايله بواوزون گئجه سيينده نه اينكي اؤزوموزو ايستي - ه وئريب قورويوروق بلكه سويوقلوق ميوه سي اولان قارپيزي يئييب اونلارا آنديريريق كي اليندن گلني بئش قابا چك چونكي بيزي بو سؤزلر قور خودا ابيلمز حورمتلي اوخوجولار بو بير روايت ديركي چيلله قارپيزين حكمتي باره دير.
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
بيل گاميس داستانلاري و آذربايجانليلارين فولكلورو یازان: عسگر قديم اوف
عسگر قديم اوف
ناخچيوان دﺅولت يونيوئرسيته‌سي‌نين دوچئنتي
فيلولوژييا علملر نامزدي
1998ـ سئنتابر ـ 7
كؤچورن: تبريز ـ محمد قضائي
بو زامانا قدر آذربايجان فيلولوژيياسيندا اسكي شومئر ـ آكا ديللري‌نين، ائله‌جه‌ده ميفولوژي گؤروشلري‌نين آذربايجان ـ تورك ديللري و ميفولوژي باخيشلاري ايله بنزه‌رلييي و قوهوملوق علاقه‌لري حاقّيندا دَيَرلي علمي فيكيرلر سؤيله‌نيلميشدير. پروفسور طاهير حاجي‌يئف «آذربايجان ديلي‌نين يازييا قدركي ايزلري حاقّيندا» آدلي مقاله‌سينده شومئر و تورك ديللري‌نين قوهوملوق علاقه‌لريني آراشديرميش، بو ديللرين فونئتيك، گراماتيك و لئكسيك موقايسه‌لريني وئرميش، آذربايجاندا داخيل اولماقلا تورك ديللي ائتنوسلارين آلتي مين ايل اوّل شومئرلرله «ياخين مدني، سياسي ايقتيصادي علاقه ده» اولماسي فيكرينه گلميشدير.
تانينميش توركولوگ آيدين ممّداوف «آذربايجان ديلي‌نين ائركن تاريخينه داير ماتئرياللار. شومئر ـ تورك لئكسيك پارالئللري» و «تورك ديللرينده ايلكين كؤكلرين برپاسي‌نين نظري پروبلئملري» آدلي مقاله‌لرينده شومئر ديلينده اولان 100 ـ دن آرتيق سؤز و آنلاملاري تورك ديللرينده كي سؤزلرله موقايسه ائدره‌ك پارالئلله آپارميش، شومئر و آذربايجان ـ تورك ديللري‌نين قوهوملوغو قناعتينه گلميشدير.
تاريخچي عاليم ي.ب.يوسف اوف «آذربايجانين قديم ساكينلري‌نين ديلي حاقّيندا» آدلي مقاله‌سينده آذربايجان ديلي، او جومله‌دن قديم تورك ديللري ايله مئسو پوتوميانين شومئر ـ آكاد ديللري آراسينداكي بنزه‌رليكلري آراشديرميش، آذربايجان ـ تورك ديللري‌نين يازي تاريخيني ائراميزدان اوّل مين ايللييه عايد ائتميشدير.
ديلچي عاليملردن مرحوم توركولوگ فرهاد زينال اوفون «آذربايجان ديلي‌نين منشأيي مسأله‌سينه دايير» و ممّدعلي نوروزاوفون «مكاني حاللار» آدلي مقاله‌لرينده ده آذربايجان ـ تورك ـ شومئر آراشديرمالارينا راست گليريك.
ميفولوژييايا دايير بير سيرا تدقيقات اثرلرينده ده تورك ـ شومئر قوهوملوق علاقه‌لري ايله قارشيلاشيريق. عاريف آجالوف «دلي دومرول بويونون كؤكلري و ميفولوژي سيمبوليكاسي» آدلي مقاله‌سينده «كيتاب دده قورقود» داستانلارينداكي «دلي دومرول» بويونو شومئر ـ تورك ميفولوژيياسي باخيميندان آراشديرميش و شومئر ميفولوژي سيستمينده اوّل اﺅلوب ـ ديريلمه آنلامي‌نين تورك ميفولوژي آنلاملاري ايله علاقه‌سيندن ساچميشدير. همين مؤليفين «بير قديم شرق ائپيك اوبرازي‌نين شكليني دييشمه‌سي‌نين تيپولوژي ـ موقايسه ايضاحي» آدلي مقاله‌سينده ايسه قديم توركلرين اوغوز كاغان و شرق فولكوروندا اولان ايسكندر ذوالقرنين اوبرازلاري‌نين اسكي شومئرلرين گيل قاميش اوبرازي ايله ميفولوژي قوهوملوق علاقه‌لريندن بحث ائتميشدير.
م.يوسف اوفون «باهار حاقّيندا» مقاله‌سينده ايسه آذربايجان توركلري‌نين باهار بايرامي ايله ايلگيلي گؤروشلري‌نين شومئر و آكاد ميفلري ايله علاقه‌سي تحليله جلب ائديلميشدير.
نصير رضايئفين «قوبوستانين شومئر روايتلري» مقاله‌سينده آذربايجانين قوبوستان و خانلار رايونو اراضيلرينده قايالار اوزه‌رينده كي اسكي قاييق تصويرلري‌نين و آرفئولوژي قازينتيلار نتيجه‌سينده تاپيلان تونج فيگورلارين قورولوشجا شومئرلرين كوسموگونيك باخيشلارينا ياخين اولماسي مسأله‌لريندن دانيشيلمشيدير. چوخ دَيَرلي تورك عاليمي سايين و.م.كوجا توركون «اسكي تورك ادبياتي» اثرينده، سايين عاليملردن عثمان نديم تونا، ياووز ارجان و باشقالاري‌نين علمي تدقيقاتلاريندا دا شومئر ـ تورك قوهوملوق علاقه‌لريندن بحث اولونموشدور.
روس عاليملريندن ي.آ.بئرتئلسين «ايسكندر حاقّيندا ارومان و اونون شرقده كي اساس وئرسيالاري حاقيندا» /م.ل. 1948 و ي.آ.كوستيوفي‌نين «مقدونيّه‌لي ايسكندر ادبيّات و فولكور عنعنه‌لرينده» /م . ـ 1972/. آدلي اثرلرينده ده شرق ـ آذربايجان فولكلوروندا اولان ايسكندر ذوالقرنين صورتيله شومئر ـ تورك ميفولوژي صورتلري‌نين بنزه‌ر علاقه‌لريندن بحث اولونموشدور. شومئر ـ تورك قوهوملوق علاقه‌لري ايله ايلگيلي بيبليوگرافيالارين ساييني آرتيرماق دا اولار. بو علمي تدقيقاتلار ثوبوت ائديركي، ايستر ديلچيليك، ايستر ده ميفولوژي باخيمدان شومئر ـ آذربايجان ـ تورك قوهوملوق علاقه‌لري تاريخاً مؤوجود اولموشدور. بيز ايسه بو علمي فيكيرلري بير قدر ده درينله‌شديرمك اوچون اؤز مقاله‌ميزده «بيل قاميس» داستاني اساسيندا آذربايجان توركلري‌نين فولكلوروندا شومئر مدنيّتي‌نين ايزلريني و شومئر ـ تورك فولكلور علاقه‌لريني آراشديراجاغيق. علمي آراشديرمالاريميزدا ـ ين ترجومه‌سيله باكي دا «گنجليك» نشرياتي طرفيندن چاپ اولونموش «بيل قاميس داستاني»نين آكاد واريانتينا ايستيناد ائتميشيك.
ائراميزدان اﺅنجه مين ايلليكلرده ياراديلان «بيل قاميس» داستاني اسكي شومئر ادبيّاتي‌نين قيمتلي نومونه‌سي ساييلير. ياشاماق آرزوسو، حيات عشقي، هومانيزم و شره قارشي موباريزه بو داستانين اساس پايه‌سيدير. قديم دجله ـ فرات واديسينده، مئسوپوتومييا اراضيلريندن تاپيلان «بيل قاميس» داستاني‌نين گيل لؤوحه‌لر اوزه‌رينده يازييا آلينميش ايلك نومونه‌لري عصرين ياريسيندا علم عالمينه معلوم اولموش، اينگيليس شرق شوناسي هئنري رايلينسون، جورج ايسميت و باشقالاري بو ساحه ده علمي آراشديرمالار آپارميشلار. سونراكي تدقيقاتچيلار ايسه داستانين شومئر واريانتي الده ائديلمه‌ديييندن اونون آكاد وئرسياسينا استناداً فيكير سؤيله‌ميشلر.
داستانين مضمونو ثوبوت ائديركي، او اﺅز قورولوشو، سوژئتي و ايدئياسي باخيميندان آذربايجان توركلري‌نين و ديگر تورك ديللي خالقلارين فولكلورونا، او جومله‌دن داستان ياراديجيليغينا چوخ ياخيندير. شرق خوصوصيله آذربايجان ميفولوژيياسيندا گئنيش ياييلميش ايسكندر ذوالقرنين حاقّيندا اولان اساطير و روايتلر ايسكندرين و اونو موشايعه ائدن خيضيرين ديريليك سويو آختارماق اوچون ظولمَت دونياسينا گئتمه‌لر سوژئتي بيل قاميسين اﺅلمزليك آختارماق مقصديله ظولمته گئقه‌سي سوژئيتنه چوخ ياخيندير. «بيل قاميس» داستانيندا دده اوتنانيشتي دنيز ديبينده اولان گنجليك چيچه‌يي‌نين يئريني بيل قاميسا بيلديرير. بيل قاميس چيچه‌يي چتينليكله الده ائتسه ده، اﺅزونه قيسمت اولمور، چيچه‌يي ايلان آپارير. ايسكندرده بيل قاميس كيمي ديريليك سويونون يئريني، اونون شيمال قوطبوندا ظولمتده اولماسيني مدرك و ايختيار قوجانين روايتيندن اﺅيره‌نير، بيل قاميس اﺅلومه چاره تاپا بيلمه‌دييي كيمي، ايسكندرده اﺅلمزليك قازانا بيلمير، ديريليك سويونو خيضير ايچيب اﺅلومسوزلوك قازانير.
ايسكندر حاقّيندا آذربايجان ـ تورك و شرق روايتلرينه اساسلانان عصر آذربايجان شاعيري گنجه‌لي نيظامي اﺅزونون «ايسكندرنامه» اثرينده گؤستريركي، ايسكندر ظولمت دونياسيندان قاييتديقدان سونرا موقدّس بير ملك اونا آللاه طرفيندن پيغمبرليك وئريلمه‌سي خبريني گتيرير. و توصيه ائديركي، بير مدرك و هر شئيي بيلن پيغمبر كيمي سفره چيخيب دونياني كؤتولوكلردن تميزليسن. نيظامي‌نين سؤيكه‌ندييي اسكي روايتلرده ايسكندر هر شئيي گؤرن و هر شئي بيلن بير پيغمبر كيمي دونياني رذالتلردن خيلاص ائتمك اوچون سفره چيخير. بيل قاميسدادا پيغمبرليك و ياريم آللاهليق واردير و اودا اؤلومه چاره تاپماق اوچون سفره چيخير. توركولوگلارين فيكرينه گؤره، بيل قاميس هر شئيي گؤرن، هر شئيي بيلن دئمكديركي، بودا آنجاق تانريلارا و پيغمبرلره خاصدير. «قاميس»، «قامئس» سؤزو هامي شئيلر، هر شئيلر معناسيني وئرير. كلاسيك آذربايجان ـ تورك ادبيّاتيندا دا بو سؤز «قامو»، «قاموسو» «هامي، هاميسي» معنالاريندا ايشله‌نميشدير. شاه ايسماعيل ختايي اﺅزونون «ده نامه» اثرينده بو سؤز ايشله‌تميشدير:
قوشلار قاموسو فغانه دوشدو،
عشق اودو يئنه بو جانه دوشدو.
.
«بيل قاميس» داستانينداكي اوتناپيشتي صورتيله آذربايجان فولكلوروندا اولان خيضير صورتي آراسيندا چوخلو بنزه‌ييشلر واردير. اوتناپيشتي و خيضير هر ايكسي اﺅلمزليك قازانميش قهرمانلاردير. لاكين فرق بوراسينداديركي، اوتناپيشتي اينسان نسليني توفاندان خيلاص ائتدييي اوچون آللاهلار طرفيندن اونا اﺅلمزليك وئريليرسه، خيضير چوخ چتين بير يول گئدرك ظولمت دونياسيندا ديريليك سويو ايچديكدن سونرا اﺅلمزليك قازانير. اوتناپيشتي‌نين اﺅلمزليك قازانماسيندا توفان و سو داشقيني، خيضيرين اﺅلمزليك قازانماسيندا ايسه ديريليك سويو اساس رول اوينايير. هر ايكي قهرمانين اﺅلمزلييه چاتماسيندا فولكلوروموزدا موقدّسليك و تميزليك رمزي اولان سو اساس واسيطه‌دير. اوتناپيشتييه و خيضيرا اﺅلمزليك گتيرن سو هابئله حياتا ياشام و ديريليك وئرن دﺅرد عونصوردن «سو، تورپاق، هاوا، گونش» بيريدير.
دَيَرلي تورك عاليمي و.م.كوجا توركون تدقيقاتلاريندا ايسكندر اوبرازي اسكي تورك ميفولوژيياسي ايله، «اوغوزنامه»نين قهرماني اولان اوغوز كاغانلا علاقه‌لنديريلير.
روس عاليمي ده اﺅز تدقيقاتيندا ايسكندر و بيل قاميس اوبرازلاريني تحليل ائدركن هر ايكي ميفولوژي سوژئتين شومئر شرق واريثليك علاقه‌لري اساسيندا يارانديغيني تصديق ائدير. بوتون بونلار تصديق ائديركي، ايسكندر ذوالقرنين صورتي ايله بيل قاميس صورتي آراسيندا ميفولوژي سوژئت باخيميندان اسكي قوهوملوق و واريثليك علاقه‌لري واردير.
«بيل قاميس» داستانيندا اولان اﺅلمزليك آختارماق اوچون قهرمانين ظولمت دونياسينا گئتمه‌سي سوژئتي آذربايجان ناغيللاريندا دا واردير.
آذربايجان فولكلوروندا گئنيش ياييلميش «ملك ممّدين ناغيلي»ندا گؤستريليركي، مليك ممّدين قوجا آقاسي خسته‌دير. لقمانين مصلحتينه گؤره او، ديريليك و جاوانليق آلماسيني يئييب جاوانلاشمالي و ساغالماليدير. لاكين گنجليك آغاجي‌نين آلماسيني شر قووّه‌نين گؤمكچيسي اولان قورخونج دئو اوغورلاييب قارانليق قويويا، ظولمت دونياسينا آپارير. مليك ممّد دئوي يارالايير، اونون آردينجا آشلي قويويا گيريب دئوله ووروشور و اونا غاليب گلير. سونرا قارا قوچون بئلينده ظولمت دونياسينا گئدير و اژدَهاني اﺅلدروب زومرود قوشونون قانادلاريندا ايشيقلي دونيايا چيخير. مليك ممّد گنجليك آلماسيني ظولمته گئديب شر قووّه‌لرله ووروشدوقدان سونرا چتينليكله الده ائدير. «بيل قاميس» داستانيندادا سئميرلي گنجليك چيچه‌يي ال چاتماز دنيز ديبينده‌دير. بيل قاميس دا مليك ممّد كيمي ظولمتدن كئچيب دده اوتناپيشتي ايله گؤروشدوكدن سونرا اونون مصلحتي ايله چيچك دنيز ديبيندن چوخ چتينليكله الده ائدير. «بيل قاميس» داستانيندا سئجيرلي گنجليك چيچه‌ييني ايلان اوغورلاييب اييله‌يير و جاوانلاشيرسا «ملك ممّدين» ناغيليندا دا سئجيرلي گنجليك آلماسيني دئو اوغورلاييب يئيير و جاوانلاشير. لاكين بوسوژئتين بير ـ بيريندن فرقي بونداديركي، بيل قاميس و اونون اﺅروك يوردونون ساكينلري گنجليك چيچه‌يينه صاحيب اولا بيلميرلر. مليك ممّد ايسه گنجليك آلماسيني قوجا آتاسينا گتيريب اونو جاوانلاشديرير.
«بيل قاميس» داستاني ايله آذربايجان خالق داستانلاري آراسيندا دا اوخشار سوژئت علاقه‌لري چوخدور.
بو باخيمدان «كيتاب دده قورقود» داستانلاريني و دده قورقودلا باغلي خالق روايتلريني خوصوصيله قئيد ائتمك لازيمدير.
بوتون خالق داستانلاريميزدا، افسانه و ناغيللاريميزدا اﺅلوم حاقدير. حاقدان قاچماق اولماز. اﺅلومون حاقدان گلن بير قيسمت اولماسي «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا دا واردير و بو فيكير داستاندا بئله آچيقلانير:
هاني دئديدييم بيگ ارَنلر؟
دونيا منيمدير دئينلر؟
اجل آلدي، يئر گيزلدي،
فاني دونيا كيمه قالدي؟
گليملي ـ گئديملي دونيا،
سون اوجو اﺅلوملو دونيا،
دده قورقودون اﺅزو ايله ايلگيلي خالق افسانه و روايتلرينده ده اﺅلومون حاق اولماسي و اﺅلومدن قاچماغين ايمكانسيزليغي ايدئياسي وئريلير. بو روايتلرين بيرينده دئييليركي، دده قورقود اﺅلومدن قاچيب. 500 ايل دريانين اورتاسيندا ياشايير و عزراييل اونا ياخين دوشه بيلمير. لاكن آللاهين امري ايله عزراييل ايلان جيلدينه گيرير و اوزوب دريانين اورتاسينا گئدرك دده قورقودون جانيني آلير.
باشقا بير روايتده ايسه دئييليركي، دده قورقود اﺅلومدن قاچيب دنيزين اورتاسيندا ياشايير و ابدي اولاراق قوپوزونو چالير. قوپوزون اعجازكار سسيندن عزراييل دده قورقودا ياخين دوشه بيلمير. نهايت، دده قورقود او قدر قوپوز چاليركي، يورولوب الدن دوشور و ياتير. بونو گؤرن عزراييل ايلان جيلدينه گيرير و دده قورقودو ياتديغي زامان اؤلدورور.
دده قورقود صورتي ايله باغلي اولان بو افسانه ـ روايتين سوژئتي يعني اﺅلومون حاق اولماسي و اينسانين اﺅلومدن قاچماق ايسته‌مه‌سي ايدئياسي «بيل قاميس» داستانيندا ائنكيدونون اﺅلومدن قاچماق ايسته‌مه‌سي و بوندان قورتولا بيلمه‌سي سوژئتي ايله چوخ بنزه‌ردير. بيل قاميسين اﺅلومه چاره تاپا بيلمه‌مه‌سي ده دده قورقودون اﺅلومدن قاچما بيلمه‌مه‌سي ايله عيني ايدئيا دا بيرلشير. هر ايكي داستاندا ايستر دده قورقود، ايسترسه ده ائنكيدو اﺅلومدن قاچسالاردا، اوندان قورتولا بيلميرلر. هر ايكي قهرمانين جاني آللاهلارين امريله آلينير. خالق روايتلرينده دده قورقودن اﺅلمزلييني عزراييل ايلان جيلدينه گيريب اليندن آليرسا، بيل قاميسين دا اﺅلمزلينيي عئينيله ايلان اليندن آلير. اگر دده قورقود عزراييلدن گيزله‌نرك اﺅلمزليي دنيزده، سويون اورتاسيندا ياشاماقدا تاپيرسا، بيل قاميس دا گنجليك چيچه‌ييني دنيزين، سويون درينليكلريندن تاپير. هر ايكي قهرمانين اﺅلمزليك آختارماسي دنيزله، سو ايله ايلگيليدير.
«بيل قاميس» داستانيندا اولدوغو كيمي، «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا دا اﺅلومه قارشي غضب و عوصيانكارليق احوالي ـ روحيّه‌سي واردير. اگر بيل قاميس اﺅز دوستو ائنكيدونون اﺅلوموندن غضبله‌نيب اﺅلومه چاره آختاريرسا، «كتاب دده قورقود» داستانلاريندا دا دَلي دومرول چاي قيراغيندا كؤرپو اوستونده اﺅلن بير ايگيدين اﺅلوموندن غضبله‌نيب اﺅلوم تؤره‌دن قووّه‌ني، عزراييلي آختارير. ايستر بيل قاميس ايسترسه ده دَلي دومرول هر ايكيسي آللاهين ايسته‌يينه قارشي چيخير، تانريلارينا عاصي اولورلار. بيل قاميسين و ائنكيدونون آللاهلارين ايسته‌يينه قارشي چيخاراق اونلارين حيمايه ائتديكلري سيدر مئشه‌سيني قيرمالاري و ظاليم هوم باباني اﺅلدورمه‌لري سوژئتينده ده تانري‌نين ايسته‌يينه قارشي چيخماق و اونا عاصي اولماق ايدئياسي واردير. دَلي دومرول ده آللاهين ايسته‌يينه قارشي چيخير و الهي قووّه‌نين ايجراچيسي اولان عزراييله قيلينج چكيب اونونلا دﺅيوشور. ائنكيدو ظاليم هوم باباني اﺅلدوردويو و سيدر مئشه‌سيني قيرديغي اوچون آللاهلارين غضبينه دوچار اولورسا، دَلي دومرول ده عزراييله قيلينج چكيب دﺅيوشدويو اوچون آللاهين غضبينه دوچار اولور. هر ايكي قهرمانا اﺅلوم حؤكمونو آللاهلار وئرين لاكين فرق بوراسينداديركي، دَلي دومرول اﺅز خاتونونون صداقتينه گؤره آللاه طرفيندن عفو ائديليرسه، ائنكيدو آللاهلار طرفيندن باغيشلانيلمير.
آذربايجان فولكلوروندا تانري ـ اينسان موناسيبتلري، آللاها غضب و عوصيانكارليق موتيولري اﺅز منشأيني اسكي تورك اساطيرلريندن گؤتورور. «بيل قاميس» داستانيندا اولان تانري ـ اينسان موناسيبتي سوژئتي ده اسكي ميفولوژي قايناقلارا سؤيكه‌نير. قديم اساطيرلردن گلن تانري ـ اينان قارشي دورماسي سوژئتي «بيل قاميس» و «كيتاب ده قورقود» داستانلاريندا اﺅزونه يئر توتدوغو كيمي سونراكي دﺅورلرده آذربايجان يازيلي ادبيّاتينا دا كئچميش، اورتا عصرلرده شاعيرلريميز بو بشري مؤوضوعا موراجيعت ائتميشلر. آذربايجان شاعيري حئيرانين 1973 ـ جو ايلده اوزو كؤچورولموش «دلي نامه» مثنويسينده «بيل قاميس»دا و «دلي دومرول»ده اولان عئيني آتئيست سوژئتله قارشيلاشيريق. بو اثرده ده تانرييا آسيليك، غضب و عوصيانكارليق روحو گوجلودور.
اثرين قهرماني جوشغون طبيعتلي دَليدير. بيرگون او، برك آجير و آللاهدان يئمك ايسته‌رك اونو ايتّيهام ائدير، اينسانلاردان قورخدوغو اوچون گؤيلره چيخديغيني جسارتله اونون اوزونه دئيير. دَلي‌نين بو جسارتيندن غضبلنن آللاه فرشته‌لره امر ائديركي، گئديب دليني قولو باغلي اونون حوضورونا گتيرسينلر. لاكين دلي چوماغيني چكيب فرشته‌لري داغيدير. ساغ قالان بير فرشته گئديب اونلاري آللاها بيلديرير. آللاه جبرائيلي دلي‌نين آردينجا گؤنده‌رير. دلي يئنه ده آللاهين يانينا گئتمكدن ايمتيناع ائدير و جبرائيلا دئييركي، قوي آللاه اﺅزو منيم حوضوروما گلسين چيخيلماز وضعيتده قالان آللاه دلي‌نين يانينا گلير. دلي آللاها چوخ اعتيناسيزليق گؤسترير و سوروشوركي منه نه گتيرميسن و آللاه اونا آلما گتيردييني بيلديرير. دلي غضبلنير و آلماني آللاهدان قبول ائتمير:
دئدي: چون مني گؤرمه‌يه گليبسن،
اوتانما، گل منه نه گتيريبسن،
دئدي آللاه: سنه آلما گتيرديم،
آزين چوخ بويوزه چالما گتيرديم.
دئدي: آلما ايسه آلمانام اونو،
آلوبان قوينوما سالمانام اونو.
ايشي بئله گؤرن آللاه حيله‌يه ال آتير و دَلي‌يه آلماني قوخولاماغي تاپشيرير. دلي آللاهلا شرط كسيركي، اگر اينسانلارين گوناهيني باغيشلاسان آلماني قوخولايارام. آللاه بو شرطي قبول ائدير. دَلي آلماني قوخولايير و اﺅلور.
مؤوضوعسو قديم اساطيردن گلن بو اثرده كي دَلي صورتي تانري ـ اينسان موناسيبتلرينده اﺅز كاراكتئري اعتيباريله بيل قاميس، ائنكيدو و دَلي دومرول اوبرازلاري ايله بيرلشير. ايستر بيل قاميس و ائنكيدو، ايسترسه ده دَلي دومرول و دَلي عاصي اولدوقلاري تانرييا بويون ايمه‌ين، اونون ايسته‌يينه قارشي چيخان قورخماز، ايگيد و عوصيانكار قهرمانلاردير.
بو قهرمانلار اﺅزلري‌نين موباريزه مؤوقعلرينه گؤره عئيني بشري ايدئالدا بيرلشيرلر. چونكي اونلاري يالنيز اﺅزلري‌نين دئييل، بوتون اينسانلارين، بشريتين طالعي دوشوندورور. بيل قاميس دنيز ديبيندن تاپديغي گنجليك چيچه‌ييني اوروك يوردونا آپاريب اﺅز خالقيني جاوانلاشديرماق ايسته‌دييي كيمي، دَلي ده اينسانلارين خيلاصي اوچون آللاهلا شرط كسير، اونا اينسانلارين گوناهيني باغيشلاتديقدان سونرا آلماني قوخولاماغا راضيليق وئرير ... و بو بشري آماج يولوندا اﺅز جانيندان كئچير. دَلي دومرول ده اينسانلارا اﺅلوم گتيرن الهي قووّه‌ني آختارير، عزراييلله دﺅيوشور. لاكين بيل قاميسدان و ائنكيدودان فرقلي اولاراق دَلي دومرولده و دَلي ده آللاها و اونون گؤنده‌ردييي الهي وارليقلارا قارشي غضب و عوصيانكارليق داها گوجلودور. دَلي اﺅز موباريزليي و قهرمانليغي ايله آللاهين گؤندردييي فرشته‌لري داغيديب محو ائدير، جبرائيلي ديه‌نكله هده‌له‌يير. حتّا چيخيلماز وضعيّتده قالان آللاه اﺅزو دَلي‌نين آياغينا گلمك مجبوريّتينده قالير.
دلييه آچيخ ـ آشكار غاليب گله بيله‌ين آللاه حيله‌يه ال، آتير و ايگيد دَليني حيله يولو ايله اﺅلدورور.
لاكين دَلي گوردادا اﺅز عقيده‌سيندن دﺅنمور. چوماغيني اليندن يئره قويمور و نكير ـ منكرلري پره‌ن ـ پره‌ن ائدير.
چوخ زامان ناغيل و داستانلاريميزدا قهرمانلار نذير ـ نيازلا و خالقين دوعاسي ايله دونيايا گليرلر. «دده قورقود» داستانلاريندا «ديرسه خان اوغلو بوغاج خان» بويوندا بوغاج نذير ـ نيازلا و اوغوز ائلينين دوعاسيله دونيايا گلير. بو خوصوصيّته «بيل قاميس» داستانيندادا راست گليريك. اوروك يوردونون ساكينلري تانري آرورونو كؤمه‌يه چاغيريرلاركي، آرور اﺅزونون يارتديغي ايگيد بيل قاميس كيمي اونا بنزه‌ر ايكينجي بير قهرمان داياراتسين. آرورو اوروك يوردونون دوعاسيني قبول ائدير و گيلدن ائنكيدو آدلي بير ايگيد ياراديب گؤيلردن يئره آتير:
آرورو ائشيده‌ركن اونلارين سؤزلريني،
گيلدن بير شئي يوغوروب، گؤيلردن يئره آتدي،
قووّتلي بير قهرمان ـ ائنكيدونو ياراتدي.
گؤروندويو كيمي، ائنكيدو گؤيدن گلمه خيلاصكار قهرماندير. آذربايجان و باشقا تورك خالقلاريندا اولان تانري اوغلو و يا گؤيدن دوشمه آنلامي ميفولوژي كؤكه باغليدير. بو آنلاييش اسكي تورك فولكلوروندا خيلاصكارليق آتري بوتونون اﺅزونده ياشادير.
تورك ديللي خالقلارين ميفولوژي سوژئتلرينده خيلاصكار و حيمايه‌چي ميفيك اوبراز اولان بوْز قورد و يا گؤي توكلو ائركك بؤري‌نين گؤي ايشيق و يا شوعاع قيافه‌سينده گؤيدن يئره ائنمه‌سي سوژئتي ده بو فيكري تصديق ائدير. آذربايجان خالق ناغيللاريندان اولان «تاپديغين ناغيليندا» د اتاپديق گونشله قارا دئوين ازدواجيندان يارانير و شوعاع واسيطه‌سيله گؤيلردن يئره دوشور. بوتون بونلار گؤستريركي، ايستر گؤيدن گلن قهرمان ائنكيدو، ايستر گؤي توكلو قوردو يابؤري، ايسترسه ده فولكلوروموزدا اولان تاپديق كيمي ميفيك قهرمانلار خيلاصكارليق، هاميليك و اجدادليق ميفولوژي آنلاميندا بيرلشيرلر. تصادفي ديئيلديركي بيل قاميس شر قووّه اولان هوم باباني محض گؤيدن يئنميش ائنكيدونون كؤمه‌يي ايله مغلوب ائدير.
آذربايجان ـ تورك ميفولوژي گؤروشلرينده اود، سو، بيتگي و تورپاق، شامانليغي قبول ائتميش توركلرده ايسه اود، دمير، سو، تورپاق و آغاج موقدّسلشديريلميش عونصورلر حساب اولونور. آلتاي و ياكوت افسانه‌لرينده قاراخانين اوغلو اؤلگه‌نين اينسانلاري تورپاقدان ياراتماسي بيلديريلير.
ائنكيدونون گيلدن «تورپاقدان» ياراديلماسي دا آذربايجان و باشقا تورك ديللي خالقلارين اسكي ميفيك گؤروشلري ايله اوست ـ اوسته دوشور. تانري آرورو طرفيندن گيلدن ياراديلان ائنكيدو مئشه‌يه آتيلير. او، مئشه ده وحشي حئيوانلار آراسيندا بؤيويور، وحشيلرله اونسيّتده اولور:
او، وحشي حئيوانلارين دﺅشوندن سود اَمميشدير،
قاباغينا قويولموش سفره‌ده‌كي چؤره‌يه
او، حئيرتله بويلانير گؤزونو دﺅيه ـ دﺅيه،
او هله آدام كيمي چؤره‌ك يئمه‌يي بيلمير.
«بيل قاميس» داستانيندا اولان قهرمانين وحشيلر ايچَريسينده بؤيومه‌سي سوژئتي بير چوخ ناغيل و داستانلاريميزدا اولدوغو كيمي، «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندادا واردير. «باساتين تپه گؤزو اﺅلدوردويو بوي»دا آرزو قوجانين كؤرپه اوغلو كؤچگون واختي دوشوب يولدا قالير، وحشي آسلان اوشاغي آپاريب اﺅز سودو ايله بؤيودور. بو اوشاقدا ائنكيدو كيمي مئشه ده وحشيلرله بير يئرده بؤيويور. آت باسير، قان سومورور، ايگيدليك گؤسترير. بو ايگيدلينيه گؤره دده قورقود اونا باسات آديني وئرير. ايستر ائنكيدو، ايسترسه ده باسات زوومورفيك اونقونلارين حيمايه‌سي ايله بؤيويورلر. قووّت و گوج رمزي اولان قووّه‌لرين دﺅشوندن سود اميب ايگيدليك و يئنيلمزليك مرتبه‌سينه يوكسلمك اﺅز منشأيني اسكي تورك شامانيزميندن و ميفيك تفكّوروندن گؤتورور. اسكي شامان افسانه‌لريندن اولان شخص ايلك اﺅنجه آلبيسلار طرفيندن اميزديريلير. بوندان سونرا همين شخص شامانليق قازانير و روحلاري گؤرور، اونلارلا دانيشير. بو ايسه اونو تصديق ائديركي، ايستر ائنكيدو، ايسترسه ده باسات اسكي تورك ميفيك تفكّورونه سؤيكه‌نن و «ميفولوژي آنا» طرفيندن حيمايه ائديلن يئنيلمز قهرمانلاردير. بوتيپلي قهرمانلار يازيلي ادبيّاتيميزدا دا واردير. عصر آذربايجان شاعيري مهجور شيرواني‌نين مؤوضوعسونو خالق ناغيللاريميزدان آلديغي «قصّه شيرزاد» پوئماسي‌نين قهرماني اولان شيرزاددا وحشي شئرلرين سودو ايله بؤيويور و ايگيدليگ مرتبه‌سينه يوكسه‌لير «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا قاراجا چوبان، ساري چوبان كيمي ساده خالق ايچَريسيندن چيخميش چوبان صورتلري واردير. بوجور ساده چوبان صورتلرينه «بيل قاميس» داستانيندادا راست گليريك. شهوتلي قادين شاماخات ايگيد ائنكيدونو رام ائديب اونو وحشيلر آراسيندان اﺅزويله اوروكا گتيرركن ايلك اﺅنجه چوبان دوشرگه‌سينه گليرلر. اوروك يوردونون چوبانلاري ايگيد ائنكيدونو دﺅرد طرفدن دﺅوره‌يه آليب اونون شأنينه تعريف دئييرلر. ائنكيدو اوروك ائليني وحشي حئيوانلاردان قورويور و چوبانلارا كؤمك ائدير. چوبانلارلا گؤروشدوكدن سونرا ائنكيدو بيل قاميس نكاه شنليينه گليب چيخير. او، اوروك يوردونون اوتوز پهلوانيني دﺅيوشه چاغيرير، حتي اﺅز گوجونو گؤسترمك اوچون ايگيد بيل قاميس اورايا بوراخمير، دﺅيوشده اونا غاليب گلير:
گليب چيخدي ائنكيدو او حاصارلي اوروكا،
«اوتوز پهلوان گلسين، دﺅيوشره‌م ـ دئدي من.»
نكاح ائوينه گئدن يولو كسدي هر يئردن ....
او گئجه ايشخارا اوچون ياتاق حاضيرلانميشدي،
لاكين او، بيل قاميسا تانري تك رقيب گلدي،
كسدي حرمخانادا قاپيني آياغيلا،
ائنكيدو قاپلاري قويمادي كي، آچيلا،
قويمادي كي، بيل قاميس اورايا تشريف قيلا،
نكاح حرمخاناسي اﺅنونده توتاشديلار،
كوچه ده، ائنلي يولدا دﺅيوشه باشلاديلار.
دهليزلر يئره چؤكدو، سيلكه‌لندي دووارلار،
بيل قاميس ديزي اوسته اييليب ائندي يئره.
ائنكيدو و بيل قاميسلا باغلي اولان بو سوژئت «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا بامسي بئيره‌يين اسيرليكدن خيلاص اولوب اوغوز يوردونا قاييداراق اﺅز دوشمني يالانچي اوغلو يالانچيغي مغلوب ائتمه‌سي صحنه‌سي ايله ياخيندان سسله‌شير. اوغوز ائليندن آيري دوشوب دوشمن يوردوندا اسير ساخلانيلان بامسي بئيره‌ك ده ياغيلاردان خيلاص اولدوقدان سونرا نيشانليسي بانو چيچه‌يين تويو، نكاحي گونو اوغوز ائلينه گليب چيخير. ائنكيدونو اوروكون چوبانلاري قارشيلاديغي كيمي، بامسي بئيره‌يي ده ايلك اﺅنجه اوغوزون چوبانلاري قارشيلايير. بئيره‌كده ائنكيدو كيمي نكاح گونو اوغوزون پهلوانلاري ايله ياريشير، اوخ آتير، ايگيدلييني نوماييش ائتديرير. ائنكيدو بيل قاميس نكاح اوتاغي‌نين قاپيسيني كسدييي كيمي، بامسي بئيره‌كده بانو چيچه‌يين نكاح اوتاغينا گليب قاپيني كسير، سئوگيلي‌سينه قوووشور. «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا اوغوز يوردونون قهرمانلاري ناموسلو و سئوديكلري قيزلارا صداقتليديرلر.
اونلار تورك اخلاقينا اويغون اولاراق اﺅز سئوگيليلريني هئچ زامان يابانجي گؤزه‌للره دَييشميرلر، دار آياقدا بئله نيشانليلارينا خيانت ائتميرلر. بامسي بئيره‌ك دوشمن ائلينده اسير اولدوغو زامان كافر بيي‌نين باكره قيزي بئيره‌يه ايگيدليينه گؤره عاشيق اولور. حتّا بئيره‌يي آزاد ائدرك سئودييني بيلديرير. لاكين بئيره‌ك اسيرليكدن آزاد اولماق اوچون ياغي قيزيني قاييديب حلالليقلا آلاجاغينا سؤز وئرسه ده، اﺅز سئوگيليسي بانو چيچه‌يي دوشمن قيزي ايله دَييشمير.
«بامسي بئيره‌ك» بويوندا اولدوغو كيمي، ايگيدليينه گؤره يابانجي گؤزه‌لين قهرمانا عاشيق اولماسي سوژئتي «بيل قاميس» داستانيندادا واردير. بيل قاميسلا ائنكيدو سيدر مئشه‌لري‌نين حيمايه‌چيسي اولان ظاليم هوم باباني اﺅلدوردوكدن سونرا تانري آنونون قيزي ملئيكه ايشتاردا هوم بابايا غاليب گلن بيل قاميسا ايگيدليينه گؤره عاشيق اولور. ملئيكه ايشتار بيل قاميسا يابانجي اولدوغو كيمي، كافر ائلينين قيزي دا بئيره‌يه يابانجيدير. اودوركي، هر ايكي قهرمان يابانجي قيزلارلا ائولنميرلر.
يئددي قورتوما ايچدي، چايين سويو يوخ اولدو.
نفس درديكجه يئرده يئددي خنده‌ك اويولدو.
اوروكون يوز ايگيدي ييخليدي او خنده‌يه.
بونا اوخشار سوژئت عئينيله «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا واردير. اگر «بيل قاميس» داستانيندا ملئيكه ايشتارين خواهيشي ايله تانري آنو طرفيندن گؤندريلن وحشي و آزمان بوغا اوروك يوردونا فلاكت و موصيبتلر گتيريب ايگيدلري محو ائديرسه «باساتين تپه گؤزو اﺅلدوردويو بوي»دا دا قونور قوجا ساري چوبانلا پري قيزي‌نين ازدواجيندان يارانان نهنگ تپه گؤز اوغوز ائلينين باشينا موصيبت و بلا گتيرير، اوغوزون ايگيدلريني محو ائدير ... بوغادا، تپه گؤزده اوروكون و اوغوزون دوشمنلريدير. هر ايكي دوشمن اوروك و اوغوز ائلينه الهي قووّه‌لر ـ تانريلار و پريلر طرفيندن گؤندريلير. بوغاني تانري آنو و اونون قيزي ملئيكه ايشتار حيمايه ائديرسه، تپه گؤزوده پري قيزي حيمايه ائدير. پري قيزي‌نين تپه گؤزه وئردييي سئحيرلي اوزوك اونو اوخدان و قلينجدان قورويور. ائنكيدونون هوم بابا ايله دﺅيوشه گئتمه‌سي صحنه‌سينده ده بونا بنزه‌ر موتيوله قارشيلاشيريق. بيل قاميسين آناسي نينسون اﺅز اوغلونون دوستو اولان ائنكيدونون بوينونا طيليسم تاخيب اونلاري قورخونج هوم بابا ايله دﺅيوشه گؤندرير. تپه گؤزو اﺅز آناسي‌نين وئردييي سئحيرلي اوزوك قورويورسا، ائنكيدونو دا دوستونون آناسي‌نين وئردييي طيليسم قورويور.
شومئر ميفولوژي گؤروشلرينده اونقون كيمي تصوير اولونان «ياباني اﺅكوز و يا داغ بوغاسي» ايله باغلي «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا «ديرسه خان اوغلو بوغاجين بويوندا» دا واردير. بايانديرخانين مجليسينده اوغوز يوردونون قهرماني نهنگ دوغاني باسيب كسير و بوغاج آديني قازاناراق شؤهرتله‌نيرسه، «بيل قاميس» داستانيندا دا بيل قاميسا ائنكيدو وحشي بوغاني اﺅلدوروب اوروك يوردونو خيلاص ائدير و شؤهرتله‌نيرلر. «بيل قاميس» قهرمانلاري ايله «كيتاب دده قورقود» قهرمانلاري‌نين آپارديقلاري موباريزه ده ايدئيا باخميندان عئينيدير. ايستر بيل قاميس و ائنكيدونون ايسترسه ده باساتين آپاريقلاري موباريزه عوموم خالق آزادليغي و ابدي حيات اوغروندا آپاريلان بشري موباريزه‌دير. بو باخيمدان هر اوچ قهرمان كاراكتئر اعتيباريله بشري قهرمانلاردير. «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا آذربايجان توركلري‌نين ايسلاميّتدن اوّل كي حيات طرزي، معيشتي، عادت ـ عنعنه‌سي و دونيا گؤروشده «بيل قاميس» داستانيندا موتيولرله اوست ـ اوسته دوشور. «كيتاب دده قورقود» دا ايسلاميّتين حرام بويوردوغو ايچكي و شراب مادّي حيات نعمتي كيمي تعريفلنير، اوغوز ائلينين ايگيدلري شراب ايچيب مست اولورلار. ايسلاميّتدن اوّل كي تورك معيشته خاص اولان بو خوصوصيّته «بيل قاميس» داستانيندا دا راست گليريك. اوروك يوردونون قهرمانلاري دا توركلر كيمي شراب ايچير، شراب و ايچكي حيات نعمتي و دونيا قيسمتي كيمي تعريفلنير. شهوتلي قادين شام خات ايگيد ائنكيدويا يئمك و ايچمك تكليف ائدره‌ك دئيير:
ياوا قادين سؤز آچيب ائنكيدويا دئييركي:
«چؤركدن يئي، ائنكيدو، بو، حيات نعمتيدير.
سيكئرا ايچگينن سن، او، دونيا قيسمتيدير ...
ائنكيدو دا «دده قورقود» قهرمانلاري كيمي شراب ايچه‌رك مست اولور، شرابين ايتيسي قازان خان كيمي اونون دا باشينا وورور:
ائنكيدو دويانجان اوكي، وار چؤره‌ك يئدي،
ائستوندن يئدي كؤيوم سيكئرادان گيله‌تدي
اونون روحو اوينادي، بئيني تامام آچيلدي
قلبينه سؤينج دولدو، چؤهره‌سيني نورآلدي.
«كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا بايينديرخان و قازان خان مجليس قوروب ايچ اوغوز و داش اوغوز يوردونون جماعتينه يئمك و شراب وئردييي كيمي، «بيل قاميس» داستانيندادا ائل آغ ساققالي اولان دده اوتناپيشتي دونيا توفانيندان اﺅنجه شهر ساكينلرينه يئمك و شراب وئرير، اونلاري يئديريب و ايچيرير:
شهر ساكينلرينه ياخشي بير اﺅكوز كسديم،
هرگون عادتيم ايدي، موطلق قويون كسرديم.
چاي سويو قدر خالقا ديونجا شراب وئرديم،
مئيوه شيره‌سي، شربت ـ سيكئرا، آغ، آل شراب
ايچديلر اوكي وار.
يئني ايل شنلييي تك كئف چكيردي آداملار.
بو فاكتلار بير داها تصديق ائدركي، ايستر اسكي شومئرلرين، ايسترسه ده آذربايجان توركلري‌نين ايسلاميّتدن اوّل كي حيات طرزي، معيشتي عنعنه‌سي عئيني اولموشدور.
اﺅكوز كسمك، قويون قوربان وئرمك و يئني ايل شنلييي كئچيرمك توركلرده اولدوغو كيمي، اسكي شومئرلرين معيشتينده ده اولموشدوركي، بوتون بو معيشت اوخشارليقلاري آنجاق شومئر ـ تورك كؤك بيرلييندن ايره‌لي گله بيليردي. تصادفي دئييلديركي، گؤركملي عاليملريميزدن ساييلان علم الدّين علي‌بيگ‌زاده اﺅز تدقيقاتلاريندا شومئر ـ تورك كؤك بيرليي مسأله‌لريندن دانيشاركن يازير:
«بيلينمكده‌دير كي، «تاريخ شومئردن باشلار»سادا، ادبيّاتدا «گيل قاميش» داستانيندان باشلار. بو داستان بيزيم بؤيوك آتالاريميزين شومئر توركلري‌نين اولدوغونا، بديعي ياراديجيليغي استاتيك دوشونجه‌ني، علميميزي و روحي اﺅزه‌لليكلريميزي اونلاردان آلديغيميزا دليلدير. بو داستان بيزيم اوچ اسكي دﺅورون، ادبيّات تاريخيميزين ايلك پارلاق نومونه‌سيدير. «گيل قاميش» داستاني‌نين اساسيني تشكيل ائدن حاديثه‌لر، دوستلوق ـ قارداشليق عنعنه‌لري، معنوي تميزليك، صافليق، يوكسك، عالي جناب حيصّه‌لرله احاطه اولونما، عشقه ـ محبّته صاديق قالما، عائله‌وي محبّت مسئله‌لري، اﺅلومسوزلويه يؤنه‌ليش و باشقالار شومئر خالقينين ييخيلماسيندان سونرا بئله اﺅلمه‌ميشي، آغيزلاردا، سينه‌لرده، اوره‌كلرده، قاندا ـ ايليكده ياشاراق زامانلا سوزوله‌رك گليب «دده قورقود كتابيندا» يئر آلميشدير».
ائنكيدودا اﺅز گله‌جك طالعيني اوّلجه‌دن يوخودا گؤرور و دوست بيل قاميسا دانيشير. «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا «سالور قازانين ائوي‌نين ياغمالانماسي» بويوندا دا سالور قازان ائوي ياغمالانديقدان سونرا يوخودا «قارا ـ قايغيلي احوالاتلار» گؤروب ناراحات اولور. قازان خانين يوخوسونو قارداشي قاراگون يوزورسا، بيل قاميسين يوخوسونو آناسي نينسون، ائنكيدونون يوخولاريني ايسه دوستو بيل قاميس يوزور. هر ايكي داستاندا يوخولارين تورك معيشتينه اويغون اولان خالق يوزوملاري ايله قارشيلاشيريق. «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا تصوير اولونان اوغوز يوردونون اره‌نلري كيمي، اوروك ائلينين ده ايگيدلري دوشمنه قارشي آمانسيز و آييق ـ ساييقديرلار. تورك خالقلارينا مخصوص اولان دﺅيوش و جنگاورليك روحو عئينيله اوروكون ايگيدلرينده ده واردير. اونلاردا تبيل سسيله اويانير، دﺅيوشه حاضير اولورلار:
تبيل سسله‌نن كيمي اويانير ايگيدلري،
سيچرايير ياتاغيندان اوروكون اره‌نلري.
اوغوز يوردوندا دﺅيوش باشلانان زامان «آلايلار باغلانير، قوشونلار دوزولور، بورولار چالينير و تاووللار دﺅيولور».
«باش كسيب قان تؤكمكله» آد ـ سان قازانماق و ايگيدليك مرتبه‌سينه يوكسه‌لمك، هابئله بو يوللا اﺅز توركلويونو تصديق ائتمك اسكي تورك عنعنه‌سيندن گؤتورور. بو ايگيدليك فونكسيياسي آذربايجان ـ تورك فولكلوروندا بشري كاراكتئر داشيماقلا ياناشي، خئيرين شره قارشي يؤنلمه‌سي و شري مغلوب ائديب اونا غاليب گلمه‌سي آنلاميني ايفاده ائدير.
«كيتاب دده قورقود»دا بوغاج، باسات، بئيره‌ك، «اوغوز كاغان» داستانيندا اوغوز كيمي قهرمانلار ايگيدليك گؤستريب آد ـ سان قازانير و شره غاليب گليرلر. بو خوصوصيّت «بيل قاميس» داستانيندا دا واردير.
بيل قاميس و ائنكيدو سيدر مئشه‌لريني حيمايه ائدن شر طبيعتلي ظاليم هوم بابايا قارشي ووروشورلار. بيل قاميس اﺅز دوستو ائنكيدويا دئيير:
گل بير گون ال بير اولاق، گئده‌ك اونو اﺅلدوره‌ك،
دونيادا نه پيس گؤز وار، شر اوجاق وار سؤندوره‌ك.
ايستر بيل قاميس، ايسترسه ده ائنكيدو ظاليم هوم باباني اﺅلدوروب شره غاليب گلديكدن و «دده قورقود» قهرمانلاري كيمي «باش كسيب قان تؤكمكدن» سونرا ايگيدليك مرتبه‌سينه يوكسه‌ليب، شؤهرتله‌نيرلر. آذربايجان خالق داستانلاريندا، ناغيل و افسانه‌لريميزده بعضاً قهرمانلار داغلا صؤحبت ائدير، داغا اينام بسله‌يير، دردلريني داغلا بؤلوشورلر. حتّا بير سيرا تورك خالقلاريندا «اجداد خيلاصكار»، «حامي روح»، «قهرمانليتي سيمبولو»، «تورك ائتنوسونون خيلاصكاري»، «يول گؤسترن» كيمي قبول ائديلن بوْز قوردون اﺅزوده «ميفولوژي آنا، يا خود وطن» فونكسيياسيني ايفاده ائدير، آلتاي روايتلرينده قادينلار داغي اﺅزلرينه قايين آتا ساييرلار. حتّا اونلاردا تو اييه‌سي «داغ اييه‌سي» آدلي داغي قورويان موقدّس بير روح دا وارايدي.
آذربايجان ـ تورك فولكلوروندا «ميفولوژي آنا» اوبرازيني ايفاده ائدن يورد داغلارينا موقدّس اينام مسئله‌سي «بيل قاميس» داستانيندا دا واردير. اوروك يوردونون ساكينلري داغا خيلاصكارليق و خئير گتيرن موقدّس يئر كيمي اينانيرلار. سفره چيخان بيل قاميس داغا راست گلره‌ك دئيير:
بيل قاميس داغا چيخيب اطرافا گؤزگزديردي،
«داغ، منه سن خئيرلي يوخو گتير» ـ سؤيله‌دي.
«بيل قاميس» داستاني آذربايجان توركلري‌نين و ديگر تورك خالقلارينين فولكلوروندا اولان آغاجا اينامي دا اﺅزونده عكس ائتديرير. معلومدوركي، بير سيرا تورك ديللي خالقلار ميفولوژي باخيمدان «آغاجي تانري و يا تانريدان آيريلميش بير پارچا حساب ائديرديلر».
حتّا آلتايدا شامانلارين فيكريجه قايين آغاجيني اﺅلگن تانريچا اوماي گؤيدن گؤندررميشدير ... اوغوزخان آغاج آلتينا نورلا ائنميش، قيز گؤرموش، اونونلا ائولنميشدير. بير سيرا آلتاي افسانه‌لرينده ايسه مئشه‌لرين شيطانلار طرفيندن ياراديلماسينا دا اينام واردير. «بيل قاميس» داستانيندا دا ليوان داغلاريندا سيدر مئشه‌لري‌نين آغاجلاريني شر طبيعتلي قورخونج هوم بابا حيمايه ائدير. بيل قاميس و ائنكيدو آغاجلارين حاميسي هوم باباني اﺅلدوردوكلرينه گؤره تانريلارين غضبينه دوچار اولورلار. لاكين بيل قاميس ياريم آللاه اولدوغو اوچون تانريلار اونا دئييل، ائنكيدويا اﺅلوم حؤكمو وئريرلر. تانري منشألي و يا ياريم آللاه اولماسي ايله بيل قاميس اسكي تورك ميفولوژي اوبرازلاري ايله ده بيرلشير. چونكو تورك فولكلوروندا اولان اوغوز كاغان صورتي ده ياريم آللاه و تانري منشأليدير. اينسانين خئيرخواه و موقدّس عمللرينه گؤره بشري يوكسكلييه و اينسان ـ تانري سويّه‌سينه يوكسلمه‌سي ايدئياسي آذربايجان و باشقا تورك خالقلارينين قهرمانليق ائپوسوندا اولان بير سيرا قهرمانلارين بشري آزادليق ايدئاليني ايفاده ائدير. احتيمال ائتمك اولاركي، بلكه ده شرق ايجتيماعي و ديني ـ فلسفي فيكير تاريخينده درين كؤك سالميش اينسانين تانري سويّه‌سينه يوكسلمه‌سي، صوفيزيم و تانريچيليق فلسفه‌سي اﺅز ايلكين قايناقلاريني اسكي شومئر ـ تورك مدنيّتي‌نين تانري ـ اينسان آنلاييشيندان گؤتورموشدور. چونكي صوفيزمده ده اينسان بشري يوكسكلييه، يعني تانري ـ اينسان سويّه‌سينه قالديريلير.
«بيل قاميس» داستاني آذربايجان توركلري‌نين، او جومله‌دن ديگر تورك خالقلارينين ميلّي معيشتينده اولان بير سيرا عادت ـ عنعنه‌لرله ده ياخيندان سسلشمكده‌دير.
تورك خالقلاريندا بئله بير عادت واردير: اوزاق يئره سفره چيخانين آرخاسينجا سو آتيب خئير ـ دوعا وئررلركي، سفري اوغورلو اولسون و ساغ ـ سلامت گئري قاييتسين.
ناغيل و داستانلاريميزدا دا هميشه ائل آغ ساققاللاري و آنالار دﺅيوشه و اوزاق سفره گئدن قهرمانلارا خئير ـ دوعا وئريب يولاساليرلار. معيشيتيميزده و ميلّي فولكلوروموزدا اولان بو عنعنه‌يه «بيل قاميس» داستانيندا دا يئر وئريلير. شر طبيعتلي قورخونج هوم بابا ايله دﺅيوشه گئدن بيل قاميسي اوروك يوردونون آغ ساققاللاري خئير ـ دوعا و مصلحت وئريب يولا ساليرلار:
ائل آغ ساققاللاري اونا خئير ـ دوعا وئرديلر.
بيل قاميسي يول اوچون نصيحت ائله‌ديلر.
بيل قاميسين آناسي نينسون اوغلونو دﺅيوشه يولا سالمازدان اﺅنجه چيميب، تميزلنير، قامتينه لاييق گؤزه‌ل ليباس گئيينير، سينه‌سينه ياراشان بويونباغي تاخيب، باشينا تاج قويوبو بيل قاميسلا ائنكيدونون آرخاسينجا بير جام تميز سو آتير:
نينسون دﺅنوب اﺅزونو آرامخانايا سالدي
صابونلو كؤكلر ايله بدنيني يودو او.
اﺅز قامتينه لاييق گؤزه‌ل پالتار گئيدي او.
سينه‌سينه ياراشان بويونباغي دا سالدي،
بئلينه قورشاق و دوروب باشينا تاج قويدو او.
ايگيدلرين آردينجا بير جام تميز سو آتدي.
«بيل قاميس» داستانيندا آذربايجان ـ تورك فولكلوروندا گئنيش ياييلميش خالق اينانجلارينا دا يئر وئريلير. بيل قاميسين آناسي نينسون اﺅز اوغلونون دﺅيوشدن سلامت قايتيماسي اوچون اليني گؤيلره توتوب دوعا ائدير و چؤره‌ك اونونو تانري شاماشين شرفينه قوربان قويور:
اليني گؤيه دوتدو، اون قورباني قويدو او،
شاماشين شرفينه.
دده اوتناپيشتي ده دونيا توفاني و سو داشقينيندان خيلاص اولوب قورويا چيخديغي زامان اﺅلومدن قورتولدوغو اوچون قوربانلاركسير:
من چيخيب دﺅرد طرفين دﺅردونه قوربان وئرديم،
قالخيب داغين باشينا گؤيلره تعريف دئديم.
آذربايجان ـ تورك معيشتينده ايشله‌نن خئير ـ دوعا و آلقيشلار شومئر ـ تورك ميلّي معيشت علاقه‌لري‌نين آراشديريلماسي باخيميندان داها چوخ ماتئريال وئرير. فاكتلارا نظر سالاق:
«گيل گاميش» داستانيندادا آذربايجان ـ تورك معيشتينده ايشله‌نن بوجور خئير ـ دوعا و آلقيشلارلا قارشيلاشيريق. اوروك يوردونون جماعتي بيل قاميسي دﺅيوشه يولا سالاركن دئييرلر:
آللاهين سنلن گئتيسن، تانري حيفظ ائتسين. «ص ـ 29»
قوي ان اوغورلو يوللار سني اورا آپارسين،
قوي يوللار سني بيرده بو اوروكا قايتارسين. «ص ـ 29»
آذربايجان ـ تورك آتالار سؤزلرينه و مثللرينه ده «بيل قاميس» داستانيندا راست گليريك. نومونه‌لره نظر سالاق.
خالقدا: اينسان بوگون وار، صاباح يوخ.
«بيل قاميس» دا: كيملر گونشه چاتيب آللاهلاردان ساوايي؟
اينسان ايسه بوگون وار، صاباح يوخ. «ص ـ 26»
خالقدا: ايگيد اﺅلر، آدي قالار.
بيل قاميسدا ظاليم هوم باباني اﺅلدورمه‌يه گئدركن دوستو ائنكيدويا دئيير:
محو اولسام غم يئمه‌يين، دونيادا آديم قالار. «ص ـ 26»
آذربايجان ـ تورك فولكلوروندا و كلاسيك بديعي ادبيّاتيميزدا اسكي ديني و ميفيك گؤروشلرله سسله‌شن «يئددي» رقمي ايله باغلي اينام دا «بيل قاميس» داستانيندا گئينش يئر توتور. ظاليم و شر قووّه اولان هوم بابانين سئحيرلي گئييملري‌نين سايي يئدديدير. او، بو يئدي گئييمين آنجاق رقيبلري ايله دﺅيوشلرده گئيينير. تانري شامان بيل قاميسا بيلديريركي هوم باباني اﺅلدورمه‌يين و اختي چاتميشدير. چونكي او، يئددي قورخونج لباسيني اينينه گيينمه‌ميشدير:
او، اينينه گئيمه‌ميش يئددي قورخونج گئييمي،
گئييملريندن يالنيز تك بيري ايينينده‌دير. «ص ـ 40»
داستاندا اوروك يوردونا موصيبت گتيرمك اوچون تانلارين گؤنده‌ردييي وحشي و آزمان بوغادا فراتين سويونو قوروتماق اوچون يئددي قورتوم ايچير. نفس آلاندا يئرده يئددي خنده‌ك قازيلير. ائنكيدو يئييب ـ ايچركن «يئددي گويوم» سيكئرا ايچير. اوروك يوردونون قالاسي دا يئددي مدرك طرفيندن تيكيليب. قالانين قاپيلاري دا يئددي قيفيلليدير:
ديوار بيشميش كرپيجدن برك هؤرولموش باش ـ باشا،
يئددي مدركمي قويوب قالانين هيمينه داش؟ «ص ـ 9»
اوروك قاپيلاريندان يئددي قيفيل آچيلدي. «ص ـ 27»
«كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا دا يئددي موقدّس رقمي ايله قارشيلاشيريق.
داستانين «بامسي بئيره‌ك» بويوندا بئيره‌يين باجيلاري‌نين سايي يئدديدير. بئيره‌ك تاجيرلردن ائل ـ اوباسيني سوروشان زامان تاجير اونا دئيير:
يئددي باجيني يئددي يول آيريجيندا آغلار گؤرودوم، بامسي
«كيتاب دده قورقود» ص ـ 157
«كوراوغلو» داستانيندا دا كوراوغلونون دَليلري‌نين سايي يئددي مين ئيددي يوز يئتميش يئدديدير. ناغيل و داستانلاريميزدا قهرمانلار و عاشيقلر يئددي گون، يئددي گئجه يول گئدير.» سئوگيليلر «يئدي گون، يئددي گئجه» توي ائديرلر. كلاسيك يازيلي ادبيّاتيميزدادا يئددي موقدّس رقمي ايله علاقه‌دار فاكتلار چوخدور. نيظامي گنجوي بو موناسيبتله اﺅزونون «يئددي گؤزه‌ل» محمّد فيضولي «يئددي جام» «يئددي اورنگ» اثرلريني يازميشلار.
آذربايجان فولكلوروندا نوحلا باغلي خالق روايتلرينده ده نوحون يئددي گون توفاندا قالماسي حاقّيندا فيكير سؤيله‌نيلير. بوتون بونلار تصديق ائديركي، شومئر ـ آذربايجان ـ تورك ميفيك تفكّورو عئيني منبعدن قايناقلانير.
آذربايجان توركلري‌نين فولكلوروندا گئنيش يئر توتان خالق افسانه و روايتلري ده «بيل قاميس» داستانينداكي سوژئتلرله ياخيندان سسلشمكده‌دير. ناخچيوان فولكلوروندا نوح توفاني ايله ايلگيلي بئله بير افسانه ـ روايت دولاشماقدادير: روايت ائديرلركي، «اينسانلار دوز يولدان آزديقلاري اوچون آللاهين اونلارا غضبي توتموش و دونياني كؤتولوكلردن تميزلمك اوچون سو توفاني ياراتميشدير. يئر اوزونو سو آلديغي زامان نوح پيغمبر آللاهين امريله بؤيوك بير گمي دوزه‌لتميش و جانليلار عالميني ياشاتماق اوچون هر حئيواندان بيرجوت ائركك ـ ديشي گؤتورموش و اﺅز قومو ايله گمييه مينميشدير. يئددي گون داوام ائدن توفاندا نوحون گميسي دجله ـ فرات ساحيللريندن قالخاراق توركيّه‌نين آغري داغيندان كئچميش و ناخچيوانداكي آچ داغا، هاچا داغا ديره‌ك داغي اورتادان پارچالاييب ياريق آچميش «بونا گؤره ناخچيواندا همين داغا هاچاداغ دئييرلر»، داها سونرا گمي ناخچيواندا اوردوبادين نسيروازكندي ياخينليغينداكي قاشيجيق ذيروه‌سي‌نين سينه‌سينده يئرلشن گمي قايا آدلي داغدا مسكونلاشميشدير».
چوخ ماراقليديركي، ناخچيوان فولكلوروندا راست گلدييميز بوافسانه ـ روايتين «بيل قاميس» داستانينداكي «شومئر نوحو» ايله، باشقا سؤزله دئسك، داستانداكي دده اوتناپيشتي‌نين باشينا گلنلرله اوست ـ اوسته دوشور ناخچيوان افسانه‌سينده تصوير اولونان نوح توفانيله اسكي «شومئر نوحو»نون عيني منبعدن قيدالانديغيني آراشديرماق اوچون فاكتلارا نظرسالاق: «بيل قاميس» داستاني‌نين قهرماني اولان ايگيد بيل قاميس اﺅز دوستو ائنكيدونون اﺅلوموندن دهشته گليب غضبله‌نير و اﺅلومسوزلويون سيرّيني اﺅيره‌نمك اوچون اﺅلمزليك قازانميش دده اوتناپيشتي‌نين يانينا گليب اونونلا گؤروشور. دده اوتناپيشتي اﺅز باشينا گلنلري بيل قاميسا دانيشاراق دئيير:
اوتنا پيشتي سؤز آچيب بيل قاميسا سؤيله‌يير:
«بيل قاميس»، ائشيت، سنه سئحيرلي سؤز دئيه‌جم.
تانريلارين سيرّيني سنه آگاه ائده‌جم.
فراتين ساحيلينده ابدي مسكن سالان،
شورو پياك شهريني سن ياخشي تانييرسان.
همين قديم شهره تانريلار ياخينديرلار،
توفان ايسته‌دي كؤنول، اوره‌كلري اونلارين،
ايسته‌ديلركي، قوپسون توفاني تانريلارين.
معلوم اولوركي، موقدّس تانريلار اولان آنو، ائلليل، نينورتا، ائتنوگي و ائيايئره توپلاشاراق مشورت ائتميش و شره اويان محو ائتمك اوچون توفان و سو داشقيني تؤره‌تميشلر. لاكين تانري ائيا آللاهلارين بو سيرّيني گيزلي ساخلاماميش، اونو داخمايا، ديوارا و اوبار توتونون اوغلو اوتناپيشتيه آچيب سؤيله‌ميش و دئميشدير:
«اي داخما، داخما، داخما اي ديوار، ديوار، ديوار
ائشيت، آداخما ديوار، ياددا ساخلا نه كي وار.
شورو پپاكي شهرينده اوبار توتونون اوغلو
سؤكره‌ك مولكلريني، اونلاريدان گمي دوزه‌لت،
بو وار ـ دﺅولتي ترك ائت، حيات باره‌ده دوشون
زنگينلييه نيفرت ائت، روحونو خيلاص ائله،
سن بوتون جانليلاري ييغيب گمييه يوكله‌ن
قوي دﺅرد كونج اولسون سنين دوزه‌لده‌جه‌يين گمي.
ائني ده اوزونونا قوي تن اولسون، دوز گلسين،
تاختاپوش ووردور اونا، اﺅرتورك چكديك اوستوندن»
تانري ائيانين بو مصلحتيندن سونرا دده اوتناپيشتي يوردون ايگيدلريني باشينا ييغيب مولكلري سؤكدورور، تاختالاريندان ايسه «ساحه‌سي بير هئكتارين اوچده بيري» بويدا، ائني و اوزونلوغو 20 و 120 ديرسك حجمينده بير گمي دوزه‌لتديرير. گميني زيتون ياغي، قير و قترانلا هامارلايير، سونرا دا نه‌يي وارسا گمييه يوكله‌يير:
منيم نه‌ييم وارديسا او گمييه يوكله‌ديم ...
نه حئيوانيم وارديسا اوگمييه يوكله‌ديم.
كولفتيمي، نسليمي ييغيشديرديم گمييه،
گمييه مينديم سونرا، قترانلاديم قاپيني.
يئددي گون داوام ائدن توفاندان سونرا اوتناپيشتي‌نين گميسي نسير داغينا دييب دايانير. بو صحنه‌ني اوتناپيشتي داستاندا بئله دانيشير:
بوجور قووغا ايله گليب يئددي گون اولدو،
داشقين تامام داياندي، قاسيرغالار سوووشدو.
من نفسليي آچديم اوزومه ايشيق دوشدو.
باخديم ساكيت دنيزه، گؤردوم غضبي سؤنوب،
بوتون بشريّتسه تامام تورپاغا دﺅنوب.
يئرلر يكسان اولموشدو دونيا دوم دوز دام كيمي،
من ديزي اوسته چؤكدوم، ياش توتدو گؤزلريمي،
آغلاريم هؤنكور ـ هؤنكور.
باخيرديم ساحيللره، گؤروم نه وار اورادا،
اون ايكي منزيلليكده گؤرونوردو بير آدا.
همين نسير داغيندا داياندي بيزيم گمي.
ناخچيوان افسانه ـ روايتينده نوحون سودان قورويا چيخماق اوچون گميدن قارانقوشو و گؤيرچيني بوراخماسي فاكتي دا دده اوتناپيشتي‌نين گميدن اوچوردوغو قوشلارلا اوست ـ اوسته دوشور.
اوتناپيشتي ده يئددي گون نسير داغيندا گميده قالديقدان سونرا قورويا يول تاپماق اوچون گؤيرچيني، قارانقوشو و قوزغوونو بوراخير:
داغ گميني ساخلاييب توتموشدو داياق كيمي،
دوز ايكي گون قويمادي گميني ترپشمه‌يه ...
يئدديينجي گون گلنده
من گؤيرچين چيخاريب اونو بوراخديم گؤيه.
گؤيرچين اوچدو، گئديب دﺅندو گئرييه،
قونماغا يئر تاپمادي، بيرده گئري قاييتدي.
قارانقوش اوچدو، اوچدو، گئديب دﺅندو گئرييه،
قونماغا يئر تاپمادي، بيرده گئري قاييتدي.
من قوزغونو چيخاريب اونو بوراخديم گؤيه،
قوزغون يول گئديب تاپدي سويو چكيلميش يئري،
اوردا يئددي قيغلادي، داها دﺅنمه‌دي گئري.
من چيخيب دﺅرد طرفين دﺅردونه قوربان وئرديم.
بوتون بو فاكتلار گؤستريركي، قديم دونيا توفاني نوحدان اﺅنجه اسكي شومئرلرله باغلي اولموش، سونرالار بابيللره كئچميش، داها سونرا ايسه فولكلور علاقه‌لرينده ياشاميشدير.
لاكين بورادا ناخچيوانلا ايلگيلي ماراق دوغوران چوخ قيمتلي فاكتلا قارشيلاشيريق.
بو فاكت ناخچيوانداكي نسير داغ كندي ايله علاقه‌داردير. بيل قاميس اﺅلمزليك قازانميش دده اوتناپيشتيني گؤرمك اوچون چوخ اوزون بير يول گئدير. بو يول دجله ـ فرات ساحيللريندن باشلاييب اوتناپيشتي‌نين مسكن سالديغي آچ داغا، نسير داغا قدر اوزانان چتين بير بير يولدور. بيل قاميس آچ داغا گئدن بو چتين يول حاقّيندا قطعيّتله دئيير:
جانيمي غم بوروسه، قلبيمي غم ازسه ده،
ايستيسه، شاختاديسا، قارانليق ظولمتسه ده،
آه چكيب آغلاسامدا، ايره‌لي گئده‌جه‌يم،
آچ داغا گئدن يولو من سفر ائده‌جه‌يم.
اوتناپيشتي‌نين دئديكلريندن ايسه آيدين اولوركي، او فراتين ساحيللرينده يئرلشن شوروپپاك شهري‌نين ساكيني اولموش و توفانا دوشوب نسير داغينين اتكلرينده مسكونلاشميشدير. چوخ ماراقليديركي، «بيل قاميس» داستانيندا آدي چكيلن داغ ـ يئر آدلاري ناخچيوان اراضيسيله باغليدير. دده اوتناپيشتي‌نين «همين نسير داغيندا داياندي بيزيم گمي»، ـ دئيه آديني چكديي نسير داغي دا اراضيجه هاچا داغا «أچ داغا» ياخين اولان اوردوباد اراضيسينده‌دير. لاكين همين داغ ايندي نوحون گميسيله علاقه‌دار اولاراق گمي قايا آدلانير.
گمي قايانين ذيروه‌سيله قاپيجيق آدي ايله منبعلرده قئيد اولونور. اصيلده قاپيجيق نوحون توفاندان خيلاص اولوب يئني حياتا باشلاديغي و دونيايا آچديغي يئني حيات قاپيسيديركي، بونونلا علاقه‌دار اولاراق گمي‌نين دايانديغي همين ذيروه‌يه قاپيچيق آدي وئريلميشدير. بو ذيروه دنيز سويّه‌سيندن 3917 ـ 3904 متر يوكسكده يئرلشير. و بورادا اسكي نوح ايّاميندان قالان داش مزارلار، چوخلو قايا اوستو رسملر، داشا حكّ اولونموش يازيلار واردير. بو يازيلارين حرفلري‌نين بير چوخو قديم اورخون ـ يئني‌سئي كيتابه‌لري‌نين حرفلرينه چوخ اويغون گلير. قاپيجيق ذيروه‌سي‌نين سينه‌سينده يئرلشن گمي قايدا حاضيردا ياشاييش يوخدور. نوح توفانيندان سونرا سو تدريجاً چكيلديكدن سونرا بو يئرين ساكينلري آشاغيلارا ائنميش و نهايت گمي قايانين اتكلرينده مسكن سالميشلار. حاضيردا بو داغين اته‌يينده «بيل قاميس» داستانيندا آدي چكيلن نسير داغي سؤزونو اﺅزونده قورويوب ساخلايان نسيرواز «نسيروان» آدلي چوخ قديم بير گؤي «كند» واردير. چوخ گومان كي، بورادا ياشايانلار «بيل قاميس» دا آدي چكيلن نسير داغينين اسكي ساكينلري‌نين تؤره‌مه‌لري و يا اونلارين نسليدير. چونكي نسيرواز، نسير + وان نسيرليلرين مسكونلاشديغي يئر معناسيني وئرير.
ناخچيوانين اسكي شومئر مدنيّتي و نوحلا باغلي اولدوغونو تصديق ائدن باشقا دليللرده واردير. اﺅنجه قئيد ائدك كي، نوحون قبيري نانخچيواندادير. بو قبير ناخچيوان شهري‌نين قديم قالاسي اولان «كؤهنه قالا» آدلانان اراضيده يئرلشير. بونون 1836 ـ نجي ايلده ناخچيوانا گلميش روس عاليملري ده تصديق ائتميشلر، مزارين شهرين جنوبو حيصه‌سينده يئرلشدييني سؤيله‌ميشلر. عصرين سونو، عصرين اوّللرينده ياشاميش مشهور شام بهروز كنگرلي ده نوحون «كؤهنه قالا»دا يئرلشن مزاري‌نين ياغلي بويا ايله اورژينالدان رسميني چكميشدير. همين رسم اثري حاضيردا ناخچيوانين تاريخ موزئيينده قورونور.
ناخچيوانين فولكلوروندا دا نوحون قبيري‌نين ناخچيواندا اولماسي حاقّيندا توتارلي فاكتلار واردير. خالق ايچَريسينده گئنيش ياييلميش ناخچيوان باياتلاري دا بوحاقدا سؤيكه‌نه‌جك وئرير. باياتيلارين بيرينده دده‌نين اﺅلومونه اوزاتلارين آغلاماسيني قبيري‌نين قازيلماسي و بو عوموم خالق كدري‌نين داشلارا يازيلماسيني اﺅزونده عكس ائتديرن بئله بير تصويره راست گليريك:
عزيزيم اوزان آغلار،
داشلاري يازان آغلار،
بوردا نوحوم اﺅلوبدور،
قبريني قازان آغلار
آذربايجانين هئچ بير رئگينوندا نوحلا ايلگيلي بئله بير خالق باياتيسي يوخدور. تاريخي‌نين يادداشي اولان بو جور خالق باياتيلاري نوحون مزاري‌نين ناخچيواندا اولماسي تصديق ائتمه‌يه اساس يئر وئرير.
نوحون باجيسي‌نين مزاري دا ناخچيوان شهري‌نين شرورا طرف چيخيشيندا كي اوچ يول آيريجيندا اولان هوندور تپه‌ليكده يئرلشير. همين مزارا يئرلي جماعت موقدّس پير كيمي اينانميش و ستايش ائتمشيلر. لاكين ميلّي دوشمنلريميزين حيله‌سيله ناخچيوانين نوح يوردو اولماسيني اونوتدورماق مقصديله سونرالار همين موقدّس يئرده ائرمني «كافر» قبريستانليغي سالينميش، ناخچيوانانين يئرلي توركلري ايسه كافير قبريستانليغينا گئتمه‌دييي اوچون باجيسي‌نين مزاري اونودولموشدور.
نوحون آناسي قبيري ده ناخچيوانا ياخين اراضيده اولان ايرانين مرند شهرينده‌دير. بو فيكري قوجامان ادبيّات‌شوناسلاريميزدان اولان لطيف حسين‌زاده ده اﺅز مقاله‌سينده تصديق ائتميشدير.
ناخچيوان سؤزونون لئكسيك معانيسي ده نوحون ناخچيوانلا ايلگيلي اولدوغونو تصديق ائتمكده‌دير. سؤز اوچ تركيبدن عيبارتدير: ناخچيوان سؤزونون كؤكو اولان ناخ، ناح، نوح يئر اوزونون پيغمبري اولان نوح دده‌نين آديدير. چي ـ سؤز دوزه‌لدن، ايسيم دوزه‌لدن شكيلچيدير. بو جور ايسيملر توركلرده چوخدور.
مثلاً تورك + چو، آتاتورك + چو و ساير. ناخچيوان سؤزونده اولان بيرينجي و ايكينجي تركيب، يعني ناخ + چي، ناح + چي، نوح + چو تركيبلري نوح طايفاسيندان، قوموندان اولان دئمكدير. سؤزون اوچونجو تركيبي اولان وان ايسه يئر و مكانليق بيلديرن شكيلچيدير. دئمه‌لي، ناخچيوان سؤزونون معناسي نوحچولارين مسكونلاشديغي يئر و يا نوحچولارين وطني دئمكدير. بير سيرا يازيلي ادبي تاريخي قايناقلار و نوحون شجره‌سي ده ناخچيوانانين قديم تورك تورپاغي اولدوغونو تصديق ائدير. فيلولوژيا علملري نامزدي توركولوگ آيدين قاسيم اوف «بايات بويو»، «بايات سؤزو»، «باياتيلار» آدلي علمي مقاله‌سينده اورتا عصر تاريخچيلرينه سؤيكه‌نره‌ك يازير: «توفاندا نوح گميسينده نوحون هام، سام، يافث آدلي اوچ اوغلو وارميش. يافثين سگگيز اوغلو وارميش. بؤيوك اوغلونون آدي تورك ايميش. توركون اوغلو توتدور. توتدان سونرا اوغلو اينجه خان و نوه‌لري ديب ياقوت خان، قويوق خان، و آلينجا خان حؤكمرانليق ائتميشديرلر.»
مولّيف داها سونرا باهادورخانين «شجره تراكمه» اثريندن بئله يرستيات گتيررك يازير: «آلينجاخانين تاتار و مغول آدلي ايكي ائكيز اوغلو وارميش. قوجالاركن اﺅلكه‌سيني ايكي اوغلو آراسيندا بؤلوشدورموش و ايكي قارداش اوزون ايللر دوستجاسينا ياشاميشلار.»
آيدين قاسيم اوف مقاله‌سينده بئله بير فيكيرده سؤيله‌ييركي،«آلينجاخانين نوه‌سي قاراخانين اوغوز آدلي اوغلو وارميش».
بو فاكتلار بيزه بئله فيكير سؤيله‌ميه اساس وئرير: اگر نوحون يافثدن اولان نوه‌سي‌نين آدي توركدورسه، بوحالدا ناخچيوانين تورك تورپاغي اولماسي و ناخچيوان توركلري‌نين نوحون نوه‌سي توركون تؤره‌مه‌لري كيمي اسكي چاغلاردان بو تورپاقدا مسكونلاشماسي فيكري تاماميله گئرچك و اساسليدير. آلينجاخاندان توركون اوغلو توتوقون نوه ارييدن بيريدير. چوخ گومان كي، ناخچيوانداكي قديم الينجه «آلينجا» قالاسي و الينجه چايي دا نوح دده‌نين نسليندن اولان آلينجاخانين آديله باغليدير.
الينجه قالاسي‌نين «بيل قاميس» داستانيندا آدي چكيلن آچ داغا «هاچاداغا» و اوردوباد داكي نسيرواز كندينه ياخين اراضيده اولماسي دا شومئر و ناخچيوان نوحلاري‌نين بو تورپاقلا باغليليغيني تصديق ائدير. ناخچيوانداكي نُحرم «نوحرام»، نُحه‌جير «نوحه‌جير» كيمي توپونيميك يئر آدلاري دا بو باخيمدان فيكريميزه دسته‌ك وئرير.
سؤيله‌ديكلريميزدن بئله بير قناعته گلمك اولوركي، شومئرلر توركلرين قديم اجداديدير، آذربايجان و ناخچيوان توركلري ده داخل اولماقلا بوتون تورك خالقلاري نوحون اوغلو يافثين و يافثدن اولان توركون تؤره‌مه‌لريدير. نوح ايسه تورك دونياسي‌نين اولو دده‌سيدير.
ناخچيوان دﺅولت يونيوئرسيته‌سي‌نين دوچئنتي
فيلولوژييا علملر نامزدي
1998ـ سئنتابر ـ 7
كؤچورن: تبريز ـ محمد قضائي
بو زامانا قدر آذربايجان فيلولوژيياسيندا اسكي شومئر ـ آكا ديللري‌نين، ائله‌جه‌ده ميفولوژي گؤروشلري‌نين آذربايجان ـ تورك ديللري و ميفولوژي باخيشلاري ايله بنزه‌رلييي و قوهوملوق علاقه‌لري حاقّيندا دَيَرلي علمي فيكيرلر سؤيله‌نيلميشدير. پروفسور طاهير حاجي‌يئف «آذربايجان ديلي‌نين يازييا قدركي ايزلري حاقّيندا» آدلي مقاله‌سينده شومئر و تورك ديللري‌نين قوهوملوق علاقه‌لريني آراشديرميش، بو ديللرين فونئتيك، گراماتيك و لئكسيك موقايسه‌لريني وئرميش، آذربايجاندا داخيل اولماقلا تورك ديللي ائتنوسلارين آلتي مين ايل اوّل شومئرلرله «ياخين مدني، سياسي ايقتيصادي علاقه ده» اولماسي فيكرينه گلميشدير.
تانينميش توركولوگ آيدين ممّداوف «آذربايجان ديلي‌نين ائركن تاريخينه داير ماتئرياللار. شومئر ـ تورك لئكسيك پارالئللري» و «تورك ديللرينده ايلكين كؤكلرين برپاسي‌نين نظري پروبلئملري» آدلي مقاله‌لرينده شومئر ديلينده اولان 100 ـ دن آرتيق سؤز و آنلاملاري تورك ديللرينده كي سؤزلرله موقايسه ائدره‌ك پارالئلله آپارميش، شومئر و آذربايجان ـ تورك ديللري‌نين قوهوملوغو قناعتينه گلميشدير.
تاريخچي عاليم ي.ب.يوسف اوف «آذربايجانين قديم ساكينلري‌نين ديلي حاقّيندا» آدلي مقاله‌سينده آذربايجان ديلي، او جومله‌دن قديم تورك ديللري ايله مئسو پوتوميانين شومئر ـ آكاد ديللري آراسينداكي بنزه‌رليكلري آراشديرميش، آذربايجان ـ تورك ديللري‌نين يازي تاريخيني ائراميزدان اوّل مين ايللييه عايد ائتميشدير.
ديلچي عاليملردن مرحوم توركولوگ فرهاد زينال اوفون «آذربايجان ديلي‌نين منشأيي مسأله‌سينه دايير» و ممّدعلي نوروزاوفون «مكاني حاللار» آدلي مقاله‌لرينده ده آذربايجان ـ تورك ـ شومئر آراشديرمالارينا راست گليريك.
ميفولوژييايا دايير بير سيرا تدقيقات اثرلرينده ده تورك ـ شومئر قوهوملوق علاقه‌لري ايله قارشيلاشيريق. عاريف آجالوف «دلي دومرول بويونون كؤكلري و ميفولوژي سيمبوليكاسي» آدلي مقاله‌سينده «كيتاب دده قورقود» داستانلارينداكي «دلي دومرول» بويونو شومئر ـ تورك ميفولوژيياسي باخيميندان آراشديرميش و شومئر ميفولوژي سيستمينده اوّل اﺅلوب ـ ديريلمه آنلامي‌نين تورك ميفولوژي آنلاملاري ايله علاقه‌سيندن ساچميشدير. همين مؤليفين «بير قديم شرق ائپيك اوبرازي‌نين شكليني دييشمه‌سي‌نين تيپولوژي ـ موقايسه ايضاحي» آدلي مقاله‌سينده ايسه قديم توركلرين اوغوز كاغان و شرق فولكوروندا اولان ايسكندر ذوالقرنين اوبرازلاري‌نين اسكي شومئرلرين گيل قاميش اوبرازي ايله ميفولوژي قوهوملوق علاقه‌لريندن بحث ائتميشدير.
م.يوسف اوفون «باهار حاقّيندا» مقاله‌سينده ايسه آذربايجان توركلري‌نين باهار بايرامي ايله ايلگيلي گؤروشلري‌نين شومئر و آكاد ميفلري ايله علاقه‌سي تحليله جلب ائديلميشدير.
نصير رضايئفين «قوبوستانين شومئر روايتلري» مقاله‌سينده آذربايجانين قوبوستان و خانلار رايونو اراضيلرينده قايالار اوزه‌رينده كي اسكي قاييق تصويرلري‌نين و آرفئولوژي قازينتيلار نتيجه‌سينده تاپيلان تونج فيگورلارين قورولوشجا شومئرلرين كوسموگونيك باخيشلارينا ياخين اولماسي مسأله‌لريندن دانيشيلمشيدير. چوخ دَيَرلي تورك عاليمي سايين و.م.كوجا توركون «اسكي تورك ادبياتي» اثرينده، سايين عاليملردن عثمان نديم تونا، ياووز ارجان و باشقالاري‌نين علمي تدقيقاتلاريندا دا شومئر ـ تورك قوهوملوق علاقه‌لريندن بحث اولونموشدور.
روس عاليملريندن ي.آ.بئرتئلسين «ايسكندر حاقّيندا ارومان و اونون شرقده كي اساس وئرسيالاري حاقيندا» /م.ل. 1948 و ي.آ.كوستيوفي‌نين «مقدونيّه‌لي ايسكندر ادبيّات و فولكور عنعنه‌لرينده» /م . ـ 1972/. آدلي اثرلرينده ده شرق ـ آذربايجان فولكلوروندا اولان ايسكندر ذوالقرنين صورتيله شومئر ـ تورك ميفولوژي صورتلري‌نين بنزه‌ر علاقه‌لريندن بحث اولونموشدور. شومئر ـ تورك قوهوملوق علاقه‌لري ايله ايلگيلي بيبليوگرافيالارين ساييني آرتيرماق دا اولار. بو علمي تدقيقاتلار ثوبوت ائديركي، ايستر ديلچيليك، ايستر ده ميفولوژي باخيمدان شومئر ـ آذربايجان ـ تورك قوهوملوق علاقه‌لري تاريخاً مؤوجود اولموشدور. بيز ايسه بو علمي فيكيرلري بير قدر ده درينله‌شديرمك اوچون اؤز مقاله‌ميزده «بيل قاميس» داستاني اساسيندا آذربايجان توركلري‌نين فولكلوروندا شومئر مدنيّتي‌نين ايزلريني و شومئر ـ تورك فولكلور علاقه‌لريني آراشديراجاغيق. علمي آراشديرمالاريميزدا ـ ين ترجومه‌سيله باكي دا «گنجليك» نشرياتي طرفيندن چاپ اولونموش «بيل قاميس داستاني»نين آكاد واريانتينا ايستيناد ائتميشيك.
ائراميزدان اﺅنجه مين ايلليكلرده ياراديلان «بيل قاميس» داستاني اسكي شومئر ادبيّاتي‌نين قيمتلي نومونه‌سي ساييلير. ياشاماق آرزوسو، حيات عشقي، هومانيزم و شره قارشي موباريزه بو داستانين اساس پايه‌سيدير. قديم دجله ـ فرات واديسينده، مئسوپوتومييا اراضيلريندن تاپيلان «بيل قاميس» داستاني‌نين گيل لؤوحه‌لر اوزه‌رينده يازييا آلينميش ايلك نومونه‌لري عصرين ياريسيندا علم عالمينه معلوم اولموش، اينگيليس شرق شوناسي هئنري رايلينسون، جورج ايسميت و باشقالاري بو ساحه ده علمي آراشديرمالار آپارميشلار. سونراكي تدقيقاتچيلار ايسه داستانين شومئر واريانتي الده ائديلمه‌ديييندن اونون آكاد وئرسياسينا استناداً فيكير سؤيله‌ميشلر.
داستانين مضمونو ثوبوت ائديركي، او اﺅز قورولوشو، سوژئتي و ايدئياسي باخيميندان آذربايجان توركلري‌نين و ديگر تورك ديللي خالقلارين فولكلورونا، او جومله‌دن داستان ياراديجيليغينا چوخ ياخيندير. شرق خوصوصيله آذربايجان ميفولوژيياسيندا گئنيش ياييلميش ايسكندر ذوالقرنين حاقّيندا اولان اساطير و روايتلر ايسكندرين و اونو موشايعه ائدن خيضيرين ديريليك سويو آختارماق اوچون ظولمَت دونياسينا گئتمه‌لر سوژئتي بيل قاميسين اﺅلمزليك آختارماق مقصديله ظولمته گئقه‌سي سوژئيتنه چوخ ياخيندير. «بيل قاميس» داستانيندا دده اوتنانيشتي دنيز ديبينده اولان گنجليك چيچه‌يي‌نين يئريني بيل قاميسا بيلديرير. بيل قاميس چيچه‌يي چتينليكله الده ائتسه ده، اﺅزونه قيسمت اولمور، چيچه‌يي ايلان آپارير. ايسكندرده بيل قاميس كيمي ديريليك سويونون يئريني، اونون شيمال قوطبوندا ظولمتده اولماسيني مدرك و ايختيار قوجانين روايتيندن اﺅيره‌نير، بيل قاميس اﺅلومه چاره تاپا بيلمه‌دييي كيمي، ايسكندرده اﺅلمزليك قازانا بيلمير، ديريليك سويونو خيضير ايچيب اﺅلومسوزلوك قازانير.
ايسكندر حاقّيندا آذربايجان ـ تورك و شرق روايتلرينه اساسلانان عصر آذربايجان شاعيري گنجه‌لي نيظامي اﺅزونون «ايسكندرنامه» اثرينده گؤستريركي، ايسكندر ظولمت دونياسيندان قاييتديقدان سونرا موقدّس بير ملك اونا آللاه طرفيندن پيغمبرليك وئريلمه‌سي خبريني گتيرير. و توصيه ائديركي، بير مدرك و هر شئيي بيلن پيغمبر كيمي سفره چيخيب دونياني كؤتولوكلردن تميزليسن. نيظامي‌نين سؤيكه‌ندييي اسكي روايتلرده ايسكندر هر شئيي گؤرن و هر شئي بيلن بير پيغمبر كيمي دونياني رذالتلردن خيلاص ائتمك اوچون سفره چيخير. بيل قاميسدادا پيغمبرليك و ياريم آللاهليق واردير و اودا اؤلومه چاره تاپماق اوچون سفره چيخير. توركولوگلارين فيكرينه گؤره، بيل قاميس هر شئيي گؤرن، هر شئيي بيلن دئمكديركي، بودا آنجاق تانريلارا و پيغمبرلره خاصدير. «قاميس»، «قامئس» سؤزو هامي شئيلر، هر شئيلر معناسيني وئرير. كلاسيك آذربايجان ـ تورك ادبيّاتيندا دا بو سؤز «قامو»، «قاموسو» «هامي، هاميسي» معنالاريندا ايشله‌نميشدير. شاه ايسماعيل ختايي اﺅزونون «ده نامه» اثرينده بو سؤز ايشله‌تميشدير:
قوشلار قاموسو فغانه دوشدو،
عشق اودو يئنه بو جانه دوشدو.
.
«بيل قاميس» داستانينداكي اوتناپيشتي صورتيله آذربايجان فولكلوروندا اولان خيضير صورتي آراسيندا چوخلو بنزه‌ييشلر واردير. اوتناپيشتي و خيضير هر ايكسي اﺅلمزليك قازانميش قهرمانلاردير. لاكين فرق بوراسينداديركي، اوتناپيشتي اينسان نسليني توفاندان خيلاص ائتدييي اوچون آللاهلار طرفيندن اونا اﺅلمزليك وئريليرسه، خيضير چوخ چتين بير يول گئدرك ظولمت دونياسيندا ديريليك سويو ايچديكدن سونرا اﺅلمزليك قازانير. اوتناپيشتي‌نين اﺅلمزليك قازانماسيندا توفان و سو داشقيني، خيضيرين اﺅلمزليك قازانماسيندا ايسه ديريليك سويو اساس رول اوينايير. هر ايكي قهرمانين اﺅلمزلييه چاتماسيندا فولكلوروموزدا موقدّسليك و تميزليك رمزي اولان سو اساس واسيطه‌دير. اوتناپيشتييه و خيضيرا اﺅلمزليك گتيرن سو هابئله حياتا ياشام و ديريليك وئرن دﺅرد عونصوردن «سو، تورپاق، هاوا، گونش» بيريدير.
دَيَرلي تورك عاليمي و.م.كوجا توركون تدقيقاتلاريندا ايسكندر اوبرازي اسكي تورك ميفولوژيياسي ايله، «اوغوزنامه»نين قهرماني اولان اوغوز كاغانلا علاقه‌لنديريلير.
روس عاليمي ده اﺅز تدقيقاتيندا ايسكندر و بيل قاميس اوبرازلاريني تحليل ائدركن هر ايكي ميفولوژي سوژئتين شومئر شرق واريثليك علاقه‌لري اساسيندا يارانديغيني تصديق ائدير. بوتون بونلار تصديق ائديركي، ايسكندر ذوالقرنين صورتي ايله بيل قاميس صورتي آراسيندا ميفولوژي سوژئت باخيميندان اسكي قوهوملوق و واريثليك علاقه‌لري واردير.
«بيل قاميس» داستانيندا اولان اﺅلمزليك آختارماق اوچون قهرمانين ظولمت دونياسينا گئتمه‌سي سوژئتي آذربايجان ناغيللاريندا دا واردير.
آذربايجان فولكلوروندا گئنيش ياييلميش «ملك ممّدين ناغيلي»ندا گؤستريليركي، مليك ممّدين قوجا آقاسي خسته‌دير. لقمانين مصلحتينه گؤره او، ديريليك و جاوانليق آلماسيني يئييب جاوانلاشمالي و ساغالماليدير. لاكين گنجليك آغاجي‌نين آلماسيني شر قووّه‌نين گؤمكچيسي اولان قورخونج دئو اوغورلاييب قارانليق قويويا، ظولمت دونياسينا آپارير. مليك ممّد دئوي يارالايير، اونون آردينجا آشلي قويويا گيريب دئوله ووروشور و اونا غاليب گلير. سونرا قارا قوچون بئلينده ظولمت دونياسينا گئدير و اژدَهاني اﺅلدروب زومرود قوشونون قانادلاريندا ايشيقلي دونيايا چيخير. مليك ممّد گنجليك آلماسيني ظولمته گئديب شر قووّه‌لرله ووروشدوقدان سونرا چتينليكله الده ائدير. «بيل قاميس» داستانيندادا سئميرلي گنجليك چيچه‌يي ال چاتماز دنيز ديبينده‌دير. بيل قاميس دا مليك ممّد كيمي ظولمتدن كئچيب دده اوتناپيشتي ايله گؤروشدوكدن سونرا اونون مصلحتي ايله چيچك دنيز ديبيندن چوخ چتينليكله الده ائدير. «بيل قاميس» داستانيندا سئجيرلي گنجليك چيچه‌ييني ايلان اوغورلاييب اييله‌يير و جاوانلاشيرسا «ملك ممّدين» ناغيليندا دا سئجيرلي گنجليك آلماسيني دئو اوغورلاييب يئيير و جاوانلاشير. لاكين بوسوژئتين بير ـ بيريندن فرقي بونداديركي، بيل قاميس و اونون اﺅروك يوردونون ساكينلري گنجليك چيچه‌يينه صاحيب اولا بيلميرلر. مليك ممّد ايسه گنجليك آلماسيني قوجا آتاسينا گتيريب اونو جاوانلاشديرير.
«بيل قاميس» داستاني ايله آذربايجان خالق داستانلاري آراسيندا دا اوخشار سوژئت علاقه‌لري چوخدور.
بو باخيمدان «كيتاب دده قورقود» داستانلاريني و دده قورقودلا باغلي خالق روايتلريني خوصوصيله قئيد ائتمك لازيمدير.
بوتون خالق داستانلاريميزدا، افسانه و ناغيللاريميزدا اﺅلوم حاقدير. حاقدان قاچماق اولماز. اﺅلومون حاقدان گلن بير قيسمت اولماسي «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا دا واردير و بو فيكير داستاندا بئله آچيقلانير:
هاني دئديدييم بيگ ارَنلر؟
دونيا منيمدير دئينلر؟
اجل آلدي، يئر گيزلدي،
فاني دونيا كيمه قالدي؟
گليملي ـ گئديملي دونيا،
سون اوجو اﺅلوملو دونيا،
دده قورقودون اﺅزو ايله ايلگيلي خالق افسانه و روايتلرينده ده اﺅلومون حاق اولماسي و اﺅلومدن قاچماغين ايمكانسيزليغي ايدئياسي وئريلير. بو روايتلرين بيرينده دئييليركي، دده قورقود اﺅلومدن قاچيب. 500 ايل دريانين اورتاسيندا ياشايير و عزراييل اونا ياخين دوشه بيلمير. لاكن آللاهين امري ايله عزراييل ايلان جيلدينه گيرير و اوزوب دريانين اورتاسينا گئدرك دده قورقودون جانيني آلير.
باشقا بير روايتده ايسه دئييليركي، دده قورقود اﺅلومدن قاچيب دنيزين اورتاسيندا ياشايير و ابدي اولاراق قوپوزونو چالير. قوپوزون اعجازكار سسيندن عزراييل دده قورقودا ياخين دوشه بيلمير. نهايت، دده قورقود او قدر قوپوز چاليركي، يورولوب الدن دوشور و ياتير. بونو گؤرن عزراييل ايلان جيلدينه گيرير و دده قورقودو ياتديغي زامان اؤلدورور.
دده قورقود صورتي ايله باغلي اولان بو افسانه ـ روايتين سوژئتي يعني اﺅلومون حاق اولماسي و اينسانين اﺅلومدن قاچماق ايسته‌مه‌سي ايدئياسي «بيل قاميس» داستانيندا ائنكيدونون اﺅلومدن قاچماق ايسته‌مه‌سي و بوندان قورتولا بيلمه‌سي سوژئتي ايله چوخ بنزه‌ردير. بيل قاميسين اﺅلومه چاره تاپا بيلمه‌مه‌سي ده دده قورقودون اﺅلومدن قاچما بيلمه‌مه‌سي ايله عيني ايدئيا دا بيرلشير. هر ايكي داستاندا ايستر دده قورقود، ايسترسه ده ائنكيدو اﺅلومدن قاچسالاردا، اوندان قورتولا بيلميرلر. هر ايكي قهرمانين جاني آللاهلارين امريله آلينير. خالق روايتلرينده دده قورقودن اﺅلمزلييني عزراييل ايلان جيلدينه گيريب اليندن آليرسا، بيل قاميسين دا اﺅلمزلينيي عئينيله ايلان اليندن آلير. اگر دده قورقود عزراييلدن گيزله‌نرك اﺅلمزليي دنيزده، سويون اورتاسيندا ياشاماقدا تاپيرسا، بيل قاميس دا گنجليك چيچه‌ييني دنيزين، سويون درينليكلريندن تاپير. هر ايكي قهرمانين اﺅلمزليك آختارماسي دنيزله، سو ايله ايلگيليدير.
«بيل قاميس» داستانيندا اولدوغو كيمي، «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا دا اﺅلومه قارشي غضب و عوصيانكارليق احوالي ـ روحيّه‌سي واردير. اگر بيل قاميس اﺅز دوستو ائنكيدونون اﺅلوموندن غضبله‌نيب اﺅلومه چاره آختاريرسا، «كتاب دده قورقود» داستانلاريندا دا دَلي دومرول چاي قيراغيندا كؤرپو اوستونده اﺅلن بير ايگيدين اﺅلوموندن غضبله‌نيب اﺅلوم تؤره‌دن قووّه‌ني، عزراييلي آختارير. ايستر بيل قاميس ايسترسه ده دَلي دومرول هر ايكيسي آللاهين ايسته‌يينه قارشي چيخير، تانريلارينا عاصي اولورلار. بيل قاميسين و ائنكيدونون آللاهلارين ايسته‌يينه قارشي چيخاراق اونلارين حيمايه ائتديكلري سيدر مئشه‌سيني قيرمالاري و ظاليم هوم باباني اﺅلدورمه‌لري سوژئتينده ده تانري‌نين ايسته‌يينه قارشي چيخماق و اونا عاصي اولماق ايدئياسي واردير. دَلي دومرول ده آللاهين ايسته‌يينه قارشي چيخير و الهي قووّه‌نين ايجراچيسي اولان عزراييله قيلينج چكيب اونونلا دﺅيوشور. ائنكيدو ظاليم هوم باباني اﺅلدوردويو و سيدر مئشه‌سيني قيرديغي اوچون آللاهلارين غضبينه دوچار اولورسا، دَلي دومرول ده عزراييله قيلينج چكيب دﺅيوشدويو اوچون آللاهين غضبينه دوچار اولور. هر ايكي قهرمانا اﺅلوم حؤكمونو آللاهلار وئرين لاكين فرق بوراسينداديركي، دَلي دومرول اﺅز خاتونونون صداقتينه گؤره آللاه طرفيندن عفو ائديليرسه، ائنكيدو آللاهلار طرفيندن باغيشلانيلمير.
آذربايجان فولكلوروندا تانري ـ اينسان موناسيبتلري، آللاها غضب و عوصيانكارليق موتيولري اﺅز منشأيني اسكي تورك اساطيرلريندن گؤتورور. «بيل قاميس» داستانيندا اولان تانري ـ اينسان موناسيبتي سوژئتي ده اسكي ميفولوژي قايناقلارا سؤيكه‌نير. قديم اساطيرلردن گلن تانري ـ اينان قارشي دورماسي سوژئتي «بيل قاميس» و «كيتاب ده قورقود» داستانلاريندا اﺅزونه يئر توتدوغو كيمي سونراكي دﺅورلرده آذربايجان يازيلي ادبيّاتينا دا كئچميش، اورتا عصرلرده شاعيرلريميز بو بشري مؤوضوعا موراجيعت ائتميشلر. آذربايجان شاعيري حئيرانين 1973 ـ جو ايلده اوزو كؤچورولموش «دلي نامه» مثنويسينده «بيل قاميس»دا و «دلي دومرول»ده اولان عئيني آتئيست سوژئتله قارشيلاشيريق. بو اثرده ده تانرييا آسيليك، غضب و عوصيانكارليق روحو گوجلودور.
اثرين قهرماني جوشغون طبيعتلي دَليدير. بيرگون او، برك آجير و آللاهدان يئمك ايسته‌رك اونو ايتّيهام ائدير، اينسانلاردان قورخدوغو اوچون گؤيلره چيخديغيني جسارتله اونون اوزونه دئيير. دَلي‌نين بو جسارتيندن غضبلنن آللاه فرشته‌لره امر ائديركي، گئديب دليني قولو باغلي اونون حوضورونا گتيرسينلر. لاكين دلي چوماغيني چكيب فرشته‌لري داغيدير. ساغ قالان بير فرشته گئديب اونلاري آللاها بيلديرير. آللاه جبرائيلي دلي‌نين آردينجا گؤنده‌رير. دلي يئنه ده آللاهين يانينا گئتمكدن ايمتيناع ائدير و جبرائيلا دئييركي، قوي آللاه اﺅزو منيم حوضوروما گلسين چيخيلماز وضعيتده قالان آللاه دلي‌نين يانينا گلير. دلي آللاها چوخ اعتيناسيزليق گؤسترير و سوروشوركي منه نه گتيرميسن و آللاه اونا آلما گتيردييني بيلديرير. دلي غضبلنير و آلماني آللاهدان قبول ائتمير:
دئدي: چون مني گؤرمه‌يه گليبسن،
اوتانما، گل منه نه گتيريبسن،
دئدي آللاه: سنه آلما گتيرديم،
آزين چوخ بويوزه چالما گتيرديم.
دئدي: آلما ايسه آلمانام اونو،
آلوبان قوينوما سالمانام اونو.
ايشي بئله گؤرن آللاه حيله‌يه ال آتير و دَلي‌يه آلماني قوخولاماغي تاپشيرير. دلي آللاهلا شرط كسيركي، اگر اينسانلارين گوناهيني باغيشلاسان آلماني قوخولايارام. آللاه بو شرطي قبول ائدير. دَلي آلماني قوخولايير و اﺅلور.
مؤوضوعسو قديم اساطيردن گلن بو اثرده كي دَلي صورتي تانري ـ اينسان موناسيبتلرينده اﺅز كاراكتئري اعتيباريله بيل قاميس، ائنكيدو و دَلي دومرول اوبرازلاري ايله بيرلشير. ايستر بيل قاميس و ائنكيدو، ايسترسه ده دَلي دومرول و دَلي عاصي اولدوقلاري تانرييا بويون ايمه‌ين، اونون ايسته‌يينه قارشي چيخان قورخماز، ايگيد و عوصيانكار قهرمانلاردير.
بو قهرمانلار اﺅزلري‌نين موباريزه مؤوقعلرينه گؤره عئيني بشري ايدئالدا بيرلشيرلر. چونكي اونلاري يالنيز اﺅزلري‌نين دئييل، بوتون اينسانلارين، بشريتين طالعي دوشوندورور. بيل قاميس دنيز ديبيندن تاپديغي گنجليك چيچه‌ييني اوروك يوردونا آپاريب اﺅز خالقيني جاوانلاشديرماق ايسته‌دييي كيمي، دَلي ده اينسانلارين خيلاصي اوچون آللاهلا شرط كسير، اونا اينسانلارين گوناهيني باغيشلاتديقدان سونرا آلماني قوخولاماغا راضيليق وئرير ... و بو بشري آماج يولوندا اﺅز جانيندان كئچير. دَلي دومرول ده اينسانلارا اﺅلوم گتيرن الهي قووّه‌ني آختارير، عزراييلله دﺅيوشور. لاكين بيل قاميسدان و ائنكيدودان فرقلي اولاراق دَلي دومرولده و دَلي ده آللاها و اونون گؤنده‌ردييي الهي وارليقلارا قارشي غضب و عوصيانكارليق داها گوجلودور. دَلي اﺅز موباريزليي و قهرمانليغي ايله آللاهين گؤندردييي فرشته‌لري داغيديب محو ائدير، جبرائيلي ديه‌نكله هده‌له‌يير. حتّا چيخيلماز وضعيّتده قالان آللاه اﺅزو دَلي‌نين آياغينا گلمك مجبوريّتينده قالير.
دلييه آچيخ ـ آشكار غاليب گله بيله‌ين آللاه حيله‌يه ال، آتير و ايگيد دَليني حيله يولو ايله اﺅلدورور.
لاكين دَلي گوردادا اﺅز عقيده‌سيندن دﺅنمور. چوماغيني اليندن يئره قويمور و نكير ـ منكرلري پره‌ن ـ پره‌ن ائدير.
چوخ زامان ناغيل و داستانلاريميزدا قهرمانلار نذير ـ نيازلا و خالقين دوعاسي ايله دونيايا گليرلر. «دده قورقود» داستانلاريندا «ديرسه خان اوغلو بوغاج خان» بويوندا بوغاج نذير ـ نيازلا و اوغوز ائلينين دوعاسيله دونيايا گلير. بو خوصوصيّته «بيل قاميس» داستانيندادا راست گليريك. اوروك يوردونون ساكينلري تانري آرورونو كؤمه‌يه چاغيريرلاركي، آرور اﺅزونون يارتديغي ايگيد بيل قاميس كيمي اونا بنزه‌ر ايكينجي بير قهرمان داياراتسين. آرورو اوروك يوردونون دوعاسيني قبول ائدير و گيلدن ائنكيدو آدلي بير ايگيد ياراديب گؤيلردن يئره آتير:
آرورو ائشيده‌ركن اونلارين سؤزلريني،
گيلدن بير شئي يوغوروب، گؤيلردن يئره آتدي،
قووّتلي بير قهرمان ـ ائنكيدونو ياراتدي.
گؤروندويو كيمي، ائنكيدو گؤيدن گلمه خيلاصكار قهرماندير. آذربايجان و باشقا تورك خالقلاريندا اولان تانري اوغلو و يا گؤيدن دوشمه آنلامي ميفولوژي كؤكه باغليدير. بو آنلاييش اسكي تورك فولكلوروندا خيلاصكارليق آتري بوتونون اﺅزونده ياشادير.
تورك ديللي خالقلارين ميفولوژي سوژئتلرينده خيلاصكار و حيمايه‌چي ميفيك اوبراز اولان بوْز قورد و يا گؤي توكلو ائركك بؤري‌نين گؤي ايشيق و يا شوعاع قيافه‌سينده گؤيدن يئره ائنمه‌سي سوژئتي ده بو فيكري تصديق ائدير. آذربايجان خالق ناغيللاريندان اولان «تاپديغين ناغيليندا» د اتاپديق گونشله قارا دئوين ازدواجيندان يارانير و شوعاع واسيطه‌سيله گؤيلردن يئره دوشور. بوتون بونلار گؤستريركي، ايستر گؤيدن گلن قهرمان ائنكيدو، ايستر گؤي توكلو قوردو يابؤري، ايسترسه ده فولكلوروموزدا اولان تاپديق كيمي ميفيك قهرمانلار خيلاصكارليق، هاميليك و اجدادليق ميفولوژي آنلاميندا بيرلشيرلر. تصادفي ديئيلديركي بيل قاميس شر قووّه اولان هوم باباني محض گؤيدن يئنميش ائنكيدونون كؤمه‌يي ايله مغلوب ائدير.
آذربايجان ـ تورك ميفولوژي گؤروشلرينده اود، سو، بيتگي و تورپاق، شامانليغي قبول ائتميش توركلرده ايسه اود، دمير، سو، تورپاق و آغاج موقدّسلشديريلميش عونصورلر حساب اولونور. آلتاي و ياكوت افسانه‌لرينده قاراخانين اوغلو اؤلگه‌نين اينسانلاري تورپاقدان ياراتماسي بيلديريلير.
ائنكيدونون گيلدن «تورپاقدان» ياراديلماسي دا آذربايجان و باشقا تورك ديللي خالقلارين اسكي ميفيك گؤروشلري ايله اوست ـ اوسته دوشور. تانري آرورو طرفيندن گيلدن ياراديلان ائنكيدو مئشه‌يه آتيلير. او، مئشه ده وحشي حئيوانلار آراسيندا بؤيويور، وحشيلرله اونسيّتده اولور:
او، وحشي حئيوانلارين دﺅشوندن سود اَمميشدير،
قاباغينا قويولموش سفره‌ده‌كي چؤره‌يه
او، حئيرتله بويلانير گؤزونو دﺅيه ـ دﺅيه،
او هله آدام كيمي چؤره‌ك يئمه‌يي بيلمير.
«بيل قاميس» داستانيندا اولان قهرمانين وحشيلر ايچَريسينده بؤيومه‌سي سوژئتي بير چوخ ناغيل و داستانلاريميزدا اولدوغو كيمي، «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندادا واردير. «باساتين تپه گؤزو اﺅلدوردويو بوي»دا آرزو قوجانين كؤرپه اوغلو كؤچگون واختي دوشوب يولدا قالير، وحشي آسلان اوشاغي آپاريب اﺅز سودو ايله بؤيودور. بو اوشاقدا ائنكيدو كيمي مئشه ده وحشيلرله بير يئرده بؤيويور. آت باسير، قان سومورور، ايگيدليك گؤسترير. بو ايگيدلينيه گؤره دده قورقود اونا باسات آديني وئرير. ايستر ائنكيدو، ايسترسه ده باسات زوومورفيك اونقونلارين حيمايه‌سي ايله بؤيويورلر. قووّت و گوج رمزي اولان قووّه‌لرين دﺅشوندن سود اميب ايگيدليك و يئنيلمزليك مرتبه‌سينه يوكسلمك اﺅز منشأيني اسكي تورك شامانيزميندن و ميفيك تفكّوروندن گؤتورور. اسكي شامان افسانه‌لريندن اولان شخص ايلك اﺅنجه آلبيسلار طرفيندن اميزديريلير. بوندان سونرا همين شخص شامانليق قازانير و روحلاري گؤرور، اونلارلا دانيشير. بو ايسه اونو تصديق ائديركي، ايستر ائنكيدو، ايسترسه ده باسات اسكي تورك ميفيك تفكّورونه سؤيكه‌نن و «ميفولوژي آنا» طرفيندن حيمايه ائديلن يئنيلمز قهرمانلاردير. بوتيپلي قهرمانلار يازيلي ادبيّاتيميزدا دا واردير. عصر آذربايجان شاعيري مهجور شيرواني‌نين مؤوضوعسونو خالق ناغيللاريميزدان آلديغي «قصّه شيرزاد» پوئماسي‌نين قهرماني اولان شيرزاددا وحشي شئرلرين سودو ايله بؤيويور و ايگيدليگ مرتبه‌سينه يوكسه‌لير «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا قاراجا چوبان، ساري چوبان كيمي ساده خالق ايچَريسيندن چيخميش چوبان صورتلري واردير. بوجور ساده چوبان صورتلرينه «بيل قاميس» داستانيندادا راست گليريك. شهوتلي قادين شاماخات ايگيد ائنكيدونو رام ائديب اونو وحشيلر آراسيندان اﺅزويله اوروكا گتيرركن ايلك اﺅنجه چوبان دوشرگه‌سينه گليرلر. اوروك يوردونون چوبانلاري ايگيد ائنكيدونو دﺅرد طرفدن دﺅوره‌يه آليب اونون شأنينه تعريف دئييرلر. ائنكيدو اوروك ائليني وحشي حئيوانلاردان قورويور و چوبانلارا كؤمك ائدير. چوبانلارلا گؤروشدوكدن سونرا ائنكيدو بيل قاميس نكاه شنليينه گليب چيخير. او، اوروك يوردونون اوتوز پهلوانيني دﺅيوشه چاغيرير، حتي اﺅز گوجونو گؤسترمك اوچون ايگيد بيل قاميس اورايا بوراخمير، دﺅيوشده اونا غاليب گلير:
گليب چيخدي ائنكيدو او حاصارلي اوروكا،
«اوتوز پهلوان گلسين، دﺅيوشره‌م ـ دئدي من.»
نكاح ائوينه گئدن يولو كسدي هر يئردن ....
او گئجه ايشخارا اوچون ياتاق حاضيرلانميشدي،
لاكين او، بيل قاميسا تانري تك رقيب گلدي،
كسدي حرمخانادا قاپيني آياغيلا،
ائنكيدو قاپلاري قويمادي كي، آچيلا،
قويمادي كي، بيل قاميس اورايا تشريف قيلا،
نكاح حرمخاناسي اﺅنونده توتاشديلار،
كوچه ده، ائنلي يولدا دﺅيوشه باشلاديلار.
دهليزلر يئره چؤكدو، سيلكه‌لندي دووارلار،
بيل قاميس ديزي اوسته اييليب ائندي يئره.
ائنكيدو و بيل قاميسلا باغلي اولان بو سوژئت «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا بامسي بئيره‌يين اسيرليكدن خيلاص اولوب اوغوز يوردونا قاييداراق اﺅز دوشمني يالانچي اوغلو يالانچيغي مغلوب ائتمه‌سي صحنه‌سي ايله ياخيندان سسله‌شير. اوغوز ائليندن آيري دوشوب دوشمن يوردوندا اسير ساخلانيلان بامسي بئيره‌ك ده ياغيلاردان خيلاص اولدوقدان سونرا نيشانليسي بانو چيچه‌يين تويو، نكاحي گونو اوغوز ائلينه گليب چيخير. ائنكيدونو اوروكون چوبانلاري قارشيلاديغي كيمي، بامسي بئيره‌يي ده ايلك اﺅنجه اوغوزون چوبانلاري قارشيلايير. بئيره‌كده ائنكيدو كيمي نكاح گونو اوغوزون پهلوانلاري ايله ياريشير، اوخ آتير، ايگيدلييني نوماييش ائتديرير. ائنكيدو بيل قاميس نكاح اوتاغي‌نين قاپيسيني كسدييي كيمي، بامسي بئيره‌كده بانو چيچه‌يين نكاح اوتاغينا گليب قاپيني كسير، سئوگيلي‌سينه قوووشور. «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا اوغوز يوردونون قهرمانلاري ناموسلو و سئوديكلري قيزلارا صداقتليديرلر.
اونلار تورك اخلاقينا اويغون اولاراق اﺅز سئوگيليلريني هئچ زامان يابانجي گؤزه‌للره دَييشميرلر، دار آياقدا بئله نيشانليلارينا خيانت ائتميرلر. بامسي بئيره‌ك دوشمن ائلينده اسير اولدوغو زامان كافر بيي‌نين باكره قيزي بئيره‌يه ايگيدليينه گؤره عاشيق اولور. حتّا بئيره‌يي آزاد ائدرك سئودييني بيلديرير. لاكين بئيره‌ك اسيرليكدن آزاد اولماق اوچون ياغي قيزيني قاييديب حلالليقلا آلاجاغينا سؤز وئرسه ده، اﺅز سئوگيليسي بانو چيچه‌يي دوشمن قيزي ايله دَييشمير.
«بامسي بئيره‌ك» بويوندا اولدوغو كيمي، ايگيدليينه گؤره يابانجي گؤزه‌لين قهرمانا عاشيق اولماسي سوژئتي «بيل قاميس» داستانيندادا واردير. بيل قاميسلا ائنكيدو سيدر مئشه‌لري‌نين حيمايه‌چيسي اولان ظاليم هوم باباني اﺅلدوردوكدن سونرا تانري آنونون قيزي ملئيكه ايشتاردا هوم بابايا غاليب گلن بيل قاميسا ايگيدليينه گؤره عاشيق اولور. ملئيكه ايشتار بيل قاميسا يابانجي اولدوغو كيمي، كافر ائلينين قيزي دا بئيره‌يه يابانجيدير. اودوركي، هر ايكي قهرمان يابانجي قيزلارلا ائولنميرلر.
يئددي قورتوما ايچدي، چايين سويو يوخ اولدو.
نفس درديكجه يئرده يئددي خنده‌ك اويولدو.
اوروكون يوز ايگيدي ييخليدي او خنده‌يه.
بونا اوخشار سوژئت عئينيله «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا واردير. اگر «بيل قاميس» داستانيندا ملئيكه ايشتارين خواهيشي ايله تانري آنو طرفيندن گؤندريلن وحشي و آزمان بوغا اوروك يوردونا فلاكت و موصيبتلر گتيريب ايگيدلري محو ائديرسه «باساتين تپه گؤزو اﺅلدوردويو بوي»دا دا قونور قوجا ساري چوبانلا پري قيزي‌نين ازدواجيندان يارانان نهنگ تپه گؤز اوغوز ائلينين باشينا موصيبت و بلا گتيرير، اوغوزون ايگيدلريني محو ائدير ... بوغادا، تپه گؤزده اوروكون و اوغوزون دوشمنلريدير. هر ايكي دوشمن اوروك و اوغوز ائلينه الهي قووّه‌لر ـ تانريلار و پريلر طرفيندن گؤندريلير. بوغاني تانري آنو و اونون قيزي ملئيكه ايشتار حيمايه ائديرسه، تپه گؤزوده پري قيزي حيمايه ائدير. پري قيزي‌نين تپه گؤزه وئردييي سئحيرلي اوزوك اونو اوخدان و قلينجدان قورويور. ائنكيدونون هوم بابا ايله دﺅيوشه گئتمه‌سي صحنه‌سينده ده بونا بنزه‌ر موتيوله قارشيلاشيريق. بيل قاميسين آناسي نينسون اﺅز اوغلونون دوستو اولان ائنكيدونون بوينونا طيليسم تاخيب اونلاري قورخونج هوم بابا ايله دﺅيوشه گؤندرير. تپه گؤزو اﺅز آناسي‌نين وئردييي سئحيرلي اوزوك قورويورسا، ائنكيدونو دا دوستونون آناسي‌نين وئردييي طيليسم قورويور.
شومئر ميفولوژي گؤروشلرينده اونقون كيمي تصوير اولونان «ياباني اﺅكوز و يا داغ بوغاسي» ايله باغلي «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا «ديرسه خان اوغلو بوغاجين بويوندا» دا واردير. بايانديرخانين مجليسينده اوغوز يوردونون قهرماني نهنگ دوغاني باسيب كسير و بوغاج آديني قازاناراق شؤهرتله‌نيرسه، «بيل قاميس» داستانيندا دا بيل قاميسا ائنكيدو وحشي بوغاني اﺅلدوروب اوروك يوردونو خيلاص ائدير و شؤهرتله‌نيرلر. «بيل قاميس» قهرمانلاري ايله «كيتاب دده قورقود» قهرمانلاري‌نين آپارديقلاري موباريزه ده ايدئيا باخميندان عئينيدير. ايستر بيل قاميس و ائنكيدونون ايسترسه ده باساتين آپاريقلاري موباريزه عوموم خالق آزادليغي و ابدي حيات اوغروندا آپاريلان بشري موباريزه‌دير. بو باخيمدان هر اوچ قهرمان كاراكتئر اعتيباريله بشري قهرمانلاردير. «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا آذربايجان توركلري‌نين ايسلاميّتدن اوّل كي حيات طرزي، معيشتي، عادت ـ عنعنه‌سي و دونيا گؤروشده «بيل قاميس» داستانيندا موتيولرله اوست ـ اوسته دوشور. «كيتاب دده قورقود» دا ايسلاميّتين حرام بويوردوغو ايچكي و شراب مادّي حيات نعمتي كيمي تعريفلنير، اوغوز ائلينين ايگيدلري شراب ايچيب مست اولورلار. ايسلاميّتدن اوّل كي تورك معيشته خاص اولان بو خوصوصيّته «بيل قاميس» داستانيندا دا راست گليريك. اوروك يوردونون قهرمانلاري دا توركلر كيمي شراب ايچير، شراب و ايچكي حيات نعمتي و دونيا قيسمتي كيمي تعريفلنير. شهوتلي قادين شام خات ايگيد ائنكيدويا يئمك و ايچمك تكليف ائدره‌ك دئيير:
ياوا قادين سؤز آچيب ائنكيدويا دئييركي:
«چؤركدن يئي، ائنكيدو، بو، حيات نعمتيدير.
سيكئرا ايچگينن سن، او، دونيا قيسمتيدير ...
ائنكيدو دا «دده قورقود» قهرمانلاري كيمي شراب ايچه‌رك مست اولور، شرابين ايتيسي قازان خان كيمي اونون دا باشينا وورور:
ائنكيدو دويانجان اوكي، وار چؤره‌ك يئدي،
ائستوندن يئدي كؤيوم سيكئرادان گيله‌تدي
اونون روحو اوينادي، بئيني تامام آچيلدي
قلبينه سؤينج دولدو، چؤهره‌سيني نورآلدي.
«كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا بايينديرخان و قازان خان مجليس قوروب ايچ اوغوز و داش اوغوز يوردونون جماعتينه يئمك و شراب وئردييي كيمي، «بيل قاميس» داستانيندادا ائل آغ ساققالي اولان دده اوتناپيشتي دونيا توفانيندان اﺅنجه شهر ساكينلرينه يئمك و شراب وئرير، اونلاري يئديريب و ايچيرير:
شهر ساكينلرينه ياخشي بير اﺅكوز كسديم،
هرگون عادتيم ايدي، موطلق قويون كسرديم.
چاي سويو قدر خالقا ديونجا شراب وئرديم،
مئيوه شيره‌سي، شربت ـ سيكئرا، آغ، آل شراب
ايچديلر اوكي وار.
يئني ايل شنلييي تك كئف چكيردي آداملار.
بو فاكتلار بير داها تصديق ائدركي، ايستر اسكي شومئرلرين، ايسترسه ده آذربايجان توركلري‌نين ايسلاميّتدن اوّل كي حيات طرزي، معيشتي عنعنه‌سي عئيني اولموشدور.
اﺅكوز كسمك، قويون قوربان وئرمك و يئني ايل شنلييي كئچيرمك توركلرده اولدوغو كيمي، اسكي شومئرلرين معيشتينده ده اولموشدوركي، بوتون بو معيشت اوخشارليقلاري آنجاق شومئر ـ تورك كؤك بيرلييندن ايره‌لي گله بيليردي. تصادفي دئييلديركي، گؤركملي عاليملريميزدن ساييلان علم الدّين علي‌بيگ‌زاده اﺅز تدقيقاتلاريندا شومئر ـ تورك كؤك بيرليي مسأله‌لريندن دانيشاركن يازير:
«بيلينمكده‌دير كي، «تاريخ شومئردن باشلار»سادا، ادبيّاتدا «گيل قاميش» داستانيندان باشلار. بو داستان بيزيم بؤيوك آتالاريميزين شومئر توركلري‌نين اولدوغونا، بديعي ياراديجيليغي استاتيك دوشونجه‌ني، علميميزي و روحي اﺅزه‌لليكلريميزي اونلاردان آلديغيميزا دليلدير. بو داستان بيزيم اوچ اسكي دﺅورون، ادبيّات تاريخيميزين ايلك پارلاق نومونه‌سيدير. «گيل قاميش» داستاني‌نين اساسيني تشكيل ائدن حاديثه‌لر، دوستلوق ـ قارداشليق عنعنه‌لري، معنوي تميزليك، صافليق، يوكسك، عالي جناب حيصّه‌لرله احاطه اولونما، عشقه ـ محبّته صاديق قالما، عائله‌وي محبّت مسئله‌لري، اﺅلومسوزلويه يؤنه‌ليش و باشقالار شومئر خالقينين ييخيلماسيندان سونرا بئله اﺅلمه‌ميشي، آغيزلاردا، سينه‌لرده، اوره‌كلرده، قاندا ـ ايليكده ياشاراق زامانلا سوزوله‌رك گليب «دده قورقود كتابيندا» يئر آلميشدير».
ائنكيدودا اﺅز گله‌جك طالعيني اوّلجه‌دن يوخودا گؤرور و دوست بيل قاميسا دانيشير. «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا «سالور قازانين ائوي‌نين ياغمالانماسي» بويوندا دا سالور قازان ائوي ياغمالانديقدان سونرا يوخودا «قارا ـ قايغيلي احوالاتلار» گؤروب ناراحات اولور. قازان خانين يوخوسونو قارداشي قاراگون يوزورسا، بيل قاميسين يوخوسونو آناسي نينسون، ائنكيدونون يوخولاريني ايسه دوستو بيل قاميس يوزور. هر ايكي داستاندا يوخولارين تورك معيشتينه اويغون اولان خالق يوزوملاري ايله قارشيلاشيريق. «كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا تصوير اولونان اوغوز يوردونون اره‌نلري كيمي، اوروك ائلينين ده ايگيدلري دوشمنه قارشي آمانسيز و آييق ـ ساييقديرلار. تورك خالقلارينا مخصوص اولان دﺅيوش و جنگاورليك روحو عئينيله اوروكون ايگيدلرينده ده واردير. اونلاردا تبيل سسيله اويانير، دﺅيوشه حاضير اولورلار:
تبيل سسله‌نن كيمي اويانير ايگيدلري،
سيچرايير ياتاغيندان اوروكون اره‌نلري.
اوغوز يوردوندا دﺅيوش باشلانان زامان «آلايلار باغلانير، قوشونلار دوزولور، بورولار چالينير و تاووللار دﺅيولور».
«باش كسيب قان تؤكمكله» آد ـ سان قازانماق و ايگيدليك مرتبه‌سينه يوكسه‌لمك، هابئله بو يوللا اﺅز توركلويونو تصديق ائتمك اسكي تورك عنعنه‌سيندن گؤتورور. بو ايگيدليك فونكسيياسي آذربايجان ـ تورك فولكلوروندا بشري كاراكتئر داشيماقلا ياناشي، خئيرين شره قارشي يؤنلمه‌سي و شري مغلوب ائديب اونا غاليب گلمه‌سي آنلاميني ايفاده ائدير.
«كيتاب دده قورقود»دا بوغاج، باسات، بئيره‌ك، «اوغوز كاغان» داستانيندا اوغوز كيمي قهرمانلار ايگيدليك گؤستريب آد ـ سان قازانير و شره غاليب گليرلر. بو خوصوصيّت «بيل قاميس» داستانيندا دا واردير.
بيل قاميس و ائنكيدو سيدر مئشه‌لريني حيمايه ائدن شر طبيعتلي ظاليم هوم بابايا قارشي ووروشورلار. بيل قاميس اﺅز دوستو ائنكيدويا دئيير:
گل بير گون ال بير اولاق، گئده‌ك اونو اﺅلدوره‌ك،
دونيادا نه پيس گؤز وار، شر اوجاق وار سؤندوره‌ك.
ايستر بيل قاميس، ايسترسه ده ائنكيدو ظاليم هوم باباني اﺅلدوروب شره غاليب گلديكدن و «دده قورقود» قهرمانلاري كيمي «باش كسيب قان تؤكمكدن» سونرا ايگيدليك مرتبه‌سينه يوكسه‌ليب، شؤهرتله‌نيرلر. آذربايجان خالق داستانلاريندا، ناغيل و افسانه‌لريميزده بعضاً قهرمانلار داغلا صؤحبت ائدير، داغا اينام بسله‌يير، دردلريني داغلا بؤلوشورلر. حتّا بير سيرا تورك خالقلاريندا «اجداد خيلاصكار»، «حامي روح»، «قهرمانليتي سيمبولو»، «تورك ائتنوسونون خيلاصكاري»، «يول گؤسترن» كيمي قبول ائديلن بوْز قوردون اﺅزوده «ميفولوژي آنا، يا خود وطن» فونكسيياسيني ايفاده ائدير، آلتاي روايتلرينده قادينلار داغي اﺅزلرينه قايين آتا ساييرلار. حتّا اونلاردا تو اييه‌سي «داغ اييه‌سي» آدلي داغي قورويان موقدّس بير روح دا وارايدي.
آذربايجان ـ تورك فولكلوروندا «ميفولوژي آنا» اوبرازيني ايفاده ائدن يورد داغلارينا موقدّس اينام مسئله‌سي «بيل قاميس» داستانيندا دا واردير. اوروك يوردونون ساكينلري داغا خيلاصكارليق و خئير گتيرن موقدّس يئر كيمي اينانيرلار. سفره چيخان بيل قاميس داغا راست گلره‌ك دئيير:
بيل قاميس داغا چيخيب اطرافا گؤزگزديردي،
«داغ، منه سن خئيرلي يوخو گتير» ـ سؤيله‌دي.
«بيل قاميس» داستاني آذربايجان توركلري‌نين و ديگر تورك خالقلارينين فولكلوروندا اولان آغاجا اينامي دا اﺅزونده عكس ائتديرير. معلومدوركي، بير سيرا تورك ديللي خالقلار ميفولوژي باخيمدان «آغاجي تانري و يا تانريدان آيريلميش بير پارچا حساب ائديرديلر».
حتّا آلتايدا شامانلارين فيكريجه قايين آغاجيني اﺅلگن تانريچا اوماي گؤيدن گؤندررميشدير ... اوغوزخان آغاج آلتينا نورلا ائنميش، قيز گؤرموش، اونونلا ائولنميشدير. بير سيرا آلتاي افسانه‌لرينده ايسه مئشه‌لرين شيطانلار طرفيندن ياراديلماسينا دا اينام واردير. «بيل قاميس» داستانيندا دا ليوان داغلاريندا سيدر مئشه‌لري‌نين آغاجلاريني شر طبيعتلي قورخونج هوم بابا حيمايه ائدير. بيل قاميس و ائنكيدو آغاجلارين حاميسي هوم باباني اﺅلدوردوكلرينه گؤره تانريلارين غضبينه دوچار اولورلار. لاكين بيل قاميس ياريم آللاه اولدوغو اوچون تانريلار اونا دئييل، ائنكيدويا اﺅلوم حؤكمو وئريرلر. تانري منشألي و يا ياريم آللاه اولماسي ايله بيل قاميس اسكي تورك ميفولوژي اوبرازلاري ايله ده بيرلشير. چونكو تورك فولكلوروندا اولان اوغوز كاغان صورتي ده ياريم آللاه و تانري منشأليدير. اينسانين خئيرخواه و موقدّس عمللرينه گؤره بشري يوكسكلييه و اينسان ـ تانري سويّه‌سينه يوكسلمه‌سي ايدئياسي آذربايجان و باشقا تورك خالقلارينين قهرمانليق ائپوسوندا اولان بير سيرا قهرمانلارين بشري آزادليق ايدئاليني ايفاده ائدير. احتيمال ائتمك اولاركي، بلكه ده شرق ايجتيماعي و ديني ـ فلسفي فيكير تاريخينده درين كؤك سالميش اينسانين تانري سويّه‌سينه يوكسلمه‌سي، صوفيزيم و تانريچيليق فلسفه‌سي اﺅز ايلكين قايناقلاريني اسكي شومئر ـ تورك مدنيّتي‌نين تانري ـ اينسان آنلاييشيندان گؤتورموشدور. چونكي صوفيزمده ده اينسان بشري يوكسكلييه، يعني تانري ـ اينسان سويّه‌سينه قالديريلير.
«بيل قاميس» داستاني آذربايجان توركلري‌نين، او جومله‌دن ديگر تورك خالقلارينين ميلّي معيشتينده اولان بير سيرا عادت ـ عنعنه‌لرله ده ياخيندان سسلشمكده‌دير.
تورك خالقلاريندا بئله بير عادت واردير: اوزاق يئره سفره چيخانين آرخاسينجا سو آتيب خئير ـ دوعا وئررلركي، سفري اوغورلو اولسون و ساغ ـ سلامت گئري قاييتسين.
ناغيل و داستانلاريميزدا دا هميشه ائل آغ ساققاللاري و آنالار دﺅيوشه و اوزاق سفره گئدن قهرمانلارا خئير ـ دوعا وئريب يولاساليرلار. معيشيتيميزده و ميلّي فولكلوروموزدا اولان بو عنعنه‌يه «بيل قاميس» داستانيندا دا يئر وئريلير. شر طبيعتلي قورخونج هوم بابا ايله دﺅيوشه گئدن بيل قاميسي اوروك يوردونون آغ ساققاللاري خئير ـ دوعا و مصلحت وئريب يولا ساليرلار:
ائل آغ ساققاللاري اونا خئير ـ دوعا وئرديلر.
بيل قاميسي يول اوچون نصيحت ائله‌ديلر.
بيل قاميسين آناسي نينسون اوغلونو دﺅيوشه يولا سالمازدان اﺅنجه چيميب، تميزلنير، قامتينه لاييق گؤزه‌ل ليباس گئيينير، سينه‌سينه ياراشان بويونباغي تاخيب، باشينا تاج قويوبو بيل قاميسلا ائنكيدونون آرخاسينجا بير جام تميز سو آتير:
نينسون دﺅنوب اﺅزونو آرامخانايا سالدي
صابونلو كؤكلر ايله بدنيني يودو او.
اﺅز قامتينه لاييق گؤزه‌ل پالتار گئيدي او.
سينه‌سينه ياراشان بويونباغي دا سالدي،
بئلينه قورشاق و دوروب باشينا تاج قويدو او.
ايگيدلرين آردينجا بير جام تميز سو آتدي.
«بيل قاميس» داستانيندا آذربايجان ـ تورك فولكلوروندا گئنيش ياييلميش خالق اينانجلارينا دا يئر وئريلير. بيل قاميسين آناسي نينسون اﺅز اوغلونون دﺅيوشدن سلامت قايتيماسي اوچون اليني گؤيلره توتوب دوعا ائدير و چؤره‌ك اونونو تانري شاماشين شرفينه قوربان قويور:
اليني گؤيه دوتدو، اون قورباني قويدو او،
شاماشين شرفينه.
دده اوتناپيشتي ده دونيا توفاني و سو داشقينيندان خيلاص اولوب قورويا چيخديغي زامان اﺅلومدن قورتولدوغو اوچون قوربانلاركسير:
من چيخيب دﺅرد طرفين دﺅردونه قوربان وئرديم،
قالخيب داغين باشينا گؤيلره تعريف دئديم.
آذربايجان ـ تورك معيشتينده ايشله‌نن خئير ـ دوعا و آلقيشلار شومئر ـ تورك ميلّي معيشت علاقه‌لري‌نين آراشديريلماسي باخيميندان داها چوخ ماتئريال وئرير. فاكتلارا نظر سالاق:
«گيل گاميش» داستانيندادا آذربايجان ـ تورك معيشتينده ايشله‌نن بوجور خئير ـ دوعا و آلقيشلارلا قارشيلاشيريق. اوروك يوردونون جماعتي بيل قاميسي دﺅيوشه يولا سالاركن دئييرلر:
آللاهين سنلن گئتيسن، تانري حيفظ ائتسين. «ص ـ 29»
قوي ان اوغورلو يوللار سني اورا آپارسين،
قوي يوللار سني بيرده بو اوروكا قايتارسين. «ص ـ 29»
آذربايجان ـ تورك آتالار سؤزلرينه و مثللرينه ده «بيل قاميس» داستانيندا راست گليريك. نومونه‌لره نظر سالاق.
خالقدا: اينسان بوگون وار، صاباح يوخ.
«بيل قاميس» دا: كيملر گونشه چاتيب آللاهلاردان ساوايي؟
اينسان ايسه بوگون وار، صاباح يوخ. «ص ـ 26»
خالقدا: ايگيد اﺅلر، آدي قالار.
بيل قاميسدا ظاليم هوم باباني اﺅلدورمه‌يه گئدركن دوستو ائنكيدويا دئيير:
محو اولسام غم يئمه‌يين، دونيادا آديم قالار. «ص ـ 26»
آذربايجان ـ تورك فولكلوروندا و كلاسيك بديعي ادبيّاتيميزدا اسكي ديني و ميفيك گؤروشلرله سسله‌شن «يئددي» رقمي ايله باغلي اينام دا «بيل قاميس» داستانيندا گئينش يئر توتور. ظاليم و شر قووّه اولان هوم بابانين سئحيرلي گئييملري‌نين سايي يئدديدير. او، بو يئدي گئييمين آنجاق رقيبلري ايله دﺅيوشلرده گئيينير. تانري شامان بيل قاميسا بيلديريركي هوم باباني اﺅلدورمه‌يين و اختي چاتميشدير. چونكي او، يئددي قورخونج لباسيني اينينه گيينمه‌ميشدير:
او، اينينه گئيمه‌ميش يئددي قورخونج گئييمي،
گئييملريندن يالنيز تك بيري ايينينده‌دير. «ص ـ 40»
داستاندا اوروك يوردونا موصيبت گتيرمك اوچون تانلارين گؤنده‌ردييي وحشي و آزمان بوغادا فراتين سويونو قوروتماق اوچون يئددي قورتوم ايچير. نفس آلاندا يئرده يئددي خنده‌ك قازيلير. ائنكيدو يئييب ـ ايچركن «يئددي گويوم» سيكئرا ايچير. اوروك يوردونون قالاسي دا يئددي مدرك طرفيندن تيكيليب. قالانين قاپيلاري دا يئددي قيفيلليدير:
ديوار بيشميش كرپيجدن برك هؤرولموش باش ـ باشا،
يئددي مدركمي قويوب قالانين هيمينه داش؟ «ص ـ 9»
اوروك قاپيلاريندان يئددي قيفيل آچيلدي. «ص ـ 27»
«كيتاب دده قورقود» داستانلاريندا دا يئددي موقدّس رقمي ايله قارشيلاشيريق.
داستانين «بامسي بئيره‌ك» بويوندا بئيره‌يين باجيلاري‌نين سايي يئدديدير. بئيره‌ك تاجيرلردن ائل ـ اوباسيني سوروشان زامان تاجير اونا دئيير:
يئددي باجيني يئددي يول آيريجيندا آغلار گؤرودوم، بامسي
«كيتاب دده قورقود» ص ـ 157
«كوراوغلو» داستانيندا دا كوراوغلونون دَليلري‌نين سايي يئددي مين ئيددي يوز يئتميش يئدديدير. ناغيل و داستانلاريميزدا قهرمانلار و عاشيقلر يئددي گون، يئددي گئجه يول گئدير.» سئوگيليلر «يئدي گون، يئددي گئجه» توي ائديرلر. كلاسيك يازيلي ادبيّاتيميزدادا يئددي موقدّس رقمي ايله علاقه‌دار فاكتلار چوخدور. نيظامي گنجوي بو موناسيبتله اﺅزونون «يئددي گؤزه‌ل» محمّد فيضولي «يئددي جام» «يئددي اورنگ» اثرلريني يازميشلار.
آذربايجان فولكلوروندا نوحلا باغلي خالق روايتلرينده ده نوحون يئددي گون توفاندا قالماسي حاقّيندا فيكير سؤيله‌نيلير. بوتون بونلار تصديق ائديركي، شومئر ـ آذربايجان ـ تورك ميفيك تفكّورو عئيني منبعدن قايناقلانير.
آذربايجان توركلري‌نين فولكلوروندا گئنيش يئر توتان خالق افسانه و روايتلري ده «بيل قاميس» داستانينداكي سوژئتلرله ياخيندان سسلشمكده‌دير. ناخچيوان فولكلوروندا نوح توفاني ايله ايلگيلي بئله بير افسانه ـ روايت دولاشماقدادير: روايت ائديرلركي، «اينسانلار دوز يولدان آزديقلاري اوچون آللاهين اونلارا غضبي توتموش و دونياني كؤتولوكلردن تميزلمك اوچون سو توفاني ياراتميشدير. يئر اوزونو سو آلديغي زامان نوح پيغمبر آللاهين امريله بؤيوك بير گمي دوزه‌لتميش و جانليلار عالميني ياشاتماق اوچون هر حئيواندان بيرجوت ائركك ـ ديشي گؤتورموش و اﺅز قومو ايله گمييه مينميشدير. يئددي گون داوام ائدن توفاندا نوحون گميسي دجله ـ فرات ساحيللريندن قالخاراق توركيّه‌نين آغري داغيندان كئچميش و ناخچيوانداكي آچ داغا، هاچا داغا ديره‌ك داغي اورتادان پارچالاييب ياريق آچميش «بونا گؤره ناخچيواندا همين داغا هاچاداغ دئييرلر»، داها سونرا گمي ناخچيواندا اوردوبادين نسيروازكندي ياخينليغينداكي قاشيجيق ذيروه‌سي‌نين سينه‌سينده يئرلشن گمي قايا آدلي داغدا مسكونلاشميشدير».
چوخ ماراقليديركي، ناخچيوان فولكلوروندا راست گلدييميز بوافسانه ـ روايتين «بيل قاميس» داستانينداكي «شومئر نوحو» ايله، باشقا سؤزله دئسك، داستانداكي دده اوتناپيشتي‌نين باشينا گلنلرله اوست ـ اوسته دوشور ناخچيوان افسانه‌سينده تصوير اولونان نوح توفانيله اسكي «شومئر نوحو»نون عيني منبعدن قيدالانديغيني آراشديرماق اوچون فاكتلارا نظرسالاق: «بيل قاميس» داستاني‌نين قهرماني اولان ايگيد بيل قاميس اﺅز دوستو ائنكيدونون اﺅلوموندن دهشته گليب غضبله‌نير و اﺅلومسوزلويون سيرّيني اﺅيره‌نمك اوچون اﺅلمزليك قازانميش دده اوتناپيشتي‌نين يانينا گليب اونونلا گؤروشور. دده اوتناپيشتي اﺅز باشينا گلنلري بيل قاميسا دانيشاراق دئيير:
اوتنا پيشتي سؤز آچيب بيل قاميسا سؤيله‌يير:
«بيل قاميس»، ائشيت، سنه سئحيرلي سؤز دئيه‌جم.
تانريلارين سيرّيني سنه آگاه ائده‌جم.
فراتين ساحيلينده ابدي مسكن سالان،
شورو پياك شهريني سن ياخشي تانييرسان.
همين قديم شهره تانريلار ياخينديرلار،
توفان ايسته‌دي كؤنول، اوره‌كلري اونلارين،
ايسته‌ديلركي، قوپسون توفاني تانريلارين.
معلوم اولوركي، موقدّس تانريلار اولان آنو، ائلليل، نينورتا، ائتنوگي و ائيايئره توپلاشاراق مشورت ائتميش و شره اويان محو ائتمك اوچون توفان و سو داشقيني تؤره‌تميشلر. لاكين تانري ائيا آللاهلارين بو سيرّيني گيزلي ساخلاماميش، اونو داخمايا، ديوارا و اوبار توتونون اوغلو اوتناپيشتيه آچيب سؤيله‌ميش و دئميشدير:
«اي داخما، داخما، داخما اي ديوار، ديوار، ديوار
ائشيت، آداخما ديوار، ياددا ساخلا نه كي وار.
شورو پپاكي شهرينده اوبار توتونون اوغلو
سؤكره‌ك مولكلريني، اونلاريدان گمي دوزه‌لت،
بو وار ـ دﺅولتي ترك ائت، حيات باره‌ده دوشون
زنگينلييه نيفرت ائت، روحونو خيلاص ائله،
سن بوتون جانليلاري ييغيب گمييه يوكله‌ن
قوي دﺅرد كونج اولسون سنين دوزه‌لده‌جه‌يين گمي.
ائني ده اوزونونا قوي تن اولسون، دوز گلسين،
تاختاپوش ووردور اونا، اﺅرتورك چكديك اوستوندن»
تانري ائيانين بو مصلحتيندن سونرا دده اوتناپيشتي يوردون ايگيدلريني باشينا ييغيب مولكلري سؤكدورور، تاختالاريندان ايسه «ساحه‌سي بير هئكتارين اوچده بيري» بويدا، ائني و اوزونلوغو 20 و 120 ديرسك حجمينده بير گمي دوزه‌لتديرير. گميني زيتون ياغي، قير و قترانلا هامارلايير، سونرا دا نه‌يي وارسا گمييه يوكله‌يير:
منيم نه‌ييم وارديسا او گمييه يوكله‌ديم ...
نه حئيوانيم وارديسا اوگمييه يوكله‌ديم.
كولفتيمي، نسليمي ييغيشديرديم گمييه،
گمييه مينديم سونرا، قترانلاديم قاپيني.
يئددي گون داوام ائدن توفاندان سونرا اوتناپيشتي‌نين گميسي نسير داغينا دييب دايانير. بو صحنه‌ني اوتناپيشتي داستاندا بئله دانيشير:
بوجور قووغا ايله گليب يئددي گون اولدو،
داشقين تامام داياندي، قاسيرغالار سوووشدو.
من نفسليي آچديم اوزومه ايشيق دوشدو.
باخديم ساكيت دنيزه، گؤردوم غضبي سؤنوب،
بوتون بشريّتسه تامام تورپاغا دﺅنوب.
يئرلر يكسان اولموشدو دونيا دوم دوز دام كيمي،
من ديزي اوسته چؤكدوم، ياش توتدو گؤزلريمي،
آغلاريم هؤنكور ـ هؤنكور.
باخيرديم ساحيللره، گؤروم نه وار اورادا،
اون ايكي منزيلليكده گؤرونوردو بير آدا.
همين نسير داغيندا داياندي بيزيم گمي.
ناخچيوان افسانه ـ روايتينده نوحون سودان قورويا چيخماق اوچون گميدن قارانقوشو و گؤيرچيني بوراخماسي فاكتي دا دده اوتناپيشتي‌نين گميدن اوچوردوغو قوشلارلا اوست ـ اوسته دوشور.
اوتناپيشتي ده يئددي گون نسير داغيندا گميده قالديقدان سونرا قورويا يول تاپماق اوچون گؤيرچيني، قارانقوشو و قوزغوونو بوراخير:
داغ گميني ساخلاييب توتموشدو داياق كيمي،
دوز ايكي گون قويمادي گميني ترپشمه‌يه ...
يئدديينجي گون گلنده
من گؤيرچين چيخاريب اونو بوراخديم گؤيه.
گؤيرچين اوچدو، گئديب دﺅندو گئرييه،
قونماغا يئر تاپمادي، بيرده گئري قاييتدي.
قارانقوش اوچدو، اوچدو، گئديب دﺅندو گئرييه،
قونماغا يئر تاپمادي، بيرده گئري قاييتدي.
من قوزغونو چيخاريب اونو بوراخديم گؤيه،
قوزغون يول گئديب تاپدي سويو چكيلميش يئري،
اوردا يئددي قيغلادي، داها دﺅنمه‌دي گئري.
من چيخيب دﺅرد طرفين دﺅردونه قوربان وئرديم.
بوتون بو فاكتلار گؤستريركي، قديم دونيا توفاني نوحدان اﺅنجه اسكي شومئرلرله باغلي اولموش، سونرالار بابيللره كئچميش، داها سونرا ايسه فولكلور علاقه‌لرينده ياشاميشدير.
لاكين بورادا ناخچيوانلا ايلگيلي ماراق دوغوران چوخ قيمتلي فاكتلا قارشيلاشيريق.
بو فاكت ناخچيوانداكي نسير داغ كندي ايله علاقه‌داردير. بيل قاميس اﺅلمزليك قازانميش دده اوتناپيشتيني گؤرمك اوچون چوخ اوزون بير يول گئدير. بو يول دجله ـ فرات ساحيللريندن باشلاييب اوتناپيشتي‌نين مسكن سالديغي آچ داغا، نسير داغا قدر اوزانان چتين بير بير يولدور. بيل قاميس آچ داغا گئدن بو چتين يول حاقّيندا قطعيّتله دئيير:
جانيمي غم بوروسه، قلبيمي غم ازسه ده،
ايستيسه، شاختاديسا، قارانليق ظولمتسه ده،
آه چكيب آغلاسامدا، ايره‌لي گئده‌جه‌يم،
آچ داغا گئدن يولو من سفر ائده‌جه‌يم.
اوتناپيشتي‌نين دئديكلريندن ايسه آيدين اولوركي، او فراتين ساحيللرينده يئرلشن شوروپپاك شهري‌نين ساكيني اولموش و توفانا دوشوب نسير داغينين اتكلرينده مسكونلاشميشدير. چوخ ماراقليديركي، «بيل قاميس» داستانيندا آدي چكيلن داغ ـ يئر آدلاري ناخچيوان اراضيسيله باغليدير. دده اوتناپيشتي‌نين «همين نسير داغيندا داياندي بيزيم گمي»، ـ دئيه آديني چكديي نسير داغي دا اراضيجه هاچا داغا «أچ داغا» ياخين اولان اوردوباد اراضيسينده‌دير. لاكين همين داغ ايندي نوحون گميسيله علاقه‌دار اولاراق گمي قايا آدلانير.
گمي قايانين ذيروه‌سيله قاپيجيق آدي ايله منبعلرده قئيد اولونور. اصيلده قاپيجيق نوحون توفاندان خيلاص اولوب يئني حياتا باشلاديغي و دونيايا آچديغي يئني حيات قاپيسيديركي، بونونلا علاقه‌دار اولاراق گمي‌نين دايانديغي همين ذيروه‌يه قاپيچيق آدي وئريلميشدير. بو ذيروه دنيز سويّه‌سيندن 3917 ـ 3904 متر يوكسكده يئرلشير. و بورادا اسكي نوح ايّاميندان قالان داش مزارلار، چوخلو قايا اوستو رسملر، داشا حكّ اولونموش يازيلار واردير. بو يازيلارين حرفلري‌نين بير چوخو قديم اورخون ـ يئني‌سئي كيتابه‌لري‌نين حرفلرينه چوخ اويغون گلير. قاپيجيق ذيروه‌سي‌نين سينه‌سينده يئرلشن گمي قايدا حاضيردا ياشاييش يوخدور. نوح توفانيندان سونرا سو تدريجاً چكيلديكدن سونرا بو يئرين ساكينلري آشاغيلارا ائنميش و نهايت گمي قايانين اتكلرينده مسكن سالميشلار. حاضيردا بو داغين اته‌يينده «بيل قاميس» داستانيندا آدي چكيلن نسير داغي سؤزونو اﺅزونده قورويوب ساخلايان نسيرواز «نسيروان» آدلي چوخ قديم بير گؤي «كند» واردير. چوخ گومان كي، بورادا ياشايانلار «بيل قاميس» دا آدي چكيلن نسير داغينين اسكي ساكينلري‌نين تؤره‌مه‌لري و يا اونلارين نسليدير. چونكي نسيرواز، نسير + وان نسيرليلرين مسكونلاشديغي يئر معناسيني وئرير.
ناخچيوانين اسكي شومئر مدنيّتي و نوحلا باغلي اولدوغونو تصديق ائدن باشقا دليللرده واردير. اﺅنجه قئيد ائدك كي، نوحون قبيري نانخچيواندادير. بو قبير ناخچيوان شهري‌نين قديم قالاسي اولان «كؤهنه قالا» آدلانان اراضيده يئرلشير. بونون 1836 ـ نجي ايلده ناخچيوانا گلميش روس عاليملري ده تصديق ائتميشلر، مزارين شهرين جنوبو حيصه‌سينده يئرلشدييني سؤيله‌ميشلر. عصرين سونو، عصرين اوّللرينده ياشاميش مشهور شام بهروز كنگرلي ده نوحون «كؤهنه قالا»دا يئرلشن مزاري‌نين ياغلي بويا ايله اورژينالدان رسميني چكميشدير. همين رسم اثري حاضيردا ناخچيوانين تاريخ موزئيينده قورونور.
ناخچيوانين فولكلوروندا دا نوحون قبيري‌نين ناخچيواندا اولماسي حاقّيندا توتارلي فاكتلار واردير. خالق ايچَريسينده گئنيش ياييلميش ناخچيوان باياتلاري دا بوحاقدا سؤيكه‌نه‌جك وئرير. باياتيلارين بيرينده دده‌نين اﺅلومونه اوزاتلارين آغلاماسيني قبيري‌نين قازيلماسي و بو عوموم خالق كدري‌نين داشلارا يازيلماسيني اﺅزونده عكس ائتديرن بئله بير تصويره راست گليريك:
عزيزيم اوزان آغلار،
داشلاري يازان آغلار،
بوردا نوحوم اﺅلوبدور،
قبريني قازان آغلار
آذربايجانين هئچ بير رئگينوندا نوحلا ايلگيلي بئله بير خالق باياتيسي يوخدور. تاريخي‌نين يادداشي اولان بو جور خالق باياتيلاري نوحون مزاري‌نين ناخچيواندا اولماسي تصديق ائتمه‌يه اساس يئر وئرير.
نوحون باجيسي‌نين مزاري دا ناخچيوان شهري‌نين شرورا طرف چيخيشيندا كي اوچ يول آيريجيندا اولان هوندور تپه‌ليكده يئرلشير. همين مزارا يئرلي جماعت موقدّس پير كيمي اينانميش و ستايش ائتمشيلر. لاكين ميلّي دوشمنلريميزين حيله‌سيله ناخچيوانين نوح يوردو اولماسيني اونوتدورماق مقصديله سونرالار همين موقدّس يئرده ائرمني «كافر» قبريستانليغي سالينميش، ناخچيوانانين يئرلي توركلري ايسه كافير قبريستانليغينا گئتمه‌دييي اوچون باجيسي‌نين مزاري اونودولموشدور.
نوحون آناسي قبيري ده ناخچيوانا ياخين اراضيده اولان ايرانين مرند شهرينده‌دير. بو فيكري قوجامان ادبيّات‌شوناسلاريميزدان اولان لطيف حسين‌زاده ده اﺅز مقاله‌سينده تصديق ائتميشدير.
ناخچيوان سؤزونون لئكسيك معانيسي ده نوحون ناخچيوانلا ايلگيلي اولدوغونو تصديق ائتمكده‌دير. سؤز اوچ تركيبدن عيبارتدير: ناخچيوان سؤزونون كؤكو اولان ناخ، ناح، نوح يئر اوزونون پيغمبري اولان نوح دده‌نين آديدير. چي ـ سؤز دوزه‌لدن، ايسيم دوزه‌لدن شكيلچيدير. بو جور ايسيملر توركلرده چوخدور.
مثلاً تورك + چو، آتاتورك + چو و ساير. ناخچيوان سؤزونده اولان بيرينجي و ايكينجي تركيب، يعني ناخ + چي، ناح + چي، نوح + چو تركيبلري نوح طايفاسيندان، قوموندان اولان دئمكدير. سؤزون اوچونجو تركيبي اولان وان ايسه يئر و مكانليق بيلديرن شكيلچيدير. دئمه‌لي، ناخچيوان سؤزونون معناسي نوحچولارين مسكونلاشديغي يئر و يا نوحچولارين وطني دئمكدير. بير سيرا يازيلي ادبي تاريخي قايناقلار و نوحون شجره‌سي ده ناخچيوانانين قديم تورك تورپاغي اولدوغونو تصديق ائدير. فيلولوژيا علملري نامزدي توركولوگ آيدين قاسيم اوف «بايات بويو»، «بايات سؤزو»، «باياتيلار» آدلي علمي مقاله‌سينده اورتا عصر تاريخچيلرينه سؤيكه‌نره‌ك يازير: «توفاندا نوح گميسينده نوحون هام، سام، يافث آدلي اوچ اوغلو وارميش. يافثين سگگيز اوغلو وارميش. بؤيوك اوغلونون آدي تورك ايميش. توركون اوغلو توتدور. توتدان سونرا اوغلو اينجه خان و نوه‌لري ديب ياقوت خان، قويوق خان، و آلينجا خان حؤكمرانليق ائتميشديرلر.»
مولّيف داها سونرا باهادورخانين «شجره تراكمه» اثريندن بئله يرستيات گتيررك يازير: «آلينجاخانين تاتار و مغول آدلي ايكي ائكيز اوغلو وارميش. قوجالاركن اﺅلكه‌سيني ايكي اوغلو آراسيندا بؤلوشدورموش و ايكي قارداش اوزون ايللر دوستجاسينا ياشاميشلار.»
آيدين قاسيم اوف مقاله‌سينده بئله بير فيكيرده سؤيله‌ييركي،«آلينجاخانين نوه‌سي قاراخانين اوغوز آدلي اوغلو وارميش».
بو فاكتلار بيزه بئله فيكير سؤيله‌ميه اساس وئرير: اگر نوحون يافثدن اولان نوه‌سي‌نين آدي توركدورسه، بوحالدا ناخچيوانين تورك تورپاغي اولماسي و ناخچيوان توركلري‌نين نوحون نوه‌سي توركون تؤره‌مه‌لري كيمي اسكي چاغلاردان بو تورپاقدا مسكونلاشماسي فيكري تاماميله گئرچك و اساسليدير. آلينجاخاندان توركون اوغلو توتوقون نوه ارييدن بيريدير. چوخ گومان كي، ناخچيوانداكي قديم الينجه «آلينجا» قالاسي و الينجه چايي دا نوح دده‌نين نسليندن اولان آلينجاخانين آديله باغليدير.
الينجه قالاسي‌نين «بيل قاميس» داستانيندا آدي چكيلن آچ داغا «هاچاداغا» و اوردوباد داكي نسيرواز كندينه ياخين اراضيده اولماسي دا شومئر و ناخچيوان نوحلاري‌نين بو تورپاقلا باغليليغيني تصديق ائدير. ناخچيوانداكي نُحرم «نوحرام»، نُحه‌جير «نوحه‌جير» كيمي توپونيميك يئر آدلاري دا بو باخيمدان فيكريميزه دسته‌ك وئرير.
سؤيله‌ديكلريميزدن بئله بير قناعته گلمك اولوركي، شومئرلر توركلرين قديم اجداديدير، آذربايجان و ناخچيوان توركلري ده داخل اولماقلا بوتون تورك خالقلاري نوحون اوغلو يافثين و يافثدن اولان توركون تؤره‌مه‌لريدير. نوح ايسه تورك دونياسي‌نين اولو دده‌سيدير.
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
فولکلور یارادیجیلاری
اۇنۇتۇلمۇش فولکلور یارادیجیلاری
تۆرک و آذربایجان فولکلوری دۆنیانین ان زنگین آغیزادبیات لاریندان بیری سی سایلیر؛هرکسه آیدین دیرهئچ خالقین بۇگئنیش لیک ده فولکلور آلانی یوخدور؛تورک و آذربایجان فولکلورونی بیر کؤکلی و سای سیز بوداقلارا بؤلونموش آغاجا بنزتمک اولار کی اونون یارادیلیشی و گئنیشله مه سی تورک خالقنین یارادلیش دونملرینه قایدیر.فولکلور هربیر خالقین ایلکین بینوره لریندن اولاراق بیر خالقیلان بویاباشا چاتیب گوندن-گونه گئنیشلنیب اوز زنگین لیگینه هربیر دونم ده آرتیرمیش اولوب خالیقین باشیندان گئچن اولایلار؛اوغرادیقلاری حادیثه لر آپاردیقلاری مبارزه لر ؛شن لیک لر؛غصه لرو دردلر؛آرزو و دیلک لرعادت و عنعنه لر ینی و یاشایش بیچیملرینی ؛دیللرینده و آغیزلاریندا یارادیلمیش یازماقلا توکنمین سوزلرده ایفاده اولان گوسترگه لری اولوب.
لای لای لار؛نازلامالار؛آغی لار؛بایاتی لار؛آلقیش و قارقیش لار؛آتاسوزلری؛دئیملر؛داستان لار؛تاپماجالار؛وسایسیز باشقا فولکلور ژانرلاری و قولارینین چئشیدلیلیک لرینه باخیلدیگی زمان بیر اوجسوز-بوجاقسیز دنیزله قارشی –قارشیا قالنیر ؛بوآرادا ماراقلی بیرسوال ذهنیده اولوشور اودا بوی کی بو بها بیچیلمز و قیمت قویولمیان سؤز و آغیزادبیاتی کیملرطرفیندن یارادلیب؟هانسی قیوراق ذهنیلر بو گوزلیکده سؤزلری و «ایپه ساپا گلمین اینجی لری»بیرآرایا گتیرمیش لر؟
دوغروسوبودورکی فولکلور و خالق بیلیم لری نسیللردن نیسللره ؛سینه لردن سینه لره بیزلره گلیب چاتدیقیندان اونلاری کیملر و هانسی کیشیلر طرفیندن یارادلیشلاری چوخ آزارق بیزلره بللی اولور؛بونا گوره ده فولکلور یارادیجیلارنی تانیماق؛ایمکانسیز گورونور.
تورک و آذربایجان فولکلورنون ژانریلارینا باخیلدیقیندا گورنور کی اونلارین بویوک بیر قیسمتی ؛تخمین اولاراق80% قادینلار و آغ بیرچکلی آنالار و خانیم لارطرفیندن یارادلمیش دیر کی بودا تورک و آذربایجان قادینلارنی نه قدر باشارجیلیقلی و یارادجیلیقا صاحیب اولدوقونی گورسه دیر.ایشاره ائله دگمیز کیمی ؛فولکلور بیر خالقین یاشایشیندان و اونون نجوره سی آخشیندان اورتایا چیخیر.باشقا مدنیتلرتای یاشایش یوکونون یاریسندان چوخ حیصه سینی قادینلارین اوسلندیق لری اوچون بوتون یاشایش دوورانلاریندا ائتگیلری اولور؛بودا اونلارین فولکلور یاراتماسیندا بویوک رول واردیر.
عومور بویو چتینلیکلرله اوغراشمادا اولان و بیر چوخ باسقی و سیخینتیلارلا گئچینن قادینلار؛بیر آزدا اولموش اولسادا چالشمیشلار کی سؤز یارادیجیلیقیلان بیر تسلی اولوشدوروب ؛ایچلرینده کی دویغولارنی ایشیگه توکمکله سیخینتیلاردان قورتولسونلار.
کیچیک یاشلاردا یاشیشا آددیم آتیب اوزلری گورمدیگی و چاتابیلمدیکلری آرزولارنی؛لای لای لاردا ؛نازلامالاردا ؛اوخشامالاردا کورپه بالالارینا آرزولایرلار؛آنالار محبتیلن قاریشمیش اولان سؤزلر تایسیزو ان دویغولی سؤزیارادیجیلقین اورتایا چیخاردیر.
آنالارین اوسلندیگی وظیفه لر اوشاقلارین بویا- باشا چاتدیقلاری زمانا قدر سورمکده دیر؛اوشاقلارین تربیت لرینی ؛اونلاری یاشایشین هربیر آلانیلن تانیش ائلمه لری گئنه ده بویوک بیر فولکلور ساحه سینین یارادیلیشینا ندن اولور.اوشاقلارین ائیتیملرینده ؛تاپماجالار ؛مثللر؛آتابایاسؤزلری؛داستانلاری ؛ناغیلار؛یاهالتماجالار؛دیل اورگنجلری ؛اویونلارو سایلره فولکلور دالاریندان فایدالاناق چالشیرلار کی هم اوشاقلارا یاشایشین دوزو دوغرولوقلارینی اورگدمیش اولسونلار همده اوشاقلارین ذهنیلرین آچسینلار.گئنه ده گوروندگی کیمی بوتون بودالارین یارادیجیلاریدا قادینلار سایلیرلار.
گۆنده لیک یاشایشدا ائو وائشیک ایشلرینده ده قادینلارین بؤیۆک رولاری اولدۇقۇندان ؛فولکلور ساحه سینده امک نغمه لری و ایش گؤره ن حالده اوخۇماقالارنین بیرچۇخۇدا گئنه قادینلارین طرفیندن یارادلیر.
یئمک و یئیجکلر ،گئیم و گیسیلر؛بزه ک و سۆسلمه لر ؛توی و انون حاظیرلیقلاری ؛ دوغۇم و اۇشاق بؤیۆتمک دؤورانلاری؛شنلک لر و بایرام حاظیرلیقلاری و عنعنه لری؛عزاو یاس و ماتم تؤره لری؛آرالیق حکیملیقی؛وبیرچوخ ساییا گلمین فولکلور دالاری قادینلارین یاراتدیقلاری اؤزل فولکلوربیچیملریدیر کی تکجه قادینلارا عاییت اولابیلیر.
فولکلورساحه سنین ان گۆجلی قولاریندان سایلان آشیق ادبیاتیندا دا گئنه قادینلاردان چوخلی ایزگؤرمک اولار؛تۆرک قادینلاری بوساحه ده ده چوخلی اۆن قازاناراق آدلارینی بؤیۆک آشیق یارادیجیلاری آراسینا قاتمیشلار ؛آشیق پری ؛آشیق بستی؛آشیق گۆل بگیم خانیم ؛ویوزلرجه آدلیم قادین آشیق تکجه بۇنلاردان بیرنئچه سی سایلیر کی ارکک آشیقلاریندان نتکجه دالیجی قالان دئیللر بلکه اونلاردان بئلله قاباقجیل و اۆنلی سایلماقدادیرلار.
تاریخین قارانلیق دؤنگلرینده آدلاری ایتیب – باتان بۇبؤیۆک فولکلور یارادیجیلارنین ان ماراقلی قیسملاری اونلارین "قارابیلمزلیقلاری"(ساوادسیز)واوخویوب- یازلاری اولمالاری دیر کی گۆنمۆمۆزده کی ساوادلی وبیلیملرینه قۆونن قادینلارمیزین قارشلاشدیریلاندا بیر گۆجلۆیارادیجلیق وباشاریلان اۆز-به-اۆزاولۇرۇک .
سون سؤزبۇکی بیزلره دۆشن بۇاولابیلیرکی؛چالیشاق زنگین فولکلورمۇزی بیرآتا-بابایادیگاری کیمی تانییب اونلاری قورۇیاراق گلجک نسیللره چاتدیراق؛ نیه کی بوفولکلور و ادبیات بیزلرین ان اونملی وارلیقی سایلیر وآتابابالارمیزین و آغ بیرچک آنالارمیزین بیزلره بوراخدیغی میراثی قورۇماق هربیرمیزین بورجو سایلیر.
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
"خلق بيليمي" فولکلورموزا باخيش یازان: علي.ب.تورک
فولکلور انگليزجه ده کي "folk" و "lore" سوزلرنين بير آراياگلمسيندن يارانان "خلق بيليم" انلامي وئرن بيليم دالاينا دئيلير.بو علم ساحه سينين اگرچه چوخ اسکي گئچميشي يوخدور و دوزلينيش و بيربيليم ساحه سي تانينماسي سون نئچه يوز ايللره دايانير اما آراشديري و تدقيق ساحه سي توپلوملارين ياراديليش دونملرينه دايانير.
1846- نجي ايللرده انگليس لي "ويليام .ج.تامس"ين چاليشمالاري ساحسينده و اونون تعريف ائديگي "خلق و توپلومون بيليمي"دئيلن عنوان گئنيش آنلامدا اينسانلارين و توپلوملارايلگيلي اولان هرشئي و هر ايشي ايچينه آلايب بونلاريين احتواائتديگي اوزگولر و توپلوم ياپيتلاريني قاپساياراق بو بيليين اونجوسي اولموشدور.
هر توپلومون اوزونه خاص و اوزل ياشايش بيچيمي اولدقي اوچون او توپلومون فولکلورودا اوزونه گوره بيچيملنمکده دير.و بو بيچيملنديرملره اوتوپلومون بيلگينلرنه گوره چئشيتلنمکده دير.اورنک اوچون آلمان فولکلوري سياستين و سوسياليسم ين کوکني سايليرباشقا دئيشده فولکلور آلمان خلقنين قاليبي و روحونون آنلايشي اولاراقدا تانينير.آمريکا اولکسينده فولکلور تمدن و اولگارليق تاريخي اولاراق سوسيال و اجتماعي علملر ايچينده يئر آلير.فرانسا دا فولکلور ،خلق ياشايشيني اينجليرک بوتون ياشايش ساحه لرني ايچينه آلاراق آراشديرلارآپاريلماقدادير.باشقا دئيشده فرنسادا فولکلور خلقين ياراتديقي ان بويوک "انسيکوپليديکا"؛ اينسانلارين يارادليش زمانلاريندان اونجلرينه دايانان دونمدن باشلاييب بو گونوموزه قدر سوره ن کولتورلرنين و فرهنگلرنين يغينتيسي بيلنير.انگليس لره گوره فولکلور تکجه اينسانلارين آتابابالاريندان قالان هنرلروصنعتلره دئيلمکدير.گئچميشلرده ن بوگونه قالميش تکجه اينانجلار و گورولن ايشلرديلر کي انگليستاندا فولکلور تانينير.
تورک عالملرينده فولکلورا گوره و تورک خلق بيليمي اوچون؛ اوزلرينه خاص بير تعريفلري واردير.تورک بيليم آداملارينا گوره فولکلور خلقين وبللي بير يئرده اولان بير توپلومون مادي و معنوي آنلايشلاري و اوزلرينه گوره اوزل بير ديرلنديرملري و دوشنجلرنين يغينتيسي اولاراق تاننير.بيراولکنين و بير خلقين ديشيک اولاراک دوشوندوکلري و او خلقين دوشونجلريندن يولاچيخاراق بوتون توپلومون آراسيندا يايقين بير شکيلده يايلان و او خلقين طرفيندن يارادلان و بيرچوخ يئرده باشقا و ياخين توپلوملاردان آلنتيلارو ائتگيلنديکلريندن اورتايا چيخان بوتون دوشونجلره بو کونودا يئر آلماقدادير.
اگرچه گئچميشده فولکلور تورک بيليملرينه گوره تکجه آغيز و شيفاهي دئيلن سوزلره شاميل ائديلميشدير اما بو گون بللي اولدوگي کيمي بو ساحه بير چوخ آغيزدا دئييلمين و شيفاهي ادبيات سايلمايان ايشلر و شئي لريده يئر آلماقدادير.دئمک اولار تورک فولکلوري بوگون تورکلرين سوسيولوژي ايله،کولتور وفرهنگي ايله،اديباتلا،دين سه ل کونولارلا،ديل بيليم ايله،تاريخي و جغرافيا ايله؛ال صنعتلري وتاريخي صنعتلرايله؛طب،و باشقا علملرله باغلياق مومکوندوربو بيليمدن يولاچيخديقيندا بوتون گئچميش زمانلاردان بوگونوموزه گليب چاتان بيليملرين بير قالينتيسي سايماق اولار.
دونيا فولکلورلاري ايچينده تورک فولکلوري ان زنگين و چئشيدلي و توکنمز خزينلرده و خلق بيليملريندن بيرسي سايلير.تورک خلق بيليمي اوقدر زنگين و چئشيدليدرکي دئمک اولار دونيانين ان بويوک فولکلوري تورک فولکلوردور.تورک فولکلورون اوزرينده اگرچه بير چوخ آراشديرما و تدقيق آپارليب و اينديده آپاريلماقدادير اما بو نهنگ ساحه نين بويوکلوگونه باخلديقيندا سانکي بير ايش گورنميب کيمي گلير.
فولکلور و تورک فولکلوري بير سوسيال و اجتماعي بيليم اولدوقي اوچون بو علم ه تاي هيچ بير سينير و مرزي يوخدورباشقا علم دالاري کيمي ائلمک اولماز اونا سينير ياراتماق ،تورک فولکلورنون دالاري بير چوخ يئرده اوزي بير يئني فولکلور آلاني اولوب بير فولکلور دالي اوزي بوتون فولکلور دالاريني ايچينه آلير.اورنک اوچون آتاسوزلري و دئيملره اينجلنديکلرينده گوروروک کي بو ساحه ده فولکلورون کوکنلري بو دالادا تازاشدان تکرار اولور.آتاسوزلرنين ايچينده 70- دن آرتيق فولکلور بوداقي گورنور .آشيق فولکلوري بير نئچه بولومه بولوندوکدن سونرا هر بير بولوم اوزي اوندان آرتيق بولومه آيرلير.
تورک خلق بيلمين و فولکلورون بوجور سئرالانديرماق اولار:
1)شهرلر،کندلرياشايشي:
2)يئرلشيم و ياشايش يئرلري:
الف)دائم يئرلشيم
ب)کوچ و کوچمکلر
ج)ايش اوچون يئرلشيملر
4)معمارليق:
الف)بولگه ياپيسي و معمارليقي
ب)ائو تيکيمينده ايشلنن شئي لر
5)آيدينلاما و اوجاق:
الف)اود و ايستي
ب)اوجاق و اوجاقلا ايلگيلي اولان شئي لر
6)اقتصادوبازارليق:
الف)حيوانچليک:1)حيوان باخمچليقي2)چوبانليق3)حيوان بسلملري و ساخلامالاري
ب)اکينچليک:1)اکين،بيچين2)اکينچليک شئي لري
ج)اووچلوق:1)اوولار2)اوولاماق
د)خلق اقتصادي:1)اورتيم(توليد)2)توکتيم(مصرف)3)بازارليق و بازار
7)يئمک:
الف)حيوانلاردان الده ائديلن لر
ب)بيتگيلردن الده ائديلن يئمکلر
8)مطبخ:
الف)پيشيرملر و يئمکلر
ب)يئمکلري ساخلاماق
ج)يئمک چئشيتلري
د)سفره و قوناقليق دبلري
9)اولچولر،بيلچيلر،تارتمالار:
الف)چکيلر و اندازه لر
ب)پول و پارا لار
ج)چکمه و تارتما شئي لري
10)خلق صنعتلري:
الف)توخونما،هورملر،باسمالار،
ب)آغاج دان،داش دان،توپراق دان،جام دان،دريدن ،و سايره دوزلنلر
11)گئيم و کوشام:
الف)ارکک گئيمي
ب)آرواد گئيمي
ج)اوشاق گئيمي
د)گونلوق گئيمي
ه)تورن و مراسيم گئيمي1)توي گئيمي 2)ياس گئيمي3)عزا گئيمي4)ساواش گئيمي5)اويناماق گئيمي
و)ايشله ايلگيلي گئيملر
12)بزکلر و بزنملر
13)خلق بيلگيسي:
الف)خلق حکيمليقي- خلق بيتارليقي
ب)خلق بتگيلرله و حيوانلارلا ايلگيسي
ج)خلق مئتولوژيسي
د)خلق تقويمي
ه)خلق حقوقي و قضاوتي
14)خلق اينانجلاري:
الف)تورلر
ب)عادتلر و عنعنه لر
د)گلنکلر
ج)گورنگلر
15)ياشايس دونملري:
الف)دوغوم1)دوغومدان اونجه 2)دوغومدان سونرا
ب)ائولن مه
ج)اولوم
د)ياشام دونملري
16)بايراملار،اوغورلامالار؛قارشيلامالار:
الف)ديني بايراملار
ب)خلق بايراملاري
د)اوغورلامالارو قارشيمالار
17)خلق ياشامي ايله باغلي ايشلر:
الف)گوندليگ ياشام
ب)تونلر و مراسيملر
د)چاغيرمالار،سسلمه لر
18)قورووشلار و يغينتيلارو درنکلر:
الف)ايش يغينجاقلار
ب)ديني يغينجاقلار
ج)جينسه و ياشلا باغلي يغينجاقلار
د)قونشولار
19)ديني و اينانجلاروبويولر:
الف)زيارتلر،تربه لر ،قبريستانلار ومزارلار
ب)فال،روياويوخو يورمالار؛گلجکدن خبر وئرملر
ج)بويوجولوک و اووسونچولوقلار
20)خلق ادبياتي:
الف)داستانلار
ب)افسانه لر
ج)مثللر
د)خلق حيکايلري
ه)خلق اوخوماقلاري
و)گولدورملرو مزاحلار
ز)آتاسوزلري و دئيملر
ح)تکرارلامالارو ياهاتماجالار
ط)تاپماجالارو بيلمه جلر
ي)آلقيشلار
ص)قارقيشلار
ف)آغيتلار
ظ)ايلاهيلرو مولوديلر
ق)سايالار
ر)خلق اديبات ياراديجيلاري1)اوزانلارو آشيقلار2)شخصيتلرو آدليم لار
21)خلق تياتروسي
الف)فصلي اويونلار
ب)قولجاق لا اونانان اويونلار
ج)مداحي و شبيه لر
22)خلق اويونلاري و اويناماقلار
23)خلق موزيکي و موزيک آلتلري
24)اويونلار:
الف)اوشاق اويونلاري :1)تمثيلي اويونلار2)توپلي اويونلار
ب)اويونجاق و اويون و اويون شئي لريله اوينانان اويونلار
25)ايلنجلر:
الف)اويونلارو اويون شئي لري
ب)ايدمان(ورزشي اويونلار)
26)آدلار:
الف)اينسان آدلار
ب)آللاماقارو آدقويمالار
ج)سوي آدلاري
د)لقبلرو سونرادان قويولان آدلار
ه)يئرلر و مکان آدلاري
گوروندگي کيمي بير بويوک قوللي- بوداقلي آغاجا بنزين تورک فولکلوري اوزرينده آراشديرما وتدقيقي اوزونه گوره بير علمي ساحه و بير گئنيش بيليم قولي سايلير.آذربايجان فولکلورودا بو آغاجين کوکلي بوداقلاريندان اولاراک زنگين و چئشيدلي و آرتيق دقته لايق اولان ساحه لردندير کي اوزو – اوز يئرينده تورک فولکلورلارنين آراسيندا اوزل بير يئري آچيب.
ايران تورکلرنين فولکلوري اوزرينده ده اگر چه بوگونه کيمي بير چوخ ايش گورنوب اما فولکلور و تورک فولکلورنون چئشيدليليقينه باخيلان زمان گورروک کيمي بو توکنيلمز خزينه ده تکجه بير نئچه دامجي الده ائدلميش و بو نهنگ عمانين آراشديرماق اوچون هنوز بير چوخ گيزلي قالميش و گون اوزي گورمه ميش ساحه لري هله ده ايتگين قاليب .بو ايتگين و گوزدن ايراق اولان خلق بيليميني بوگون قوروماق ،بير آرايا گتيرمک و آتا-بابالارميزدان بيزلره ميراث قالان و امانت اولوب و ايپه ساپا قلمين اينجي لري گلجيه يتيرمک هربير اينسانين بوينوندا اولان قورئولريندن سايلير."بو امانتي بيرليک ده گلجيه داشياق."
يازان:علي.ب.تورک
Turkbaris2003@yahoo.com
قايناقلار:
آذربايجان فولکلوري(يکانات ...)- م حصاري-1379
Türk halk bilimi-örnek-1995
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
تانری سوزونون آنلامی یازان: ali turk turkbaris2003@yahoo.com
تورك اولوسونون بير چوخ اوزليگه صاحيب اولدوقي هر كسه آيدين و بلليدير و بو اوزايكلر اونلاري باشقا اولقار و مدنيتلي سايلان ميصر،چين،يونان ،ايران كيمي اسكي ميلتلردن ايرماقدادير،بو اوزليكلردن بيريسيده توركلرين ديني اينانجلاري و دين كولتورلريدير كي بو ميلته بير باشقا اونم قازانديريب .تورك اولوسلاري ان اسكي چاغلاردان بري ديني اينانيشلاري يوكسك بير سئويه ده اولوب و اونلارين بو ساحده بيرآييرتجي ويوكسك دوشونجلي قيلان مدنيتلردن سايلماقلاريني ساغلاييب.تورك اولوسلاري هيچ بير دونمده بير ياراتيجيدان باشقا آيري بير يارادانا اينانجلاري اولماييب .خاطيرلاتماق گركير كي اگرچه بعضي دونملرده توركلرين تانري دئيلن ياراديجيدان سونرا بعضي دوغا و طبيعي يارادليشلارا گوره اونم بسلملري اونلارين ياشايش طرزلريندن اورتايا چيخميشدير. يعني بوكي توركلر بير گؤچبه و كوچري بير قوم اولدوقلارينا گوره دوغا و طبيعتله ايچ –ايچه اولماقلاري اوچون بير چوخ دوغا و طبيعي ياراديليشادا سايگي و اونم بسليبلر كي بوآرادا آغاج ،سو،داغ و بعضاً بير چوخ حيوان و يا قوش تورلريندن آد آپارماق اولار اما دئمك لازيمدير كي بونلارين هاميسي توركلر اوچون تكجه بير توتم سايليبديرلار و اصيل يارادانا بير اورتاق و شريك قيلنماييبلار.بوتون ياشايش و واراولان دونملرده تك بير ايلاها دايانيبلار.اسكي توركلردن قالان آركولوژي تاپينتيلاردان بو گونه جان بير بت و يا ايلاهه الده ياپيلميش نسنه يه راسلانماميشدير.توركلرين بير يارادجيا اينانيشلاري ان اسكي چاغلاردان بو گونه جان سورمكددير و اسكي دونملردن بو گونه جان هيچ بير تورك يازيسيندا و يا هيچ بير تورك اولوسوندا تانري سوزوني توپلي و جمع شكلينده گورونمميش و بوگونه جان هيچ بير آرخولوژي تاپينتيدا تانري سوزونون "تانريلار" شكليله وارليق تاپماميش.
توركلرين اصيل ديني "گوگ تانري"يا "گوگ تنگري(1) "آدلانان اينانجلارينا دايانماقدادير.توركلرين اينانجلارينا گوره اونلار گويدن يئر اوزونه گليب و بو دونيايا حوكوم سورمكدديرلر.يارديجلاريدا گويدن دير."گوگ"يا بو گونكي "گوي "سوزونون اسكي تورك ديلينده بير چوخ انلامي و معناسي اولوب كي اونلاردان ان اونمليسي بو اوچ معنادي؛بيرينجي آنلام همان گونوموزده گويي آنديران و سما آنلاميدير.{گوك=گوي اوزو}ايكينجي آنلامي گوي رنگي و ماوي دئيلن گوي اوزونون رنگي آنلاميدير. اوچونجوسي و ان اونملي سي اولو و بويوك و مقدس و يوجه معناسيدير كي گوگ تنگري سوزوندكي تانريا لقب وئرليب.پس گوگ تانري يا گوي تانري ؛يوجه و بويوك و اولو تانري دئمكدير.
تانري سوزي اوزي بير اسكي تاريخه صاحبدير و ان آز 7000ايلدن بري ايزيني تورك توپلوملاريندا گورمك ممكوندور.سومئر دئليندكي تنقري (2)بو گونكي الله و تانري و يارادان معناسيندادير.سومئرليلردن سونرا لولوبي دئيلن وبير تورك دوولتي سايلان قومون ان بويوك و يوجه تانريلارنين آدي آنو(3)ميش كي ازاجيك ديقتله تانري سوزونون عيني سايلير.
آنو>--- دانو>---- تانقري
هيت دوولتينين تانريلارينين آديدا "ايس تئنو "(4) آديني دئيلردي.
هون قومونون آتالاري سايلان هيونگ نو لاريندا تانريلاري همان تنگير(5)يميش(300م.ق)حتا هيونگ نو شاهلارنين آدلاريدا تانهو(6)يميش كي تانري سوزونه چوخ بنزري واردي.تانهولار اوزلرني يئر اوزونده تانرنين گوندريجيلري سايارميشلار.هياطله شاهلارنين آدلاريندادا گئنه تانري آدينا راسلامق اولار.آخشنوار{آغ+شانهو+ار}تانري سوزي توركلرين باشچيلارنين آدلارنيدادا بير لقب اولاراقدا گورونمكديميش كي اورنك:تنكا خان،تنكا تكين؛تنكا آلپ(افراسيابين لقبي)
تانري سوزيله ايلقيلي ان اسكي يازي گوگ توركلر دونميندن قالان اورخون آبيده لريديرلر كي اورادا تانري بوجور تعريف ائديليب:
"تانگري آدلانميش تكجه تانريديروگوگلرين ان اوست قاتيندا اوتوروب ائورني ،گلجگي بوردان يونتير"(7)
گوگ توركلر دونميندن ايسلام دينيني قبول ائتملرينه قدر گئنه توركلر بير ياراديجيا اينانجلاري اولوب ."ابن فادلان"آدلي بير عرب كي خليفه طرفيندن اوغوز توركلرنه ائلچي گئتميشيدي(920- م) بئله تعريف ائدير كي:اوغوزلار بير حقسيزليقا و يا بير ظولوم التيندا قالديقلاري زمان باشلارين گويه ساري توتوب بير تانگري دئمكدديرلر.ابن فادلاين زمانيندا توركلر هله ايسلام دينين قبول ائتمميشديرلر."ابو دولاف"آدلي ايري بير عرب ائلچيسيده(942-م)توركلرين بتلره تاپانماديقلاريني قيد ائتميش.
توركلرين ايسلام دينين قارشليق سيز وراحات قبول ائتمكلريده گورسدير كي توركلر دينلريله ايسلام دينيني بير چوخ يوندن اورتاق اولدوقونا گوريميش.تورك تانريسينين و ايسلام دينينين دئديگي تانرنين اوزليكلري عين همدير.يعني توركلرين تانريلاري بو اوزليكلره صاحبيميش ؛تانري تكدير؛تايي و بنزري يوخدور؛ياراتجيدير؛بيلينن و بيلنميني هر شئي اويارادرميش و ان بويوك اودور.
تانري سوزنون كاشقارلي ماحمودون تعرفيندن ده تانري آچيقلاماسي بوجور اولوب:"تَن‍‍ْكري:يوجه الله؛كافيرلر كي الله اونلاري يوخ ائدسين گويه دئيرلر.بويوك شئيلر كي گوزه گلير .بونا گوره بويوك آغاجلارا،بويوك داغلارا سجده قيلارلار!!بويوك آداما و بيلن كيشيه ده تنكري كان دئيلر."(8)
شايد كاشقارلي ماحمودون ،توركلرين كافير اولدوقلاري بوردان سهو ائديليب كي توركلرين ياشاديكلاري يوردون ان اونملي و بويوك داغلارنين و ياشاديكلاري يوردلارنين آديدا تانري دئيليردي.!(تانري داغلاري )
تانري سوزي آيري ديللرده ده اوزونه يئر تاپيب و باشقا ديللرده گئچيب؛چين ديلينده"تيئن(9)"سوزي تانري انلاميندا.هندي اوروپايي دئيلن ديللرينده "ديئو "سوزي گئنه تانري انلاميندا.(اسكي فارسجا ديلينده كي ديو ده بو انلامي واريدي)
اينگيليزجه ده دئيتي وديونتري(10)سوزو ده تنگري سوزوندن آلنميشيدير كي تانري آنلاميندادير.
ژاپون ديلينده كي تئن و تينكي (11)سوزلري كئنه تانري و الله معناسي وئرر.
فنلادي ديلينده كي تاولي (12)سوزي تانري سوزوندن اولوب عين انلام وئرير.
مجار و مجارستان ديليندكي تئل (13)سوزو تانري معناسيندادي.
تانري سوزوني بوگون بوتون تورك آدلانان قوملارين ايچريسينده بير –بيرلريله آزاجا فرقلي شكيلده گورمك اولار:آلتاي ديلينده"تنقري"شور و خاقاني قوملارنين ديلرينده "تيقري"ترلار و تووين لر ديلينده"دززر"چوواش لار و تووالار و ياقوتلارين ديلينده"تانقار"مغولارو بورياتلار ديلينده "تنقري"قاليتلار ديلينده"تنقر"آذربايجان و ايران توركلرنين ديللرينده"تاري" و توركيه و بالكان توركلرنين ديللرينده"تانري"شكلينده ايشلنمكددير.(14)
بوتون تورك و ياپشيقلي يا التصاقي ديللرين سوزلرينه تاي تانري سوزوده ايكي بولومدن دوزلميشدير.بير كوك و بير اك شكيلجيگيندن.تنگ (15)سوزي اسكي تورك ديلينده ايشيق و صبح و فجر انلاميندادي. بو گون تنگ سوزون ديلميزده تان ودان شكيللرينده ايشلتمكديك .(دان اولدوزي – تان يئري) انگيليزجه ده داون (16)عين آنلامدادير.ايكينجي قيسيم ري شكيلجيگيدير كي يون و گلن يئري گورسدن اك لردن سايلير(ديشاري – ايچري – يوخاري و...)
توركلرين تانرنين ندن ياراديليشيدا عين ايسلام اينانجيلا بيردير يعني نئجه كي قوراندا الله يئرلرين و گويلرين ایشيقي و نوري انلاديليب توركلرين تانري ادلانديرليقلاردا نور و ايشقيداندير.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1. Gök Tanrı
2. Tengri
3.Anu
4.IS E=TENU
Tengr.5
tanhu.6
URXUN YAZITLAR-v.tamson.ankara.1970.7
.8 ديوان اللغات ترك.محمود كاشغري .
9.TIEN
10. DEITYDIVINITY –
11.TEN- TENKI
12.TAULI
13.TEL
قام.14 وشامان و نگاهي به اساطير اقوام ترك- ن. سيد اف.ص . چايلي
15.ديوان اللغات تورك – محمود كاشغري
16.DAWN
17.التايلاردان سهنديميزه(تورك خالقينين مدنيت تاريخي)- م - نيايش
توركلرين اصيل ديني "گوگ تانري"يا "گوگ تنگري(1) "آدلانان اينانجلارينا دايانماقدادير.توركلرين اينانجلارينا گوره اونلار گويدن يئر اوزونه گليب و بو دونيايا حوكوم سورمكدديرلر.يارديجلاريدا گويدن دير."گوگ"يا بو گونكي "گوي "سوزونون اسكي تورك ديلينده بير چوخ انلامي و معناسي اولوب كي اونلاردان ان اونمليسي بو اوچ معنادي؛بيرينجي آنلام همان گونوموزده گويي آنديران و سما آنلاميدير.{گوك=گوي اوزو}ايكينجي آنلامي گوي رنگي و ماوي دئيلن گوي اوزونون رنگي آنلاميدير. اوچونجوسي و ان اونملي سي اولو و بويوك و مقدس و يوجه معناسيدير كي گوگ تنگري سوزوندكي تانريا لقب وئرليب.پس گوگ تانري يا گوي تانري ؛يوجه و بويوك و اولو تانري دئمكدير.
تانري سوزي اوزي بير اسكي تاريخه صاحبدير و ان آز 7000ايلدن بري ايزيني تورك توپلوملاريندا گورمك ممكوندور.سومئر دئليندكي تنقري (2)بو گونكي الله و تانري و يارادان معناسيندادير.سومئرليلردن سونرا لولوبي دئيلن وبير تورك دوولتي سايلان قومون ان بويوك و يوجه تانريلارنين آدي آنو(3)ميش كي ازاجيك ديقتله تانري سوزونون عيني سايلير.
آنو>--- دانو>---- تانقري
هيت دوولتينين تانريلارينين آديدا "ايس تئنو "(4) آديني دئيلردي.
هون قومونون آتالاري سايلان هيونگ نو لاريندا تانريلاري همان تنگير(5)يميش(300م.ق)حتا هيونگ نو شاهلارنين آدلاريدا تانهو(6)يميش كي تانري سوزونه چوخ بنزري واردي.تانهولار اوزلرني يئر اوزونده تانرنين گوندريجيلري سايارميشلار.هياطله شاهلارنين آدلاريندادا گئنه تانري آدينا راسلامق اولار.آخشنوار{آغ+شانهو+ار}تانري سوزي توركلرين باشچيلارنين آدلارنيدادا بير لقب اولاراقدا گورونمكديميش كي اورنك:تنكا خان،تنكا تكين؛تنكا آلپ(افراسيابين لقبي)
تانري سوزيله ايلقيلي ان اسكي يازي گوگ توركلر دونميندن قالان اورخون آبيده لريديرلر كي اورادا تانري بوجور تعريف ائديليب:
"تانگري آدلانميش تكجه تانريديروگوگلرين ان اوست قاتيندا اوتوروب ائورني ،گلجگي بوردان يونتير"(7)
گوگ توركلر دونميندن ايسلام دينيني قبول ائتملرينه قدر گئنه توركلر بير ياراديجيا اينانجلاري اولوب ."ابن فادلان"آدلي بير عرب كي خليفه طرفيندن اوغوز توركلرنه ائلچي گئتميشيدي(920- م) بئله تعريف ائدير كي:اوغوزلار بير حقسيزليقا و يا بير ظولوم التيندا قالديقلاري زمان باشلارين گويه ساري توتوب بير تانگري دئمكدديرلر.ابن فادلاين زمانيندا توركلر هله ايسلام دينين قبول ائتمميشديرلر."ابو دولاف"آدلي ايري بير عرب ائلچيسيده(942-م)توركلرين بتلره تاپانماديقلاريني قيد ائتميش.
توركلرين ايسلام دينين قارشليق سيز وراحات قبول ائتمكلريده گورسدير كي توركلر دينلريله ايسلام دينيني بير چوخ يوندن اورتاق اولدوقونا گوريميش.تورك تانريسينين و ايسلام دينينين دئديگي تانرنين اوزليكلري عين همدير.يعني توركلرين تانريلاري بو اوزليكلره صاحبيميش ؛تانري تكدير؛تايي و بنزري يوخدور؛ياراتجيدير؛بيلينن و بيلنميني هر شئي اويارادرميش و ان بويوك اودور.
تانري سوزنون كاشقارلي ماحمودون تعرفيندن ده تانري آچيقلاماسي بوجور اولوب:"تَن‍‍ْكري:يوجه الله؛كافيرلر كي الله اونلاري يوخ ائدسين گويه دئيرلر.بويوك شئيلر كي گوزه گلير .بونا گوره بويوك آغاجلارا،بويوك داغلارا سجده قيلارلار!!بويوك آداما و بيلن كيشيه ده تنكري كان دئيلر."(8)
شايد كاشقارلي ماحمودون ،توركلرين كافير اولدوقلاري بوردان سهو ائديليب كي توركلرين ياشاديكلاري يوردون ان اونملي و بويوك داغلارنين و ياشاديكلاري يوردلارنين آديدا تانري دئيليردي.!(تانري داغلاري )
تانري سوزي آيري ديللرده ده اوزونه يئر تاپيب و باشقا ديللرده گئچيب؛چين ديلينده"تيئن(9)"سوزي تانري انلاميندا.هندي اوروپايي دئيلن ديللرينده "ديئو "سوزي گئنه تانري انلاميندا.(اسكي فارسجا ديلينده كي ديو ده بو انلامي واريدي)
اينگيليزجه ده دئيتي وديونتري(10)سوزو ده تنگري سوزوندن آلنميشيدير كي تانري آنلاميندادير.
ژاپون ديلينده كي تئن و تينكي (11)سوزلري كئنه تانري و الله معناسي وئرر.
فنلادي ديلينده كي تاولي (12)سوزي تانري سوزوندن اولوب عين انلام وئرير.
مجار و مجارستان ديليندكي تئل (13)سوزو تانري معناسيندادي.
تانري سوزوني بوگون بوتون تورك آدلانان قوملارين ايچريسينده بير –بيرلريله آزاجا فرقلي شكيلده گورمك اولار:آلتاي ديلينده"تنقري"شور و خاقاني قوملارنين ديلرينده "تيقري"ترلار و تووين لر ديلينده"دززر"چوواش لار و تووالار و ياقوتلارين ديلينده"تانقار"مغولارو بورياتلار ديلينده "تنقري"قاليتلار ديلينده"تنقر"آذربايجان و ايران توركلرنين ديللرينده"تاري" و توركيه و بالكان توركلرنين ديللرينده"تانري"شكلينده ايشلنمكددير.(14)
بوتون تورك و ياپشيقلي يا التصاقي ديللرين سوزلرينه تاي تانري سوزوده ايكي بولومدن دوزلميشدير.بير كوك و بير اك شكيلجيگيندن.تنگ (15)سوزي اسكي تورك ديلينده ايشيق و صبح و فجر انلاميندادي. بو گون تنگ سوزون ديلميزده تان ودان شكيللرينده ايشلتمكديك .(دان اولدوزي – تان يئري) انگيليزجه ده داون (16)عين آنلامدادير.ايكينجي قيسيم ري شكيلجيگيدير كي يون و گلن يئري گورسدن اك لردن سايلير(ديشاري – ايچري – يوخاري و...)
توركلرين تانرنين ندن ياراديليشيدا عين ايسلام اينانجيلا بيردير يعني نئجه كي قوراندا الله يئرلرين و گويلرين ایشيقي و نوري انلاديليب توركلرين تانري ادلانديرليقلاردا نور و ايشقيداندير.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1. Gök Tanrı
2. Tengri
3.Anu
4.IS E=TENU
Tengr.5
tanhu.6
URXUN YAZITLAR-v.tamson.ankara.1970.7
.8 ديوان اللغات ترك.محمود كاشغري .
9.TIEN
10. DEITYDIVINITY –
11.TEN- TENKI
12.TAULI
13.TEL
قام.14 وشامان و نگاهي به اساطير اقوام ترك- ن. سيد اف.ص . چايلي
15.ديوان اللغات تورك – محمود كاشغري
16.DAWN
17.التايلاردان سهنديميزه(تورك خالقينين مدنيت تاريخي)- م - نيايش
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
ناغيلارين باشلانيش و بيتيريش سؤزلري یازان: علي. ب .تورك
بوتون دونيا ادبياتيندا اولدوقي كيمي تورك ادبياتيندادا ناغيلار ايلك
اورنكلريندن بيرسي سايليرلار .ادبيات ساحسينده گئنيش بير يئر صاحيبي اولدوقلارينا گوره بويوك بير آلاني قاپسيبلر.بو آرادا اسكي زماندان بري
ناغيل دئينلر اوز ياراتيجيكلاريلا ناغيلاراين باشالنيشلارنا و قورتولوشونا
گوره گوزل-گوزل قوشمالار و دئيملر و چوخ يئرلرده نصيحتلر وآنيتلار
كيمي سوزجوكلر قوشاراق ناغيلين گوزليگينه داها دا آرتيريب ،باشقابير
سوز آلاني ياراديبلار كي آشاغيداكي اورنكلري حوظورلارينيزا سونولور:
باشلانيشلار
• دوكان دوكان ايچينده؛جويز گيردكان ايچينده؛دوه دلكليك ائيلر؛ كوهنه حامام
ايچينده
• حامام حامام ايچينده؛قلبير سامان ايچينده؛دوه دلكليك ائيلر؛
كوهنه حامام ايچينده؛قاريشقا شيلاق آتدي ؛دوه نين قيچي باتدي؛
حامامچنين تاسي يوخ؛بالتاچنين بالتاسي يوخ؛اوردا بيرترزي واردي
اونوندا قايچيسي يوخ؛عمرومده چوخ شيلاشي يئميشم؛ هيچ بوجوريالان گومه ميشم
• بيري واريدي ؛بيري يوخيدي ؛گويون آلتيندا ؛يئرين اوستونده ....
• بيري واريدي ؛بيري يوخيدي ؛آللاهين بندسي چوخيدي....
• بيرواريدي؛بيريوخيدي؛آللاه واريدي ؛شريكي يوخ .....
• حامام حامام ايچينده ؛قلبيرسامان ايچينده؛دوه د.......................
دوه نين بودي باتدي؛ميلچيه مينديك؛كورپودن كئچديك؛ياباينان دووقا ايچديك؛شاه عاباس جنت مكان؛ترازيه وئردي تكان،ايكي جويزبير
گيردكان
• ناقلان آثار؛طوطيان شكر شيكن شيرين گوفتار بئله دئيلر............
• بادي بادي گيريفتار؛حامام حامام ايچينده؛ قلبير سامان ليچينده ؛
دوه دلكليك ائيلر؛كوهنه حامام ايچينده؛ حامام چنين تاسي يوخ؛
بالتاچنين بالتاسي يوخ؛اوردا بير تازي گوردوم؛اونونداخالتاسي يوخ؛
گونلرين بيرگونونده؛ممدنصير تينينده؛بير واريدي بيري يوخ،الاهدان
قاباق كيمسه يوخيدي ؛چوخلي شيلاشي يئميشم ؛بئله يالان دئمميشم
• سيزه هاردان خبروئريم؛آزدانيشانلاردان،قارادينمزلردن،مرد-مرد
آروادلاردان،هورمين ايتلردن،اولامايان چاققالاردان،چوخ دانيشمايان
لاردان،ائشديب عمل ائدمينلردن ،بيزومينيب،چاي كئچنلردن،ياباائيله
دووقا ايچنلردن ،خوروز بئلينده بوستان اكنلردن،كوسا ساققاليلاردان
زر-زرگلردن،نه بيليم ندن،نهبيليم ندن،لعنت قويروقلي يالانا ،رحمت
قويروقسوز دوزه،بيرگوزپوزانا،ايكي گوز دوزنه،رحمت يازانا ،
لعنت پوزانا،سوز قالسين ،اينسان گئتسين،ياخشيليق قالسين،پيسليق
گئتسين،دوست وار اولسون،عاقيلي يئسين،عاقيلسيز حسابلسين؛
ايندي گلك متلبه؛بير واريدي بيريوخ.........
• ايام قديمده بيري واريدي بير يوخ.....
قورتولوشلار
*....اونلار يئدي ايچدي ،يئره كئچديلر،سيزده دووران گئچين.
*....گويدن اوچ آلما دوشدي ،بير منيم ،بيرسيزين ،بيرده ناغيل دئينين
*....اونلار يئدي ايچدي ،قاريديلار ،سيزده يئين ايچين ،قاريين
سيز ساغ ،من سلامت،سيز يوزياشايين ،منده ايكي الي ،هانسي
چوخدي سيزين ،هانسي آزدي منده قاسين
*....اونلار يئديلر ايچديلر ،يئره كئچديلر،ناغيلدا اونلاردان قالدي
*....اونلار يئدي ايچدي،منده اوردايديم،آش يئديم ،نه اليم باتدي،
نه آغيزيم دادي،نه ده قارنيما يبرزادگئتدي،سيزدده ائلجه يئين،دويون
*....اونلار دا گلستان –باغ-ايرمده كئيفي داماقي چاغ گون كئچيتديلر
سيزده كئيفينيز چاغ يئرينيز باغ اوزونوزده ساغ اولون.
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
نازلامالار و آزرولامالار یازان: علي.ب.تورک
آذربايجان خالق ادبياتنين بويوک بير حيصه سيني احتفاء ائدن بولوملردن بيريده کيچيک و کورپه اوشاقلار اوچون ياراديلان لايلالار؛نازلامالار؛آرزولامالار؛اوخشادمالار،دير کي آنالار اوزجان-جيگرلري اوچون ان صاف دويغولارلا کورپه اوشاقلارينا دونيايا گوزآچان گوندن بري آنا سودو کيمي اونلارا وئريلير.اوشاقلارکورپه ليکدن بيرآز سوموگه دولدوب ديرچلديکلريندن سونرا آنالار و اوشاقين ياخينلاري اونلاراوچون گوزل آرزولاروديلکلريني قيسا اوخوماقلا شکلينده اوز بالالارينا اوخويارلار.نازلامالار و آرزولامالار ؛اوشاقلاري تومارلايا-تومارلايا اوخونوب ؛اوشاقلار اوچون ايلک اويناماق و اويون سوزلري ده سايلا بيلير.
آشاغيدا گلن سوزلرتوپلوسو آذربايجانين بيرچوخ يئرينده و بولکسينده پئشيتلي و آزاجيق فرقله اوخونسادا بوردا گلن نازلامالار تبريز و اونون اطراف کندلرو شهرلرينين آغيزلارينادان دئيليب .
ايكي ميصراعلي نازلامالارين شكيللري سوال و جواب اولار.
بالاما قوربان اينكللر بالام نه واخت ايمكلر؟ (چوخ يئرلرده نه واخت يئرينه هاچان دئيلر)
بالاما قوربان ايلانلار بالام نه واخت ديل آنلار؟
بالاما قوربان دايلاخلار بالام نه واخت اويناخلار؟
بالاما قوربان سئرچه لر بالام نه واخت ديرچللر؟
بالاما قوربان بيزوولار بالام نه واخت دوز اوينار؟
بالاماقوربان دايجالار بالام نه واخت ال چالار؟
بالاما قوربان خالاسي بالام قيزيل پاراسي.
بالاما قوربان كتديلر بالامي نه اوورتديللر
بالاما قوربان مئيوه لر بالام نه واخت ائولنر؟
بالاما قوربان بيزوولار بالام هاچان قيز اولار؟
چاخام چالخام ياغ اولسون اوغلوم يئسين ساغ اولسون
ايكي ميصراعلي شعيرلردن باشقادا نئچه بيتلي نازلامالاروارديلار كي اوناردا بنزرليقي باياتي كيميدير و لايلايلاردا چوخ بنزرليكلري واردير.
داغدا داريلار
سونبولو ساريلار
بو بالاما قوربان
قوجا قاريلار
ايگيت قالاسين ايستر
داغين لالاسين ايستر
من بالامي ايسته رم
بالام بالامي ايستر
آللاه سن بونون تاييني وئر
اوخونو گيزلت ياييني وئر
اولانلاراينكين ساخلا
اولمايانلارين پاييني وئر
بويا بوخونا دول گز
بوينوما دولا قول گز
جوانلارسيره منيده
سن ده بير ايگيت اول گز
آللاه بوندان قالميشلاردا وئر
مامايولو دويموشلره ده وئر
بيزه وئرديين شوكر اولسون
ديبك ديبي دويموشلرده وئر
داري داريلار يارپاغي (جور جورلر ياپراغي)
آستانالار تورپاغي
هركيم بوني ايستمير
گوزونه بيبر يارپاغي
آتيم توتوم بالامي
شكره قاتيم بالامي
باباسي ائوه گلنده
قاباغا توتوم بالامي
شان باغلايان آري لار
قونار گوله ساري لار
بالاما قوربان اولسون
ياشي توتموش قاري لار
دادلي قيزام گلين آلين
كبينيمه كندلر سالين
بيردانا قيزام گلين آلين
كبينيمه يوز كند سالين
داغ باشيندا قالام وار
اورگيمده يارام وار
خلقين دوولتي مالي
منيم ده بير بالام وار
داري داريلار خرمني
سونبولو ساري خرمني
بالامي قاچيرديلار
دايسي وئره ر جرمني
يايليغي كيرلي بالام
اورگي فيكيرلي بالام
تاي توشلارين ايچينده
منيم شكيل لي بالام
آللاه بوندان بئش اوليدي
ائولر،ائشيك لر ده اوليدي
عالمده بئش – بئش اولاندا
بيزده اون بئش اوليدي
يول اوسته بولاق اولام
آخارام – بولاق اولام
سن منيم اوز بالامسان
اوزوم گوز – قولاق اولام
قالالار، آي قالالار
لاچين اوردا بالالار
لاچين بالاسين وئرمز
بلكه زورلا آلالار
بالام بي رسويون گوروم
سروتك بويون گوروم
تانريدان آرزيم بودور
بالامين تويون گوروم
قاپيميزدا وار چينار
ياپراقي دينار دينار
منيم بالام كورپدي
ساخلاسين پرورديگار
قوخوسو گولدن گلر
گولدن ،بولبولدن گلر
بالامين گول بئشيكده
يوخوسو بيردن گلر
من عاشيق قوزو قوربان
قوچ قوربان قوزو قوربان
هر سحر بويون گورسه م
كسه رم قوزو قوربان
عزيزيم آسما مني
هاي – كويه باسما مني
قويما تيفيل آغلايا
آغيزينا باس مه مه ني
بالاما قوزو قوربان
قوچ قوربان قوزو قوربان
قوربان قبول اولماسا
قوي آنان اوزي قوربان
خيرداجاسان ،مزه سن
سن هر گولدن تزه سن
اوگونه قوربان اولوم
ديپير – ديپير گزه سن
قرنفيليم،قالخارام
آچيلماقا قورخارام
گئجه جينگيرين چيخسا
يئريمدن ديک قالخارام
اوغول سن ياراغيمسان
گوزگوم سن داراغيمسان
هر گون لازم اولماسان
دار گونومده داراغيمسان
دريا دولو ليلي لن
بالام اوينار گولويلن
عالمه جان باغيشلار
مني ساخلار ديلي لن
بال اولار بال اولار
يئل اسر فغان اولار
بالا گزن يئرلرده
آنالار قوربان اولار
باغچالار باغا دونسون
باغيم ياييلاغا دونسون
بيرجه كلمه سوز دانيش
اورگيم باغا دونسون
اوبالار اوبانيز اولسون
بير بئله بالانيز اولسون
هاميدا بئش- بئش اولسون
گوي بيزده اون بئش اولسون
اوبالار كوچون يوردوموزدان
بالام دوشسون آردينيزدان
قوزونوزا هئش دئسين
تويوغونوزا كيش دئسين
آنان تئل دوزر سنه
باجين گول دوزر سنه
تانريدان عهديم بودور
نظر ديمه سين سنه
باشينا من دولانيم
من دونوم ،من دولانيم
سني آللاه ساخلاسين
ساينده من دولانيم
آتينان توتدوم سني
عجب آووتودوم سني
جان قويدوم جفا چكديم
شوكور سني بويوتدوم
بالام سان بيردانامسان
صدفده،دوردانامسان
من اولسم سنه قوربان
سن اولمه بير دانامسان
اوخشاسين ديليم سني
بويوتسون ائليم سني
ميداندا آت اويناداندا
بير ايگيت بيليم سني
دريا اولام ،بولانام
سوجاغاولام ،سولانام
ساغ گوزوم سنه قوربان
سول گوزمله ن دولانام
من دئييرم آي اولماز
ياز اولماسا ياي اولماز
چوخ انالار قيز دوغوب
بيزيم قيزا تاي قيز اولماز
تولوق سني آسايديم
ياغلي تاسا ياسايديم
اوغلوم بويوک اولاندا
قيلپي قازان آسايديم
قرنفيلم،قالخارام
آچيلماقا قالخارام
گئجه جينقيرين چيخسا
يئريندن ديك قالخارام
دريا دولي ليلينه ن
بالام اوينار گولونه ن
عالمه جان باغيشلار
من ساخلار ديلينه ن
داغداكي آتلار
آتلار گوي اوتلار
تنبل آروادلار
وبالام قوربان
گلين چيخاق داملارا
يالواراق آداملارا
چادير قوراق ،سو لوياق
دده ن گلن يولارا
چايير دير؛دنيزدير
قولدور ،كنيزدير
بالام هر نه دير
منه عزيز دير
توستو سوزداملار
ساري باداملار
گويچك آروادلار
بو بالاما قوربان
اوشاقين الرينده ن توتوب يئريدنده بو نازلاماني سويللر:
تاتان بالام ؛تاتان
تاتلي بالام ؛تاتان
پاپيلي فريك
چيخما ديوارا
چالقالان وورار
قالام آوارا
ساغ آياقين سونباقوتور (بو ايكي بيتي اوزالدا- اوزالدا اوخورلار)
سول آياقين سونبا قوتور
اوشاقين اللريني توتوب چپيک چالديراراقاوخورلار:
چپان – چپان اللري
اپبک ياپان اللري ويا .... ايپک يالان اللري
اوشاقين ساچلارين تومارلاياراق بو شعري اوخورلار:
بو كيمدي كيمدي كيمدي
تئلري بو كوم بو كومدي
آتاسي دئير مولكومدي
آناسي دئير ايلكيمدي
بيريسي اوشاقين بويوتمه لرنين چتينليكلريندن آنايا سوزاچاندا ،اوشاقين آناسي جوابيندا دئير:
بالا دادي،بال دادي
بالا آدام آلادي
شيريني ،شيرين اولار
آجيسيدا ،بال دادي
قايين آنالار ،نوه لريني قوجاقلارينا آلاراق گلينه آجيقلانديرماق اوچون بو نازلاماني اوخورلار:
سارمساغيم،سوغانيم
ياد قيزيندان اولانيم
بابانا جانيم قوربان
ننه ن اولسون قوربانيم
يادا بوني دئيللر:
ياريسي بالام بالاسي
ياريسي ايلان بالاسي
اوشاقلارين ياخينلاريدا اوشاقا نازلاما اوخويارلار؛اونلاردان بعضي سي بئله دي:
سود ديبي قايماق ديبي
قوربانين اولسون بي بي
سود يالا؛قايماق يالا
قوربانين اولسون خالا
بونازلاما تكجه قيز اوشاقي اوچون اوخونار،اوشاقي ال اوسته توتوب بونازماني اوخورلار:
گوزگوده دويمه
توزوني سيلمه
خونچادا تيرمه (بيرجوت چكمه)
گلر قيزيم اوچون!
ماهمانات باغي
ياشيل ياپراغي
قيزيل بئل باغي
گلر قيزيم اوچون!
نوبار ياناغي
گزر اويناغي
بير جوت قول باغي
گلر قيزيم اوچون!
هر ياني گوزوك
ايلقاردا دوزوك
بيرليان اوزوك
گلر قيزيم اوچون!
دورار نامازدان
الينده قوران
بيردنه يورقان
گلر قيزيم اوچون!
آلتيندان خونچا
چالار كامانچا
اون دانا خونچا
گلر قيزيم اوچون!
آغ مايا اللر
بئلبنده كمر
قيزيل دويمه لر
گلر قيزيم اوچون!
داغلاردا جئيران
بو قيزا قوربان
اون خارا تومان
گلر قيزيم اوچون!
الينده وار دف
اوستونده صدف
بير زرلي اورپك
گلر قيزيم اوچون!
گويده گئدن قاز
ديمدگي الماس
بير دانا ناز- ناز
گلر قيزيم اوچون!
هيواسي ؛ناري
الينده باري
اون ساپ ميرواري
گلر قيزيم اوچون!
آنالار قيزاوشاقلارينين شيرينليقلارين تعريفي اوچون دئيلر:
يايلاقلارين يوغوردي
بوقيزي(گوزلي)کيم دوغوردي
بوقيزي دوغوران آنا
بالي لان اونو يوغوردي؟
اوشاقي اوينادا –اوينادا بو نازلامالاري جور-به-جور واريانتلارلا اوخويوب اوينادارلار:
1)ماماني آي ماماني 2)ماماني ماماني
بالام كيمي گول هاني تار ساخلاسين بالامي
گول هاني بولبول هاني آناني هم آتاني
بالام گول تك آچاجاق ماماني ماماني
يوردا عطير ساچاجاق بالامي ياخشي تاني
اوخوياجاق يازاجاق بالام گئجه لر ياتار
آباسينين اليندن سحر تئزدن اوياني
آتاسينين ديليندن او منه يولداش اولار
شيرين سوزلر يازاجاق كونلومه سيرداش اولار
آدليم شاعير اولاجاق
3)ماماني ماماني 4)اوهئ بئهئ ماماني
هوقوشلار يئدي ساماني ائشكلر يئدي ساماني
هاني بوقيزين توماني هاني بو قيزين توماني
توماني آغاج باشيندا اودوبا آغاج باشيندا
دايسي گلين توشوندا واي!قارا پيشيك آپاردي
دايسي تاپار گتيره ر توماني دوشوك آپاردي
جيبينه تپر گتيره ر
------------------------------------------------------------------
فايدالانان بيرنئچه قايناق کيتاب:
1)سايالار- د.م.صديق- 1347
2)سايالار- ز.وفائي - 1379
3)آذربايجان فولکلوري يکانات- ه.حصاري – 1379
4)تورک خالق ادبياتي- م.ع.صرافي
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
آند و آندلار یازان: علی ب.تورک
آندو آند ایچمک معنا باخیمیندان بیر سوزده و یابیر دانیشیقدا بیرسینی ایناندیرماق و سوزون دوغری اولدوقونا تاکیید ائدمک اوچون دئیلن سوزلردیرلر کی فولکلور ساحسینین اسکی قوللاریندان سایلیر." آند"ایتومولوژی باخیمدان قان قاردشلیقی آنلامیندا موغولجاداکی "آندا"سوزوندن تورنیبدیر. اسکی تورک و موغول گلنگی اویغون اولاراق آیری- آیری قبیله لردن اولان ،ارکک و دلی قانلیلار ؛دوست و قاردش اولماق اوچون بیلک دامارلارین کسیب آخان قانی بیر قابا توکوب ؛سوتیله کی "قامیز" اولمالیدی یاری- یاریه ایچرمیشلر.بوندان سونرا قاردش سایلیردیلار."آند ایچمک "سوزوده بوسوزدن گلمکددیر.تورک بویلاری سونرالار تکجه آند ایچمک تورنیندن سونرا "قامیز"ایچرمیشلر نه قان!(قامیز=آت سوتی) عرب دیلیندن آلنمیش "یمین"و "قسم "و"اقرار"سوزلریده تورک توپلوملارنین آراسیندا یایقین اولاراقدا بیر چوخ یئرده ایشلنمکده دیر.
تورک دیللرینده "آند "،آنت"،"آت" سوزجوکلریده بیر آنلام داشیماقدادیر.((and,ant,at
تورکلرآراسیندا آند چوخ اونملی و دیرلی بیر ایلقار سایلیر کی بیر چوخ تورنله کئچیریلمکددیر،دئمک اولار بو تورنلرین چوخ اسکی گئچمیشه دایانماقدادیرلار.
اسکی تورکلرین خاقانلارنین وبویوکلرینین آراسیندا قان قاردشلیقی ودوولت یونتجیلیگینه سئچیلمسیده بیر باشقا تورنله اولارمیش کی قان سئچجکلری کیشی بیر دری اوستونده اورتولوب ؛دیگر بوی بیگلری ،بو درینین کنارلاریندان توتوب اونی دوققور دفعه قالدیریب ائندیرلر.سونرا بویونلارنا "ایپک" دن بیر باغ باغلاییب ،دوولت ایشلرینی دوغری یاپاجاقلارینا "آند "وئرلر.دئملیک کی بو تورنین ایزلرینی حلده بیر پارا "تورک علویلر""اقرار"دئیلن تورنلرینده گورمک ممکوندور.(تورکیه ده)اگرچه بیر آز فرق واردیراودا بئلدیر کی دری اوستونده اوتوران "اندی"الان و دریدن یاپیشانلار اند وئرنلر اولارلار.بوتورنین سونوندا دا بیر سولی ایچگی ایچیلمکده دیر.اورنک اولاراق اسکی تورکلرده "قامیز"و "تاحتاچی علویلر" اراسیندا "دم"ایله"دولی"دئیلن ایچملیلر ایچیلر.(dem/dolu)
اوزبک تورکلری دائمی و عمور بویی قارداشلیق قورماق اوچون آند ایچمک تورنی کئچیرلر.دئمک گرکیر کی آند ایچمک چوخ جدی و اونملی اولدوقی اوچون یئتیشکینلر آراسیندا خلقه یئمک ایکرام اولدوقدان سونرا بیر بویوک تورن یاپیلار و عمور بویی سورجک بو آرخاداشلیقلاردا ،خیانت اصلا عفو ائدیلممکددیر.آند مراسیمینده طرفلر بیر – بیرلرینه هدیه لر وئررک اند ایجنلر دئیلرکی"سویلنن سوز آتیلان اوخ کیمیدیر".آند ایچمک آللاه آدیله و قران اوخوناراق باشلاییب قوران اوپولوب آنا ،اوشاقلارین آدلاری دئیلرو آند ایچیلر. بو آند ایچمک اوزبکلرده بویوکلرین توربلرینین اونونده یاپیلار،(خوجه احمد یسویتوربسی،بهاالدین نقش بندیه توربسی،امیر تیمور بیگ توربسی)
"دیوان لغات التورک "ده "اَند"شکلینده گلیب و "اَندق" اند ایچمک انلامیندادی.بو کیتابدا بیر چوخ اورنک آنددا واردیر کی اونلاردان :"بو گوگ گیرسین ،قیزیل چیقسین"کیمی اورنک وئرمک اولار.
دده قورقوت کیتابینداکی آندلاری کیشیسل و توپلومسال آندلارآراسیندا یئر وئرمک اولار.
آندلار اسکیدن بیر قودسال قبول ائدیلدیکلرینه گوره ،آند پوزان نفرت ائدیلمیش و اونی یالانچی کیشی سایلماقدیدی. بو اوزدن آندلار بیر چوخ یئرده ناموس و شرف ایله ائشیت سایلماقدادیر.آند بوزماق تورکلرده چوخ پیس اولدوقی اوچون آند پوزانا دئیلر کی:"سنی آند وورسون".بو آرادا یالان یئره و بوش یئره آند ایچمک ده چوخ پیس سایلماقدادیر.
دیلیمیزده بوتون آندلارین بیرتاریخی و ایتومونولوژیسی و کوک صاحیب اولدوقلاری بلیدیر.بو فولکلور دالی تورکلرین تاریخی مرحله لرینده ،حیاتلارینی ،اخلاق و تفکورلرینی بیرطرزگوسترگسیدیر.یوز ایللربویونجا ایشیق ساچان بو توکنیلمز خزینه هر بیرینده بیر دونمین سیرلارلا دولی ثروتیدیر.
زنگین و توکنیلمزتورک فولکلوروندا آندلاراینسانین بو گونه قدر ایدراک ائتدمدیگی تصویرلرله ایگیلی اولاراک میدانا چیخمیشدیر.تانری ،اینسان،گونش،آی ،اود ،سو،گوی،توپراق،و سایره قودسال وارلیقلاری قبول ائتمیش و اونلارا آند ایچمیشدیر.
تورکلر ایسلام دینینه گیردیکدن سونرادا بیر چوخ اسیلامدا قودسال و موقدس قبول ائدیلن اینسانلارا و بویوکلره آندلاردا یارانمیشدیر.بیر چوخ تورک مسلمان اولدوقی اوچون آندی چوخ اونملی و قودسال سایلار ،حتا بو آرادا بیر چوخ دینی آماجیله یاپیلان آند ایچمک تورنلری ائله جه سایلار کی بیرسی آند وئرن زمان سانکی تانری قارشیسیندا اوتوروب و یوجه تانرییه آند و یمین ائدرمیش کیمی سالیلار.کئچمیشده بیر چوخ محکمده شاهدلریالان دئممک اوچون قرانا ال باسیب یالان دئممگه آند ایچرمیشلر بو ایشی بوتون محکمه بویی سوردورمک اوچون بیر کوینک گئیلرمیش کی اوستونده باشا-باش قران یازلمیشیدی.بو کوینگی گئین کیشی قرانین وئرماسیندان قورخوسوندان داها یالان سوز دئمییب دوغری و گوردوکلری ایشلری محکمه لرده دیله گتیررمیش.
اینسان تصورلری دگیشدیکجه یئنی آندلار میدانا چیخمیش بونلارین ایچینده "آنا"؛"بابا"؛قاردش"؛"باجی"؛"ائولاد"وبونلارا بنزه ریاخین و دیرلی اولان "آرخاداشلار"،"ناموسا"؛"شرف" ،"کیشیلیگه"آد آپارماق اولار .
تورک فولکلوروندا اونملی بیر یئری اولان "اود"و "اوجاق "دا چوخ اسکی دونملردن بری قودسال و تورکلرینان اونملی یارادلیشلاریندان سایلدیگی اوچون باشقا بیر آند ایچمک ساحسی یارادمیشدیر. "اود"تورکلرین آراسیندا تمیزلیک و پاکلیق و ایسدیلیق و ایشقین گوسترگسی اولدوقی اوچون دیرلی و اونملیدیر.
تورکلرین آراسیندا بیر چوخ دیرلی و اونملی سایلان برکتلرو یئیچکلرده آند ایچیلیر.
آشاغیدا گلن و توپلانان آندیلار بیر چوخ تورک میلتلرینین آراسیندا اولان و ایشلنین آندایچمک سوزلریدیلر کی اونلاری دئیلن شلیکلرینده گتیرمگه چالیشمیام.اونلاری بیر نئچه قولدا آیرماق اولار؛1)دینی و مذهبی آندلار2)عائله آندلاری3)دوغال و یاشایشدا اونملی اولان نسنه لره آند4)کیشیسل وتوپلومسال آندلار
1)دینی و مذهبی آندلار
آللاها آند اولسون!
واللاه!
آللاهین ائوینه آند اولسون!
پیره آند اولسون!
دینیمه آند اولسون!
ایمانیما آند اولسون!
قیبله حاققی!
بو قیبله یه آند اولسون!
قیبله ام یئله دی ،گوی بئله اولسون!
سن بیل اللاه!
آند اولسون قیرمیزی گوز ابیلفضله!(ابوالفضل)
آند اولا ابوالفضلین دوشن قولارینا!
مسجید حاققی!
آند اولا حسینین ناحاق توکولن قانینا!
آند اولا قریب ایمام ریضایا!
خانیم ایمام زادیه آند اولسون!
فاطمه ای زهرایا آند اولسون!
گئتدیگیم بیته آند اولسون!
جدیمه آند اولسون!
حضرت عباسه آند السون!
ابوالفضل آند اولسون!
آدین علی یه آند اولسون!
آللاه منیم قنیمیم السون!
قورانا آند اولسون!
او گویده کی آللاها آند السون!
سلمانا آنداولسون!
قوران مجیده آند اولسون!
ایماما آند اولسون!
کیتاب حاققی!
آدینا آند اولسون!(بیریسینین آدی امام آدی اولموش اولسا)
اوخودوقوم کیتابا آند اولسون!
قوران بئلیمدن وورسون!
قوران چارپسین!
اون ایکی ایماما آند اولسون!
2)عائله آندلاری
بالام جانی!
بالام اولموشی!
ایکی بالاما آند اولسون!
قارداشلیغا آند اولسون!
باجیلیغا آند اولسون!
دوستلوغوا آند اولسون!
ناموسوما آند اولسون!
قریب قارداشمین عزیز جانینا آند السون!
بو اؤلسون!
اولومی گورسن!
اولومی اوپسن!
من اولوم!
اوزوم اولوم!
سن اولسن!
آنام جانی!
خالامین گوری حاققی!
آتا-آنام جانینا آند اولسون!
آنامین سودونه آند اولسون!
ایستدیگین جانا آند السون!
بالالاریم اولموشونه آند اولسون!
3)دوغال و یاشایشدا اونملی اولانلار
ایشیغا آند اولسون!
شاهی چیراغا آند اولسون!
چیراغا آند اولسون!
چیراغ حاققی!
ایشیغا باخان گوزلریم ،کور اولسون!
چیراغ قَنیمیم اولسون!
ایشیق حاققی!
ایشیقا کور باخیم!
گوی حاققی!(گوگ)
یئر حاققی!
یول حاققی!
بو چیراغ گوزومی توتسون!
سویا آند اولسون!
آللاهینم اوجاقی حاققی!
آب روانا آند اولسون!
آخان سویا آند اولسون!
گون حاققی!
قلمینه آند اولسون!
بو گونه آند اولسون!
بو گونون صاحیبینه آند اولسون!
گونشین ایشیغینا آند اولسون!
اود حاققی!
اوجاق حاققی!
دده م اوجاقینا آنداولسون!
اوجاغا آند اولسون!
ایشیغا آند اولسون!
گونش سنه قنیم اولسون!
توپراق حاققی!
یئر حاققی!
آخشاما چیخمایم یالان دئسم!
بو گونشه کور باخام!
توپراقا اوز قویوم یالانیم اولسا!
قند کیمی گوزوم آغارسین!
قند کیمی گوزومون گیله سی آغارسین!
بو چورک حاققی!
بو برکته آند اولسون!
یئدیگیم دوز چورگه آند اولسون!
دوز چورگه آند اولسون!
بو نعمت قنیمیم اولسون!
نان کور اولوم!
اکمک کور ائدسین!(چورک توتسون)
4)کیشیسل و توپلومسال آندلار
حق سلاما آند اولسون!
کیشی لیگه آند اولسون!
حقیقه ته آند اولسون!
بی شرفم اگر...!
آدین آدلارا قویولسون!
آغ بیرچگیمه آند اولسون!
ائویم ائشگیم حاققی!
جانیم اوچون!
یالان دئسه م ،حلالیم حرام اولسون!
اینانجینا آند السون!
آبریما آند السون!
یالان دئسه م ،بال وپریم قیریلسین!
ناموسوما آند اولسون!
اصقر قاچاقی اولوم!
جیگریمین جانی حاققی!
یالانیم اولسا قولوم قلم اولسون یا قوروسون!
توپوقوم یئره دیسین!
مرد باشیجا!
باشینا آند اولسون!
دوستلوقا آند اولسون!
باشین اوچون!
ایت کیمی قه بریم!(اوٌلؤم)
چوللره دوشوم!
اوخوما اوخلانیم!
قیلینجیملا دوغرانیم!
تورک دیللرینده "آند "،آنت"،"آت" سوزجوکلریده بیر آنلام داشیماقدادیر.((and,ant,at
تورکلرآراسیندا آند چوخ اونملی و دیرلی بیر ایلقار سایلیر کی بیر چوخ تورنله کئچیریلمکددیر،دئمک اولار بو تورنلرین چوخ اسکی گئچمیشه دایانماقدادیرلار.
اسکی تورکلرین خاقانلارنین وبویوکلرینین آراسیندا قان قاردشلیقی ودوولت یونتجیلیگینه سئچیلمسیده بیر باشقا تورنله اولارمیش کی قان سئچجکلری کیشی بیر دری اوستونده اورتولوب ؛دیگر بوی بیگلری ،بو درینین کنارلاریندان توتوب اونی دوققور دفعه قالدیریب ائندیرلر.سونرا بویونلارنا "ایپک" دن بیر باغ باغلاییب ،دوولت ایشلرینی دوغری یاپاجاقلارینا "آند "وئرلر.دئملیک کی بو تورنین ایزلرینی حلده بیر پارا "تورک علویلر""اقرار"دئیلن تورنلرینده گورمک ممکوندور.(تورکیه ده)اگرچه بیر آز فرق واردیراودا بئلدیر کی دری اوستونده اوتوران "اندی"الان و دریدن یاپیشانلار اند وئرنلر اولارلار.بوتورنین سونوندا دا بیر سولی ایچگی ایچیلمکده دیر.اورنک اولاراق اسکی تورکلرده "قامیز"و "تاحتاچی علویلر" اراسیندا "دم"ایله"دولی"دئیلن ایچملیلر ایچیلر.(dem/dolu)
اوزبک تورکلری دائمی و عمور بویی قارداشلیق قورماق اوچون آند ایچمک تورنی کئچیرلر.دئمک گرکیر کی آند ایچمک چوخ جدی و اونملی اولدوقی اوچون یئتیشکینلر آراسیندا خلقه یئمک ایکرام اولدوقدان سونرا بیر بویوک تورن یاپیلار و عمور بویی سورجک بو آرخاداشلیقلاردا ،خیانت اصلا عفو ائدیلممکددیر.آند مراسیمینده طرفلر بیر – بیرلرینه هدیه لر وئررک اند ایجنلر دئیلرکی"سویلنن سوز آتیلان اوخ کیمیدیر".آند ایچمک آللاه آدیله و قران اوخوناراق باشلاییب قوران اوپولوب آنا ،اوشاقلارین آدلاری دئیلرو آند ایچیلر. بو آند ایچمک اوزبکلرده بویوکلرین توربلرینین اونونده یاپیلار،(خوجه احمد یسویتوربسی،بهاالدین نقش بندیه توربسی،امیر تیمور بیگ توربسی)
"دیوان لغات التورک "ده "اَند"شکلینده گلیب و "اَندق" اند ایچمک انلامیندادی.بو کیتابدا بیر چوخ اورنک آنددا واردیر کی اونلاردان :"بو گوگ گیرسین ،قیزیل چیقسین"کیمی اورنک وئرمک اولار.
دده قورقوت کیتابینداکی آندلاری کیشیسل و توپلومسال آندلارآراسیندا یئر وئرمک اولار.
آندلار اسکیدن بیر قودسال قبول ائدیلدیکلرینه گوره ،آند پوزان نفرت ائدیلمیش و اونی یالانچی کیشی سایلماقدیدی. بو اوزدن آندلار بیر چوخ یئرده ناموس و شرف ایله ائشیت سایلماقدادیر.آند بوزماق تورکلرده چوخ پیس اولدوقی اوچون آند پوزانا دئیلر کی:"سنی آند وورسون".بو آرادا یالان یئره و بوش یئره آند ایچمک ده چوخ پیس سایلماقدادیر.
دیلیمیزده بوتون آندلارین بیرتاریخی و ایتومونولوژیسی و کوک صاحیب اولدوقلاری بلیدیر.بو فولکلور دالی تورکلرین تاریخی مرحله لرینده ،حیاتلارینی ،اخلاق و تفکورلرینی بیرطرزگوسترگسیدیر.یوز ایللربویونجا ایشیق ساچان بو توکنیلمز خزینه هر بیرینده بیر دونمین سیرلارلا دولی ثروتیدیر.
زنگین و توکنیلمزتورک فولکلوروندا آندلاراینسانین بو گونه قدر ایدراک ائتدمدیگی تصویرلرله ایگیلی اولاراک میدانا چیخمیشدیر.تانری ،اینسان،گونش،آی ،اود ،سو،گوی،توپراق،و سایره قودسال وارلیقلاری قبول ائتمیش و اونلارا آند ایچمیشدیر.
تورکلر ایسلام دینینه گیردیکدن سونرادا بیر چوخ اسیلامدا قودسال و موقدس قبول ائدیلن اینسانلارا و بویوکلره آندلاردا یارانمیشدیر.بیر چوخ تورک مسلمان اولدوقی اوچون آندی چوخ اونملی و قودسال سایلار ،حتا بو آرادا بیر چوخ دینی آماجیله یاپیلان آند ایچمک تورنلری ائله جه سایلار کی بیرسی آند وئرن زمان سانکی تانری قارشیسیندا اوتوروب و یوجه تانرییه آند و یمین ائدرمیش کیمی سالیلار.کئچمیشده بیر چوخ محکمده شاهدلریالان دئممک اوچون قرانا ال باسیب یالان دئممگه آند ایچرمیشلر بو ایشی بوتون محکمه بویی سوردورمک اوچون بیر کوینک گئیلرمیش کی اوستونده باشا-باش قران یازلمیشیدی.بو کوینگی گئین کیشی قرانین وئرماسیندان قورخوسوندان داها یالان سوز دئمییب دوغری و گوردوکلری ایشلری محکمه لرده دیله گتیررمیش.
اینسان تصورلری دگیشدیکجه یئنی آندلار میدانا چیخمیش بونلارین ایچینده "آنا"؛"بابا"؛قاردش"؛"باجی"؛"ائولاد"وبونلارا بنزه ریاخین و دیرلی اولان "آرخاداشلار"،"ناموسا"؛"شرف" ،"کیشیلیگه"آد آپارماق اولار .
تورک فولکلوروندا اونملی بیر یئری اولان "اود"و "اوجاق "دا چوخ اسکی دونملردن بری قودسال و تورکلرینان اونملی یارادلیشلاریندان سایلدیگی اوچون باشقا بیر آند ایچمک ساحسی یارادمیشدیر. "اود"تورکلرین آراسیندا تمیزلیک و پاکلیق و ایسدیلیق و ایشقین گوسترگسی اولدوقی اوچون دیرلی و اونملیدیر.
تورکلرین آراسیندا بیر چوخ دیرلی و اونملی سایلان برکتلرو یئیچکلرده آند ایچیلیر.
آشاغیدا گلن و توپلانان آندیلار بیر چوخ تورک میلتلرینین آراسیندا اولان و ایشلنین آندایچمک سوزلریدیلر کی اونلاری دئیلن شلیکلرینده گتیرمگه چالیشمیام.اونلاری بیر نئچه قولدا آیرماق اولار؛1)دینی و مذهبی آندلار2)عائله آندلاری3)دوغال و یاشایشدا اونملی اولان نسنه لره آند4)کیشیسل وتوپلومسال آندلار
1)دینی و مذهبی آندلار
آللاها آند اولسون!
واللاه!
آللاهین ائوینه آند اولسون!
پیره آند اولسون!
دینیمه آند اولسون!
ایمانیما آند اولسون!
قیبله حاققی!
بو قیبله یه آند اولسون!
قیبله ام یئله دی ،گوی بئله اولسون!
سن بیل اللاه!
آند اولسون قیرمیزی گوز ابیلفضله!(ابوالفضل)
آند اولا ابوالفضلین دوشن قولارینا!
مسجید حاققی!
آند اولا حسینین ناحاق توکولن قانینا!
آند اولا قریب ایمام ریضایا!
خانیم ایمام زادیه آند اولسون!
فاطمه ای زهرایا آند اولسون!
گئتدیگیم بیته آند اولسون!
جدیمه آند اولسون!
حضرت عباسه آند السون!
ابوالفضل آند اولسون!
آدین علی یه آند اولسون!
آللاه منیم قنیمیم السون!
قورانا آند اولسون!
او گویده کی آللاها آند السون!
سلمانا آنداولسون!
قوران مجیده آند اولسون!
ایماما آند اولسون!
کیتاب حاققی!
آدینا آند اولسون!(بیریسینین آدی امام آدی اولموش اولسا)
اوخودوقوم کیتابا آند اولسون!
قوران بئلیمدن وورسون!
قوران چارپسین!
اون ایکی ایماما آند اولسون!
2)عائله آندلاری
بالام جانی!
بالام اولموشی!
ایکی بالاما آند اولسون!
قارداشلیغا آند اولسون!
باجیلیغا آند اولسون!
دوستلوغوا آند اولسون!
ناموسوما آند اولسون!
قریب قارداشمین عزیز جانینا آند السون!
بو اؤلسون!
اولومی گورسن!
اولومی اوپسن!
من اولوم!
اوزوم اولوم!
سن اولسن!
آنام جانی!
خالامین گوری حاققی!
آتا-آنام جانینا آند اولسون!
آنامین سودونه آند اولسون!
ایستدیگین جانا آند السون!
بالالاریم اولموشونه آند اولسون!
3)دوغال و یاشایشدا اونملی اولانلار
ایشیغا آند اولسون!
شاهی چیراغا آند اولسون!
چیراغا آند اولسون!
چیراغ حاققی!
ایشیغا باخان گوزلریم ،کور اولسون!
چیراغ قَنیمیم اولسون!
ایشیق حاققی!
ایشیقا کور باخیم!
گوی حاققی!(گوگ)
یئر حاققی!
یول حاققی!
بو چیراغ گوزومی توتسون!
سویا آند اولسون!
آللاهینم اوجاقی حاققی!
آب روانا آند اولسون!
آخان سویا آند اولسون!
گون حاققی!
قلمینه آند اولسون!
بو گونه آند اولسون!
بو گونون صاحیبینه آند اولسون!
گونشین ایشیغینا آند اولسون!
اود حاققی!
اوجاق حاققی!
دده م اوجاقینا آنداولسون!
اوجاغا آند اولسون!
ایشیغا آند اولسون!
گونش سنه قنیم اولسون!
توپراق حاققی!
یئر حاققی!
آخشاما چیخمایم یالان دئسم!
بو گونشه کور باخام!
توپراقا اوز قویوم یالانیم اولسا!
قند کیمی گوزوم آغارسین!
قند کیمی گوزومون گیله سی آغارسین!
بو چورک حاققی!
بو برکته آند اولسون!
یئدیگیم دوز چورگه آند اولسون!
دوز چورگه آند اولسون!
بو نعمت قنیمیم اولسون!
نان کور اولوم!
اکمک کور ائدسین!(چورک توتسون)
4)کیشیسل و توپلومسال آندلار
حق سلاما آند اولسون!
کیشی لیگه آند اولسون!
حقیقه ته آند اولسون!
بی شرفم اگر...!
آدین آدلارا قویولسون!
آغ بیرچگیمه آند اولسون!
ائویم ائشگیم حاققی!
جانیم اوچون!
یالان دئسه م ،حلالیم حرام اولسون!
اینانجینا آند السون!
آبریما آند السون!
یالان دئسه م ،بال وپریم قیریلسین!
ناموسوما آند اولسون!
اصقر قاچاقی اولوم!
جیگریمین جانی حاققی!
یالانیم اولسا قولوم قلم اولسون یا قوروسون!
توپوقوم یئره دیسین!
مرد باشیجا!
باشینا آند اولسون!
دوستلوقا آند اولسون!
باشین اوچون!
ایت کیمی قه بریم!(اوٌلؤم)
چوللره دوشوم!
اوخوما اوخلانیم!
قیلینجیملا دوغرانیم!
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|
سوژه کوهستان در ادب و هنر ترکان آذربايجان یازان: حميد داديزاده تبريزی
نگاهی کوتاه به ۱۵۰۰ سال شعر "اوغوزها" که دربرگيرنده تاريخ ترکان آذربايجان نيز هست، جايگاه کوهستان را در ادب ترکان و نقش کوهها را در شکل دهی فرهنگ، و روح و روان مردم آذربايجان نشان ميدهد. کمتر شاعر يا هنرمندی يافت ميشود که از چشمه‌ساران زلال جاری در سينه کوهها الهام نگرفته باشد و هنگام پديد آوردن اثر هنری خويش دلی در کوهساران و سر و سری در دامنه های سبلان، سهند، بزغوش، کئچی قالاسی، سامبران، سلطان سنجر، ميشو داغی، بهلول داغی، قافلانتی، و قيز قالاسی نداشته باشد. بنابراين برای شناخت فرهنگ اصيل هر ملتی و درک ويژه‌گيهای رفتاری و خصايل آن ملت، شناخت خواستگاه و پس زمينه‌های زيستی ضروری است. کتاب با ارزش آقای آنار، مسئول کانون نويسندگان جمهوری آذربايجان، زير عنوان "۱۵۰۰ سال شعر "اوغوز"" بهانه تهيه اين نوشتار است. مطالعه جايگاه کوهستان در ساخت و پرداخت ادب آذربايجان تز بزرگی است، چرا که خمير مايه زندگی هنری خلاقان فرهنگی ملتی را تشکيل ميدهد. بويژه که نيل به مرحله هارمونی انسان با طبيعت و درک زبان و فرهنگ کوهستان سرچشمه و سرمنشا خلاقيتهای بشری بوده است که در مواردی زيبايی‌های مسحور کننده اين قبيل آثار در افق افسانه ها سير ميکند. داستانهای کور اوغلی و ديوانگان ستيغهای چنلی بئل و زندگی بابک خرمدينی و ياران او در کوههای بذ قالاسی و آثار بکر و زيبای فولگلوريک عاشقان آذربايجان همه و همه رنگ و عطر و صبغه دامنه‌های کوهستانها و آرزوهای ملت بزرگ و زحمتکش آذربايجان را در سينه دارد. غليان مردم در قلعه بابک ،و سرازير شدن پير و جوان به کوههای اطراف کليبر در آذربايجان، هر چند هم به بهانه يادآوری سردار بزرگ آذربايجان باشد، خبر از همان خصيصه زيست_فرهنگی اين مردم و ويژگيهای آنتروپولوژيک آذربايجانيهاست. حتی هنرمندان سرشناس و چهره های نام آوری چون دکتر رضا براهنی، اين فرزند برومند تبريز، که آثارش را عمدتا به فارسی خلق کرده، سوژه‌های و بن مايه های رومانهايش. از قبيل "رازهای سرزمين من" از جای جای کوهها و ارتفاعات اين مرز وبوم نشات می‌گيرد.
داغلارينين باشی قاردير قلل کوههايش پر برف است
آغ ئورتوکون بولوتلاردير ابرها چون چادر سرت سفيدگون است
بويوک بير تاريخين واردير تاريخ بس درازنايی داری
آذربايجان_آذربايجان (شعر ترکی از صمد وورغون)
***********
"آی داغلار سنده گوزوم وار آی کوهها چشم به شما دوخته‌ام ،
آی منده درده دوزوم وار آی من در برابر درد و غم تحمل دارم،
خبر وئيرين يار گلسين خبر دهيد که يارم از راه بر سد،
آی اوره‌ک دولو سوزوم وار. آی قلبم پر از حرف و سخن است
***********
بو داغلار اولو داغلار به کوههای سر به فلک کشيده بنگر
چشمه لی سولو داغلار کوههای ير چشمه و پر آب
بدردا بير ايگيت اولوب اينجا قهرمانی مرده‌است
گوی کيشنه‌ر بولوت آغلار هز غمش آسمان زوزه می‌کشدو ابر ميگريد.
هر ميللتين وارليغيندان، کيمليگيندن سوز آچاندا ، ان اول او ميللتين اراضيسی، توپراقلاری و ياشانتی طرزيلری فيکره گلير. هر ميللت يئر اوزونده اوز اقتدارين، حياتين بو ياشانتی طرزيلرله و اونون ارزشلريله دوام ائديب و تاريخی واقعه‌لر ، تراژه‌ديلردن ساغلام چيخيب، اوزون يئر اوزوزنده تثبيت ائديبدير. آذربايجان ميللتيندن ده داغلار و قوش قونميه‌ن قالالار بير سمبل کيمی خاطره‌لر دفترينده ياشاير. داغلارين ماجرالاری، داغلارين قالالارين تاريخينده سوزلر و بو ميللتين يارالی سينه سينده او داغ سيرانگاهلاريندان سيرلر وار. داغ سوزو گلنده اوره‌ک داغلانير، روح صفالانير، ائيله بيل کی اينسان بير قاناد آليب، اوچماغا گلير. بير گوزلليک بو داغلاردا و اونلاردان آخان بولاغلاردا وار کی هر داريخميش و حياتدان بزميش انسانا آرامش و اوره‌ک قووه‌سی باغيشلير. داغلار گوزللر سيرانگاهی اولوب و اوردان آخان چشمه‌لر بيزيم سويداشلاريميزا ياشاماق منبعی اولوبدو. آخی بيزيم چاليشقان آنالاريميز آتالاريميز بو داغلارين کوکسونده ديريليق آپاريب وقرينه‌لر ياد و مهاجم دوشمنلرين ئونونده دايانيبلار. مثال اوچون تبريز اهاليسنا، تبريز گنجلرينه ميشو داغی، ميشو داغينين دورت يانی، يام کندينين سرين بولاغلاری بير ديری حيات کيمی دير. داريخيسان گل داغا، حسته سن دوش يولا ديرماش داغا، روحون قاراليب، گل بير هاوالان گوی زنگی کئچی قيران داغيندا، باشون آغرير، دور دوش يولا،
گئداخ قبله داغينا. تبريز اهلی بو داغلارلا برابر ياشيوبدير. اونا گوره‌ده هر هفته مينلر داغ عاشيقلری اوجا سسله اوخويور:
"آی داغلار سنده گوزوم وار،
هر درده منده دوزوم وار
گئدين دئيين يار گلسين
آی اوره‌ک دولو سوزوم وار.
آذربايجان تورپاقينين، آذربايجان ائلينين تاريخی، بو داغلارلا وراقلانيب، انيش يوققوشلاری بو داغلارلا کئچيريليب و بو گونکو دونيايه بو يوللاردان گيچه‌رک آدديم قويوبدور.
داغلار ميليونلار آذربايجانليه هر زامان داياق اولوب ، داها دوغروسو، بويوک تورک کوتله سينه داغلار حيات قايناقی، دوزوم و ووروشما سنگری اولوب، تاريخله برابر، آذربايجان تورکلری داغلارلا ان ياخين علاقه ده اولوبلار. بونا گوره آذربايجانين يازيلی و شفاهی ادبياتيندا داغلار بير آنايا اوخشاديليب، بير آنا کی اوز سينه سينده بويوک آذربايجان ائلين بئجرديب ، اوز بالاسی کيمی اونلارا سود وئريب، قرينه‌لردن کئچيرديب، و بو گونه_دک ياشاديبدير. ائله بونا گوره آتا بابالاريميز، آغ بيرچکلی آنالاريميز آند ايچنده، داغلارا آند ايچيب و طبيعتين بو گوزل نعمتينه بير مقدس آنا کيمی باخيبلار.
بير ياخينليقدا بو ايکی آنانين آراسيندا وار. آنا طبيعت و عزيز آنا. هر ايکيسينين سينه‌لرينده حيات عشقی لبه‌لنير. آنا يوردوم، آنا طبيعت و آغ بيرچکلی آنام منيم، من بو ايکی آنانين دامنينده بوی آتميشام، داغلار آذربايجانين غرورلی تورک ائلينه ياراديجيليق قايناغی دا اولوب. شاعرلريميز داغلاردان الهام آليب، ائل اوبالاريميز داغلارين يام ياشيل سينه‌لرينده مال داوارلارين بئجرديب و حياتا دوام ائديبله. دئمک اولار کی آذربايجان خالقينه داغلار داغ کيمی داياق اولوب و ولکانلار اوز اودلی سينه لريندن بو بويوک ميللتين آغير گونلرين و اودلی اوره‌کلرين ترنم ائديبلر.
آذربايجانين ژئو پوليتيک قورولوشی، و اراضی استروکتوری بير جوره داغلارلا بزه‌نيب کی بو ميللتين شاعرلری داغلاری اوزلرينه هر بير دوستدان ياخين حساب ائديبله. دليلسيز دگيل که آذربايجانين تاريخی قهرمانلاری، ميتولوژی کاراکترلری و گرگين دؤيوشنلری داغلاردا قالا تيکيب و داغلاردا پناه توتوبلار. هله چنلی بئلين دليلرينين سسی قولاغيميزدادير. ايندی ده کوراوغلو بير ايگيت قهرمان تک آذربايجان ميللتينين آراسيندا داغلاردا ياشيور. "
"چنلی بئل ئولکه‌م،
هر يئری محکم محکم،
قوش کئچه يبلمز بو يئرلرين اوستوندن،
قصد ائده بيلمز بو يئرلره هئچ بير دوشمن"
داغلاردان بير به بير سوز دئسمسه، ايش چوخ اوزونا چکه‌ر. يالنيز تبريزين سهند ساوالان داغلاری بو گون ديللرده ازبردير. بو ايکی اوجا هوندور داغ او قدر بو خالقين اوره‌گينده يئر آليب، کی آذری عائله لری اوز اوشاخلارين بو ايکی آدينان آدلانديريرلار. بو داغين وقاری شهريارين تکجه "سهنديه" شعرينده ادبی بديعی فورمادا گوستريلير و بو پوئما منيم سوزومو ثبوت ائتمکده کفايتدير.
"شاه داغيم ، چال پاپاغيم، ائل داياغيم، شانلی سهنديم،
باشی طوفانلی سهنديم....
آد آلير سندن او شاعير کی سن اوندان آد آلارسان،......
باش اوجالديقدا دماوند داغيندان باج آلارسان ،
شئر اليندن تاج آلارسان.
بوردا آذربايجانين بويوک ئولمز شاعری، "بولوت قره‌چورلو"يه اشاره ائدير. استاد شهريار سهنديه پوئماسيندا او شاعرين "سهند" تخلوصون قيد ائتمکله، سهند داغينين وقارين، عظمتين و ائل اوبا ايچينده اهميتين گوسترير. شهريارين "سهنديه" شعرينه بير کيتاب يازماق اولار، بو داغدان گوز ياشی تک آخان بولاغلار ، بو داغين الوان دوزلرين ، سهنديمين متانتين و اوردا ييلاق ائدن اوبالارين ، و دسته دسته داغچيلارين سهند، سلطان و جام داغينا گئدمه‌لری قورتولمين حکايه‌دير.
سونرا سهنديدن سوز دئين ساوالانا يول سالماليدی. اولار می سهند ساوالان سيز قالسين؟ يالقيز اولسون.؟
"نا واقتاجان دخمه‌لرده کيجلمک
دلی کونول چيخ بو داغدا هاوالان
پيلله پيلله سس وئره جاخ عشقيله
ان اوجا داغ ان قوجا داغ ساوالان
مفتون امينی دانيشير، بوراسی ساوالاندير، بو داغ نه يوکسک داغدير. ساوالان داغيندا ايگيت بابک آتش آچيبدير. بو داغ هر ايل مينلر آذربايجانليه زيارت يئری، الهام قايناقی دير. ائله اونا گوره ده تبريز داغچيلارينين بير سوزو وار: هاردا اولسام گله‌رم، ساوالانيم سسله منی. دئمک اولار کی بو داغلار بيزيم خالقينن ياشيوب و اونلارا چوخ ياخين يولداش حساب اولونور.
بيزيم سهندی نن ساوالانين آراسيندا بير باشقا داغللاردا وار. آخ اولارکی ساوالاندان سوز آچاسان، يول اوسته بوزغوشا دئيميه‌سن.؟ خير. ائله اونا گوره بيزيم ائلده بير سوز وار کی :
اوجا داغلار بير بيرينی گورر لر
گوروشلرين باخيشلا گونده ررلر.
ساوالان اوز چترينين آلتيندا هرم و کسرا داغين ساخليوب و يوزلر دوم دورو گول و گوز ايشيقی کيمی بولاغلا اوردان کئچن قوناقلاری قارشيليور.
داغلارين چوخ سيماسی وار. داغلار چوخ سوزلودور. قلبی آييخ و ايچری گوزو آچيق اولان انسانا داغلارين يوکسکلييی ، دره‌لرين درنليی، اوردان آخان اود کيمی ايستی سولار بويوک مساج گونده‌رير. بو ايستی سولار داغلارين هنيرتيلی اوره‌کيندن خبر وئرير.
داغلار دا، سيخ اورمانلاردا بير اونملی فاکتدا گوزه دئير، او دا هارمونيک ياشايش دير. داغلاردا چشيتلی گوللر، الوان چيچکلر، بير بيرينين کناريندا هارمونيک ياشيورلر. آذربايجان ائليميز داغلاردا اولان هارمونيک حياتدان بويوک درس آلماليديلار. هر گولون بير رنگی، هر چيچکين بير عطری، هر دره‌نين بير طعميده سويو وار. امما داغلاردا طبيعی حيات بو تفاوتلرله هارمونيک ياشيور ۰ بيز اآذربايجان ائلی داغلاريميزين بو هامونياسيندان اوريشمه‌ليوخ. بو داغلاردا خزينه لر ياتيب. بو وئريب سينديرما نه‌دير، ال اله و{رماخ زمانيدی.
بو داغلار اوجا داغلار
چاتيب باش باشا داغلار
بوردا بير ايکيت اولوب
گوی کيشنر بولوت آغلار.
لاتين آمريکا يازيچيسی، گابريل گارسيا مارکزين سوزونه گوره داغلار بير تاپماجادير. اوردا بير مجيک و معجزه وار. بير اوره‌ک اچان روح کيمی نسيم وار. داغلار آذربايجانين باياتيلاريندا دونه_دونه يئر به يئر گلير و آذربايجانين جمعييتی بو داغلاری بير مقدس آبده کيمی عزيز سانيللار.
صمد وورغون اوز آذربايجان شعرينده، آذربايجانی داغلارينين خصيصه_ سيله تانيديرير. او داغلارين رولون آذربايجان ائلينيين حياتيندا نه اولدوغونو چوخ ليريک بير تکستده ايضاح ائدير :
"داغلارينين باشی قاردير
آق اورتوکون بولوتلاردير،
اوزون بير تاريخين واردير،
آذربايجان،آذربايجان ."
آذر اوغلو اوز شعرينده تبريزدن يازاندا سوزون بويله باشلاير:
"باشی سهند چالمالی،
اته‌گی آجی چايلی ،
قوزه‌يی قار عطرلی،
گونه يی چوبان هارايلی،
دوبدورو کهريزيم منيم،
تبريزيم منيم."
داغلار عاشيقلارين سوزونده ده هر ادبی ژانردان چوخ استفاده اولونوبدير. عاشيقلارين سازلاری داغلاردان آشان قويون قوزونون هارمونيسيلن سسله‌نير. بو سازلار دره لرده جوشان سئللريله هم‌آواز اولور، و دوغروداندا بختيار وهابزاده دئديگی کيمی آذربايجان موقاملاری آذربايجانين قيزيل داغلاريندان، گونشلی يوردلاريندان نشئت تاپيرلار.
داغلارينين باشی قاردير قلل کوههايش پر برف است
آغ ئورتوکون بولوتلاردير ابرها چون چادر سرت سفيدگون است
بويوک بير تاريخين واردير تاريخ بس درازنايی داری
آذربايجان_آذربايجان (شعر ترکی از صمد وورغون)
***********
"آی داغلار سنده گوزوم وار آی کوهها چشم به شما دوخته‌ام ،
آی منده درده دوزوم وار آی من در برابر درد و غم تحمل دارم،
خبر وئيرين يار گلسين خبر دهيد که يارم از راه بر سد،
آی اوره‌ک دولو سوزوم وار. آی قلبم پر از حرف و سخن است
***********
بو داغلار اولو داغلار به کوههای سر به فلک کشيده بنگر
چشمه لی سولو داغلار کوههای ير چشمه و پر آب
بدردا بير ايگيت اولوب اينجا قهرمانی مرده‌است
گوی کيشنه‌ر بولوت آغلار هز غمش آسمان زوزه می‌کشدو ابر ميگريد.
هر ميللتين وارليغيندان، کيمليگيندن سوز آچاندا ، ان اول او ميللتين اراضيسی، توپراقلاری و ياشانتی طرزيلری فيکره گلير. هر ميللت يئر اوزونده اوز اقتدارين، حياتين بو ياشانتی طرزيلرله و اونون ارزشلريله دوام ائديب و تاريخی واقعه‌لر ، تراژه‌ديلردن ساغلام چيخيب، اوزون يئر اوزوزنده تثبيت ائديبدير. آذربايجان ميللتيندن ده داغلار و قوش قونميه‌ن قالالار بير سمبل کيمی خاطره‌لر دفترينده ياشاير. داغلارين ماجرالاری، داغلارين قالالارين تاريخينده سوزلر و بو ميللتين يارالی سينه سينده او داغ سيرانگاهلاريندان سيرلر وار. داغ سوزو گلنده اوره‌ک داغلانير، روح صفالانير، ائيله بيل کی اينسان بير قاناد آليب، اوچماغا گلير. بير گوزلليک بو داغلاردا و اونلاردان آخان بولاغلاردا وار کی هر داريخميش و حياتدان بزميش انسانا آرامش و اوره‌ک قووه‌سی باغيشلير. داغلار گوزللر سيرانگاهی اولوب و اوردان آخان چشمه‌لر بيزيم سويداشلاريميزا ياشاماق منبعی اولوبدو. آخی بيزيم چاليشقان آنالاريميز آتالاريميز بو داغلارين کوکسونده ديريليق آپاريب وقرينه‌لر ياد و مهاجم دوشمنلرين ئونونده دايانيبلار. مثال اوچون تبريز اهاليسنا، تبريز گنجلرينه ميشو داغی، ميشو داغينين دورت يانی، يام کندينين سرين بولاغلاری بير ديری حيات کيمی دير. داريخيسان گل داغا، حسته سن دوش يولا ديرماش داغا، روحون قاراليب، گل بير هاوالان گوی زنگی کئچی قيران داغيندا، باشون آغرير، دور دوش يولا،
گئداخ قبله داغينا. تبريز اهلی بو داغلارلا برابر ياشيوبدير. اونا گوره‌ده هر هفته مينلر داغ عاشيقلری اوجا سسله اوخويور:
"آی داغلار سنده گوزوم وار،
هر درده منده دوزوم وار
گئدين دئيين يار گلسين
آی اوره‌ک دولو سوزوم وار.
آذربايجان تورپاقينين، آذربايجان ائلينين تاريخی، بو داغلارلا وراقلانيب، انيش يوققوشلاری بو داغلارلا کئچيريليب و بو گونکو دونيايه بو يوللاردان گيچه‌رک آدديم قويوبدور.
داغلار ميليونلار آذربايجانليه هر زامان داياق اولوب ، داها دوغروسو، بويوک تورک کوتله سينه داغلار حيات قايناقی، دوزوم و ووروشما سنگری اولوب، تاريخله برابر، آذربايجان تورکلری داغلارلا ان ياخين علاقه ده اولوبلار. بونا گوره آذربايجانين يازيلی و شفاهی ادبياتيندا داغلار بير آنايا اوخشاديليب، بير آنا کی اوز سينه سينده بويوک آذربايجان ائلين بئجرديب ، اوز بالاسی کيمی اونلارا سود وئريب، قرينه‌لردن کئچيرديب، و بو گونه_دک ياشاديبدير. ائله بونا گوره آتا بابالاريميز، آغ بيرچکلی آنالاريميز آند ايچنده، داغلارا آند ايچيب و طبيعتين بو گوزل نعمتينه بير مقدس آنا کيمی باخيبلار.
بير ياخينليقدا بو ايکی آنانين آراسيندا وار. آنا طبيعت و عزيز آنا. هر ايکيسينين سينه‌لرينده حيات عشقی لبه‌لنير. آنا يوردوم، آنا طبيعت و آغ بيرچکلی آنام منيم، من بو ايکی آنانين دامنينده بوی آتميشام، داغلار آذربايجانين غرورلی تورک ائلينه ياراديجيليق قايناغی دا اولوب. شاعرلريميز داغلاردان الهام آليب، ائل اوبالاريميز داغلارين يام ياشيل سينه‌لرينده مال داوارلارين بئجرديب و حياتا دوام ائديبله. دئمک اولار کی آذربايجان خالقينه داغلار داغ کيمی داياق اولوب و ولکانلار اوز اودلی سينه لريندن بو بويوک ميللتين آغير گونلرين و اودلی اوره‌کلرين ترنم ائديبلر.
آذربايجانين ژئو پوليتيک قورولوشی، و اراضی استروکتوری بير جوره داغلارلا بزه‌نيب کی بو ميللتين شاعرلری داغلاری اوزلرينه هر بير دوستدان ياخين حساب ائديبله. دليلسيز دگيل که آذربايجانين تاريخی قهرمانلاری، ميتولوژی کاراکترلری و گرگين دؤيوشنلری داغلاردا قالا تيکيب و داغلاردا پناه توتوبلار. هله چنلی بئلين دليلرينين سسی قولاغيميزدادير. ايندی ده کوراوغلو بير ايگيت قهرمان تک آذربايجان ميللتينين آراسيندا داغلاردا ياشيور. "
"چنلی بئل ئولکه‌م،
هر يئری محکم محکم،
قوش کئچه يبلمز بو يئرلرين اوستوندن،
قصد ائده بيلمز بو يئرلره هئچ بير دوشمن"
داغلاردان بير به بير سوز دئسمسه، ايش چوخ اوزونا چکه‌ر. يالنيز تبريزين سهند ساوالان داغلاری بو گون ديللرده ازبردير. بو ايکی اوجا هوندور داغ او قدر بو خالقين اوره‌گينده يئر آليب، کی آذری عائله لری اوز اوشاخلارين بو ايکی آدينان آدلانديريرلار. بو داغين وقاری شهريارين تکجه "سهنديه" شعرينده ادبی بديعی فورمادا گوستريلير و بو پوئما منيم سوزومو ثبوت ائتمکده کفايتدير.
"شاه داغيم ، چال پاپاغيم، ائل داياغيم، شانلی سهنديم،
باشی طوفانلی سهنديم....
آد آلير سندن او شاعير کی سن اوندان آد آلارسان،......
باش اوجالديقدا دماوند داغيندان باج آلارسان ،
شئر اليندن تاج آلارسان.
بوردا آذربايجانين بويوک ئولمز شاعری، "بولوت قره‌چورلو"يه اشاره ائدير. استاد شهريار سهنديه پوئماسيندا او شاعرين "سهند" تخلوصون قيد ائتمکله، سهند داغينين وقارين، عظمتين و ائل اوبا ايچينده اهميتين گوسترير. شهريارين "سهنديه" شعرينه بير کيتاب يازماق اولار، بو داغدان گوز ياشی تک آخان بولاغلار ، بو داغين الوان دوزلرين ، سهنديمين متانتين و اوردا ييلاق ائدن اوبالارين ، و دسته دسته داغچيلارين سهند، سلطان و جام داغينا گئدمه‌لری قورتولمين حکايه‌دير.
سونرا سهنديدن سوز دئين ساوالانا يول سالماليدی. اولار می سهند ساوالان سيز قالسين؟ يالقيز اولسون.؟
"نا واقتاجان دخمه‌لرده کيجلمک
دلی کونول چيخ بو داغدا هاوالان
پيلله پيلله سس وئره جاخ عشقيله
ان اوجا داغ ان قوجا داغ ساوالان
مفتون امينی دانيشير، بوراسی ساوالاندير، بو داغ نه يوکسک داغدير. ساوالان داغيندا ايگيت بابک آتش آچيبدير. بو داغ هر ايل مينلر آذربايجانليه زيارت يئری، الهام قايناقی دير. ائله اونا گوره ده تبريز داغچيلارينين بير سوزو وار: هاردا اولسام گله‌رم، ساوالانيم سسله منی. دئمک اولار کی بو داغلار بيزيم خالقينن ياشيوب و اونلارا چوخ ياخين يولداش حساب اولونور.
بيزيم سهندی نن ساوالانين آراسيندا بير باشقا داغللاردا وار. آخ اولارکی ساوالاندان سوز آچاسان، يول اوسته بوزغوشا دئيميه‌سن.؟ خير. ائله اونا گوره بيزيم ائلده بير سوز وار کی :
اوجا داغلار بير بيرينی گورر لر
گوروشلرين باخيشلا گونده ررلر.
ساوالان اوز چترينين آلتيندا هرم و کسرا داغين ساخليوب و يوزلر دوم دورو گول و گوز ايشيقی کيمی بولاغلا اوردان کئچن قوناقلاری قارشيليور.
داغلارين چوخ سيماسی وار. داغلار چوخ سوزلودور. قلبی آييخ و ايچری گوزو آچيق اولان انسانا داغلارين يوکسکلييی ، دره‌لرين درنليی، اوردان آخان اود کيمی ايستی سولار بويوک مساج گونده‌رير. بو ايستی سولار داغلارين هنيرتيلی اوره‌کيندن خبر وئرير.
داغلار دا، سيخ اورمانلاردا بير اونملی فاکتدا گوزه دئير، او دا هارمونيک ياشايش دير. داغلاردا چشيتلی گوللر، الوان چيچکلر، بير بيرينين کناريندا هارمونيک ياشيورلر. آذربايجان ائليميز داغلاردا اولان هارمونيک حياتدان بويوک درس آلماليديلار. هر گولون بير رنگی، هر چيچکين بير عطری، هر دره‌نين بير طعميده سويو وار. امما داغلاردا طبيعی حيات بو تفاوتلرله هارمونيک ياشيور ۰ بيز اآذربايجان ائلی داغلاريميزين بو هامونياسيندان اوريشمه‌ليوخ. بو داغلاردا خزينه لر ياتيب. بو وئريب سينديرما نه‌دير، ال اله و{رماخ زمانيدی.
بو داغلار اوجا داغلار
چاتيب باش باشا داغلار
بوردا بير ايکيت اولوب
گوی کيشنر بولوت آغلار.
لاتين آمريکا يازيچيسی، گابريل گارسيا مارکزين سوزونه گوره داغلار بير تاپماجادير. اوردا بير مجيک و معجزه وار. بير اوره‌ک اچان روح کيمی نسيم وار. داغلار آذربايجانين باياتيلاريندا دونه_دونه يئر به يئر گلير و آذربايجانين جمعييتی بو داغلاری بير مقدس آبده کيمی عزيز سانيللار.
صمد وورغون اوز آذربايجان شعرينده، آذربايجانی داغلارينين خصيصه_ سيله تانيديرير. او داغلارين رولون آذربايجان ائلينيين حياتيندا نه اولدوغونو چوخ ليريک بير تکستده ايضاح ائدير :
"داغلارينين باشی قاردير
آق اورتوکون بولوتلاردير،
اوزون بير تاريخين واردير،
آذربايجان،آذربايجان ."
آذر اوغلو اوز شعرينده تبريزدن يازاندا سوزون بويله باشلاير:
"باشی سهند چالمالی،
اته‌گی آجی چايلی ،
قوزه‌يی قار عطرلی،
گونه يی چوبان هارايلی،
دوبدورو کهريزيم منيم،
تبريزيم منيم."
داغلار عاشيقلارين سوزونده ده هر ادبی ژانردان چوخ استفاده اولونوبدير. عاشيقلارين سازلاری داغلاردان آشان قويون قوزونون هارمونيسيلن سسله‌نير. بو سازلار دره لرده جوشان سئللريله هم‌آواز اولور، و دوغروداندا بختيار وهابزاده دئديگی کيمی آذربايجان موقاملاری آذربايجانين قيزيل داغلاريندان، گونشلی يوردلاريندان نشئت تاپيرلار.
+ نوشته شده در ساعت توسط وحید شکرزاده
|