تورکلرده یاغیش و یاغموریاغدیرما دبلری   یازان:  علی برازنده(تورک)

تورک اینسانینین بوتون یاشام آلانینا ایز سالان اینانجلاری و ایچدن دوغایا و دوغالیقا ساری اولدوقی اوچون بیر چوخ فولکلور ساحه سی یارلتمیش کی بو آرادا،دوغال آفتلرله چالیب اونلاری آرادان آپارماق اوچون یارادیلان اینانجلار بو ساحده یئر آلمیش.
بیر چوخ اینسان کیمی تورکلرینده یاشاملاری اکینجگ و اکینچیلیکدن اولدوقوندان اوتوری یاغیشا و یاغمورا چوخ باغلی اولدوقلارینا گوره بو ساحده گئنیش بیر فولکلور آلانی یاردامیشلار؛یازین اورتا و سونلارینا یاخینلاشدیقجا و اکینجکلرین سواحتیاجی چوخلالیب و بیرچوخ یئرده سوسوزلوقدان یانیب؛قورولان چاغلار اینسانلار ناچارقالاراق بیر سیرا عرف و عادت وباطیل اینانیشلارا ال آتماقدان سونرا بیر چاره سی قالمایان زمان بو ایشلرله احتیاجلارینی یئنمک ایسمیشلر.
تورکلرین یارادجیلیقلاری بیر چوخ ساحده اونجی اولدوقلاری کیمی یاغیش یاغدیرما و یاغمور ایستمک ایشلریده دئمک چوخ اسکی بیر تاریخه دایانماقدادیر ائله کی دئمک اولار تورکلر بو آلاندادا باشقا اولسلار آراسیندا اوزمان سایلماقدیمیشلروبیر چوخ میلت یاغیش یاغدیرماق اوچون تورکلردن یاردیم آلارمیشلار.چوخ اسکی دوملره دایانان "یادا"و"جیدا داشی"دبی بو قانیتلاردان بیریسی سایلیر.
بو اینانیشلار باطیل اولان؛حققلی اولمایان اینانجلار شکلینده،و عرف وعادت اولسالاردا بیر قیسمی دوغری و گرچک و دینی امرو حکملرینده یئری گورنمکده دیر.قوراقلیق ایللری و یاغیش یاغمایان ایللر گورولن ایشلری بیر چوخ تورک و باشقا تورکلرله یاخین اولان میلتلرده گورونن ایشلر ،آزاجیق فرقلی اولموش اولیالاردا هامیسینین آماجی بیرسایلیر.بو اینانجلارین بنزرلیکلری و اوخشایشلاری بونی گوستریر کی یاپیلان ایشلر هامیسی بیربنزر قایناقدان آلنمیشدیر.
یادا داش دبی
یادا داشی افسانه لره گوره تورکلرین الینده اولان قوتسال بیر داشمیش کی تانری طرفیندن تورکلره یاغیش؛قار؛بوران یاغدیرماق و فیرتینا و یئل استیرمک اوچون هدیه اولنموشدور.بو داش افسانه لره گوره تورکلرین اولو بابالاری "یافیث"نوح اولادینا وئریلمیشدیر کی سونرالار اودا تورکلر ه آرماغان ائدمیش.یده داشی تورکلرآراسیندا بیر میتولوژیک بیر موتیو سایلیر کی سونرالار بو میت تورکلر و باشقا اولوسلار آراسیندا بیر اینانجادونوشموشدور.بو گلنک حتی ایسلام دونملرینه قدر سورمکدیدی و بیرچوخ تاریخی قایناقدا دا یادا داشیله ایلگیلی اولایلار گورنور.
تورکلرین بیرچوخ قومی ائگمنلیک و مدنیتلرینین آلتینا آلدیقلاری تاریخ بویی سورمکده اولدوقی اوچون تورکلرین الینده بولونان بو یادا داشلارینا باغلادیقی دا دئیلمکده دیر.بو داشلارتورکلرین دینی و دین آداملارینین الینده اولوب ایستدیکلری زمان یاغیش یادا قار یاغدیرا بیلرمیشلر.
یادا داشنین دا داستانلاردا آماجینا باخیلدیقیندا ایلگینج گورنن بودور کی بوداش تورکلرین قوراق بیر اولکده یاشادیقلاری اوچون بو اوزلیک اونلارا وئریلمیش.داستانلاردا بئله گلیب کی تورکلرین اولو بابالاری "یافیث نوح اوغلی"اونداا کی آتاسی اونی تورکستان اولکسینه گوندردی یافیث آتاسینا بئله دئدی کی:"من بو قوراق اولکده نه ایش گوره بیلم؟"نوح پیغمبر ده اوستونده "ایسم اعظم"اولان یادا داشینی وئررک تانرینین یاغیش یاغدیرماق اوچون وئردیگینی سویلدی.روایتلره گوره یادا داشلاری سونرالار "اوغوز تورکلرینه "کئچمیش و اونلارلا باشقا تورکلرین آراسیندا بوداشا صاحیب اولماق اوچون مجادیله باشلامیش.تورک بویلاریندا یادا داشیله یاغیش ایستگینده بلونان بیر چوخاولوسدا تاریخلرینده بو داشلاردا ن آدآپارمیشلارکی بو نلارین آراسیندان چین؛ایران ؛ایسلامی قایناقلاردا و مسیحی یازیلاریندا ایزینی گورمک اولار .
دئمک اولار بوتون اولوسلارین یاغیش یاغدیرماق اینانجلاری تورکلرله بیر تورلی باغلیلیقی واردیر.یادا داشی تورکلر آراسیندا "یادا"(yada)؛جیدا"(cıda)؛"یاد"(yad)"یات"(yat)آدا(ada)ساتا(sata)سای(say)یاتا (yata)ژای تاش(jay taş) داشی ایله آدلانیر.
ماحمود کاشغارلی دیوان الغات تورک کیتابیندا دا یادا داشلاریندا گئنیش بیر شکیلده سوز آچیب اونلاری اوز گوزیله گوردوگونی آچیخلامیش ،اونون دئدیگینه گوره بیر بویوک یانغینی تورکلر یازین اورتاسیندا قاریاغدیراراق سوندوردوگونی گوروب "یت"و یاتاچیلیقدان"بحث ائدمیش. بویوک تورک شاعیری علی شیر نوایی بیر شعرینده ده یادا داشینی تعریف ائدیب:
                "یادا تاشقا کان تئیقئج یاغین یاغکانداک،ائی ساقی!
                یاغار یاغمورداک عشقین چون بولور سراب آلوده"
تورکلرین ایسلام گیریشلریندن سونرا دا تورکلرین یاغیش یاغدیرماق ایتسکلری بیر ایسلامی اوز توتاراق ایسلامی و تورکلرین قاتقیلارییله بیر تورک گلنگینه دونوشموشدور.بو گلنکرین بیر چوخی بوگونجان سورمکده اولوب ایندی ده بو عنعنه نین ایزلرینی تورکلر ایچینده گورمک مومکوندور.
آذربایجان خالقنین آرالاریندا بو داشلاردان یادیگار حلده سایالار و نغمه لر گورمک اولار،اورنک:
Ada ,ada ,ada, hey
Yada, yada, yada, hey
Adam adami tutdi
Yadam yadami tutdi
Yadam gür hüya düşdi
Yadam gür suya düşdi
Yadam gara daş oldi
Yadam yaman yaş oldi
Ada,ada,ada,hey
Yada,yada,yada,hey
Yadam yadami tutdi
Yadam geldi daş oldi
Adam geldi yaş oldi
باشقا بیر اورنک:
Yadam yadama geldi
Yadam adama geldi
Yadam geldisel oldi
Yadam geldi yel oldi
Yadam her yere başdi
Yadam daqlari aşdi
Yadam rehmeti dandi
Yadam derdimi andi
Yadam yaqını ezdi
Yadam nabatda geldi
Yadam aq atda geldi
Hey verdi huyuma yadam
Hay verdi huyuma yadam
Ada,ada,ada,gel
Yada,yada,yada,gel
Yadam geldi baş oldi
Üst-başım yaş oldi
Ada,ada,ada hey
Yada,yada,yada,hey
گوروندگی کیمی آذربایجاندا یادا داشنین ایزی ایلین سون اینین ایلک چرشنبه سینده یعنی سو چرشنبه سینده اوخونان سایادا آیدینجا گورنور.بو سایا تکجه سوچرشنبه سینده و گلن ایلین سو و یاغیش بول اولماسی اوچون اوخونار.
چومچه گلین دبینده ده چومچه گلینی داشیانین یانینداکی اوشاقلاریندا اللرینده ایکی قاشی بیر –بیرینه ووروب سایااوخوماقیدا بودبین گئنه یادیگارلاریندان سایلیر.
بیلینن گرچکلرین بیریسیده اسکی تورکلرآراسیندا داغین وداغلارین قودسالیقلاریدی.اونا گوره کی داغ باشلاری تانریا ان یاخین یئرلر سایلیردی.تورکلرین ایسلامی قبول ائتدیکلریندن سونرا ایسلامین اغیش یاغدیرما اوچون دعا بو تورک گلنگیله بیرلشیب مسلمان تورکلر یاغیش دعاسی اوچون داغ باشلارینا اوز گتیرمیشلر و دعالارینی بو اوجا یئرلرده یئرینه گتیرلربو اینانجیلان کی یوکسک یئرلرده دعالار تئز قبول اولونلار.بو آرادا بیر اونملی ایش کی دعاائدیلن زمان گورنر سو گویولارینا کیچیک داشلار سالماقدیر.گوروندوگی کیمی نئجه اسکی تورکلر یاداداشلارین سویا سالارمیشلار ایندیده بیر چوخ تورک توپلومی یادا داشلارایزینی سو گویولارینا کیچیک داشلار سالماقلار سوردورولر.
تورکیه ده ایستسقاء یادا یاغمور دوعاسیندا بعضاً 70000مین نارین داش گوترولوب بیر دره یه یادا قوری جایین آخان سویونا توکرلر.بو آماجلا کی یاغیش یاغیب یو داشلاری یوغوب آپارسین کی گئنه داشلاریاغیشین تورکلرآراسیندا اولان ایلگییی گورسدیر.باشقا بیر تورنده ایستسقاء یه چیخیلان زمان بیرکیچیک داش گوتوروب اونون اوستونه 25آیه قراندان اوخونوب بیر توربایا گویوب اخارسویا آتارلار.
بوآرادا یادا داشلارینین بیر چوخ اوزلیگیده آراشدیرماقا دیرلی گورنور.یاداداشلارینین بیر چوخ اوزلیگی واریمیش بئله کی تورکلر یادا داشلارینی جانلی وارلیق ،سسلی و اوزوندن بیر ایسدیلیقی و جانلیلیق و اولومه بئله صاحیب اولدوقونی سانیرمیشلار.یاداداشلارنی یاغیش یاغدیرماسی ،قار و دوندوروجی سویوقلار،یئل و اسینتیلر و بعظا فیرتینا یارادماقیدا چوخ ایلگینج گورنور.بوداشلارین بولوندوقی یئرلرده ماراقلاندیرجی بیر یون سایلیر؛سوقوشلارنین قورساقلاریندا؛ایلان لاردا؛اوکوزلرین قارینلاریندا؛و قرقیز تورکلرنین اینانجلارینا گوره قویونلارین قارینلاریندا ن تاپماق ولار!یادا داشی بیر یوموروق ال بویوکلوگونده و اوستونده دامار- دامار اولان جیزیقلارلا ومور(کول رنگی) رنگینده اولدوقونی داستانلاردا تعریفینی گورروک.اوچ ایل ایچینده اوز ائتگیسینی و قوجونی الدن وئریب ارادان گئدرمیش.یادادداشلارنی یاغیش و یاغمور یاغدیردیکدان سونرا سو ایچینده ساخلارمیشلار.یاداداشلاریله تاریخ بویی بیر چوخ اوزلیک و نجور اولدوقونی جور-به-جور گورمک اولار اورنک اوچون حمدالله مستوفی نزهته القلوب کیتابیندا اردبیل شهرینده یاغیش یاغماقین تعریف ائدیب اونلارین بیر بویوک داشدان یاغیش یاغمدیرماقلارینی ذکر ائدمیش.
بیر چوخ تورک قومونون آرالاریندا بو داشلارلا فال توتماق دا گونمکده دیر کی اسکی چاغتای ادبیاتیندا "علم یای"اوزی بیر فال توتماق و یاغیش یاغدیرماق اوچون یازیلمیش کیتاب سایلیردی.
چوخ ماراقلی بیر سوزجوک بو آرادا بوداشلاردان تورک میلتلریندن و یادا داشلاریندان یادیگار قالمیش دیر اودا اوزوک قاشی و "قاش"سوزدور.یاداداشلارنین بیر اوزلیگیده ایلدیریمدان اینسانلاری قوروماق و اونلاری ایلدیرما قارشی اوزاق توتماسیدی .اسکی تورک دیلینده یادا داشلارنینی بیر ایری آدی "کاش"و بوگونکی دئیمله "قاش"سوزدور.بوسوزه قانیت بیر تورک آتاسوزودور کی بئله دئیلیر''Kimin ile Kaş bolsa, yaşın yakmaz.''یعنی کیمین قاش (یاداداشی)اولسا اونی ایلدیریم چارپماز.کاشقارلی ماحمودون بو سوزدیوان لغات التورک کیتابیندا دا راست گلمک اولاراو دئیر کی:"کیمیم یانیندا قاش بولونورسا اونا ایلدیرم چارپماز،قاش ایچینده هیچ بیر لکه اولماز،اوزکلره قویولوب بویله اوزوگی بو قاشلا بیر بئزه ساریب اودا اتسالار نه قاش یانار نه بئز.بو قاشی سوسوز آدام اغیزینا قویموش اولسا سوسوزلوگی کئچر"
یاداداشلاریله یاغیش یاغدیرما دبینه "یادالاماق""یاتالاماق"دئیلردی.یاغیش یاغدیرماق اوچون گورونن ایشه ده "یات "دئیلرمیش .
چومچه گلین دبی
تورکلرین ان یایقین یاغیش ایستمه دبلریندن و دئمک ان اونملی دبی کی یاغیش یاغدیرماق آماجیله دوزلیب و یاپیلماقدااولان دب "چمچه گلین "دبی دیر.
بوتون تورک اولکلرینده و تورکلرده نده باشقا اولوسلاردا یئر توتان بو دب بیرچوخ آدلا گورنمکددیر:تورکیه ده"چمچه گلین"((çömçe gelin؛"بدی بدی"(bodi bodi)؛"دودو"(dodo)؛"گودوگودو"(göde göde)؛"سو گلین"(su gelini)؛"یاغمور گلین"(yağmurgelini )بودی بوستان (bodi bostan) دودی( (doduگوده(gode)گوده گوده(godegode)گؤده گؤده(göde göde) گلین گوک(gelin gok)چومچاگلین(çömça gelin)کبچه گلین(kebçe gelin)چوللوقادین(çullu gadın)کبچه قادین(kebçe gadln)چالی گزمه(çalı gezme)چوللا کبچه جیک(çulla kebçecik) آدیلارایله تانینیر،باتیه گئتدیکجه بو دب تورکیه ده یایقینلاشماقدادیر.قونیه شهرینده بو دبین آدی "کلیس"(Kelis)دیر.
بولغاریستان  اولکسینده ،چومچه گلین دبینی یاپان قیزا "دولدول" و "پئرپئروگا" دئیلر . ((doodol,perperuga
یوگوسلاوی و آلبانی صئربیستان و آرنووتلوق دا چومچه گلین گولچاقینا "دودوله"یادا "دودولیجه"دئیلر.((dodola,dodolıca
مجاراولکسینده ده قره چیلر و صئربیلر آراسیندا اولان دبده "دودوله"(         (düdüleآدیله گورونمکده دیر.
رومانیادادا چمچه گلین دبی گورنور و ایرانین بیر چوخ یئرینده اولدوقی کیمی اونلاردا گولچاقلارین تابوت ایچینده دایشیرلار.
عراقین کرکوک  تورکلریده بو دبی "چمچه گلین"آدیله یاپماقدادیرلار.
اوزبکیستان اولکسینده ده بو دب "سوس گلین "آدیله گورنور.(sus gelin)
چومچه گلین دبی اوقدر یایقین بیر شکلی تاپمیش کی اونی گوزئی آفریقادابئله گورمک اولار.سوریه ده "اَم القوس"آدلی دبده بو دبه چوخ بنزیر.
آذربایجاندا "کپچه گلین"(kebçe gelin)"چومچه گلین"(  (çömçe gelin "ایری گلین(  (eyri+egri gelin چبجه گلین((çebce gelin گلین گوک( (gelin gök آدلارین گورمک اولار.
اویغور تورکلرینین آرسندادا "یاغمور گلینی"(  (yağmur gəlinآدیله بو دب آدلانیر.
چومچه گلین دبینین کوکونه باخیلدیقیندا بو سونوجا وارماق اولارکی بو تورن چوخ اسکی زمانلاردان قالمیش و تورکلرین یاغیش و یاغمور تانریچاسنین بیر سیمگسی اولوب بویوک تانرنین اینسانلار اوچون برکت قایناقی سایلن یاغیشین نیتلیگینی بیر اوشاق و یادا قیز گلین داشماقدادیر.
تورکلرین اینانجلارینا گوره اوشاق و قیز اوشاقلاری برکت و خیر قایناقی و بولی برکتلیلق سیمگسی سایلیر(عرب و فارس اینانجلارنین ترسی کی قیزی خیرسیزلیق وبرکتسیزلیق ایله بیلیبلر)بو دب بیرچوخ یئرده تورلی-تورلی و چئشیت –چئشیت شکیللرده گورنسده هامیسیندا اورتاق بیر یون گورنور اودا یاغیش ایستگینده بولونماقدیر.بو عنعنه نین ساحسی اوقدر گئنیش و یایغین دیر کی دئمک اولار،اونون ایزینی بوتون دونیانین هر بیر یئرینده گورمک اولار اوزلیکله تورکلرین ایزینیده بویله جه سوردورمک مومکوندور اون آسیادان توتموش هیندستان ،ژاپن ،حتی قیزیل دریلی اولکسینده آمریکاوآفریقااولکلرینده میصر و گوزی آفریقا مملکتلرینده بئله بو دبین ایزی واردیر.
چومچه گلین تورنی اوشاقلار و گئنجلرین یادیقلاری بیر سیرا اویونلار و اوخونان سایالادان تشکیل تاپماقدادیر کی اونون بیر چوخ یئرده فرقلی شکیلرینی گورمک اولار.بو دبین ان اونملی گوسترگسی جانلی یادا جانسیز چومچه گلین دیر کی بیر چوخ آدیله آدلانماقدادیر.
چومچه گلین دبینده 4 آشامایی گورمک اولار:
1)حاظیرلیق
2)ائوائو دولاشماق و یئیجک توپلاماق
3)اوخونان سایالارو تکرلمه لر
4)توپلانان یئیجکلری پیشیریب توپلی حالدا یئمک
چومچه گلین اوزلیکله آخشام باشلاری یاپیلار.اوشاقلار بیر آرایا گلیب ،اوشاقلار؛بیر بویوک تخته دن اولان چومچه نی گلین کیمی بزییب اونا آغاجدان قول یاراشدیریب باشینا بیر اورتوک سالیب بیر دون گیئیدیرلر.بو گلین جانسیز چومچه گلینه "دودو"(dudu)دئیلر.
اوشاقلارین بویوگی سایلان بو چومچه گلینی الینده ساخلاییب ایکی آیری اوشاقدا کی بیریسی بیر توربا و دیگری بیر سوقابی الینده ساخلایرلارباشقا اوشاقلار کندین وکویلرین ائولرینه ساری یولا دوشوب قاپی-قاپی دوشلاشیب قاپلاری دویوب یئیجک توپلایاراق بیر چوخ سایاسوزی اوخورلار.اورنک اولاراق آشاغیداکی سایالاری گتیرمک اولار:
آذربایجاندا چومچه گلین دبی سایاچیلار طرفیندن اوخونماقدادیر ،سایاچی قوراقلیق چاغلاریندا ائولره گئدیب قاپی قاپی دولاشاراق یئیجک توپلار،سایاچنین یانینداکی اوشاقلاردا اللرینده ایکی داش اولوب داشلاری بیر- بیرینه چالاراق سایاچیله ریتیم توتارلار.آذربایجان دا چومچه گلین بیر بویوک چومچه نی یاپراقلارلا اورتولموش و بزنمیش اولاراق یاپیلماقدادیر،بیر چوخ سایا بو تورده اوخونار کی اونلارین توپلی بیر شکیلی گتیریلیر:
Çömçe xatun ne ister?
Şır-ha-şır yaqış ister
Eli goli xemirde
Bir gaşıq su ister
Çax daşı çaxmag daşı
Yand üregim başı
Biçinlerin yoldaşı
Ekinlerin yoldaşı
Galax –galax xermenler
Hanı çayın nem daşı?
Çax daşı çaxmag daşı
Yandı almalar başı
Yandı heyvanlae başı
Düzleyir sapa garı
Ay bulutlar siz tarı
Gelin bu kende sarı
Bu kend beyler kendi dir
Yiyit xeyler kendi dir
Daqlar gurax gurax di
Tikan torax torax di
Tikan neye karımdi
Mene orax lazimdi
Çax daşı çaxmag daşı
Yandı üregim başı
Hani göyün yoldaşı
Yandı daqların başı
Allah bir yaqış gönder
Gövertsin daqi daşı
Ala daqın buludi
Ekınçının umudi
Allah bir yqiş gönder
Arpa buqda gurudi
Çaxdaşı çaxmag daşı
Sayaçıya pay daşı
Oldugundan pay veren
Eli olsun yoldaşı
Var olan elin gissa
Yasdıqi mismar daşı
Veren el allah eli
Ellere yardım eli
Çaxdaşı çaxmag daşı
Sayaçıya pay daşı
Emekci guru inek
Gelın sayanı deyek
Allah bir yaqış yetir
Bal geymagi biz yeyek
Bal geymag ta bendi
Ot-elef suya bendi
Çay-çemen göye bendi
Göyler uluda bendi
Bulutlar ay bulutlar
Ekinçiye umutlar
Darını sepdim depdim
Şoxumi lap yere ekdim
Göy gözi guri baxır
Şene sineye çekdım
Emekçı guri inek
Gelin sayani deyek
Saya yaxşı sayadı
Onun işi payadı
Istedigi yaqişdi
Üzi sari çayadi
Çaylar axın şaga-şag
Nehre çalag laga-lag
Ker-geymag sizinki
Eyrana bizde gonag
Emekçı guri inek
Gelin sayani deyek
Saya elın yoldaşı
Yaman gunun gardaşı
Ay allah yaqış gönder
Gövertsin daqı daşı
Sayaçıya pay baqlı
Pay veren yaya baqlı
Yay hasılı su ister
Hasılar çaya baqlı
Su gelsin daşa-daşa
Çaylardan aşa-aşa
Muştulugun men verim
Yangın yada yoldaşa
Gere bulut çagaşa
Yaqa yaqışın düza
Uşaglar ay oynaşa
Emekçi guri inek
Gel seni su yendirek
Yaqış yaqsın ot olsun
Onda seni dindirek
Saya saya ne ister?
Allahdan yaqış ister
Pay verenin elinden
Al gırmızi nariş ister
Pay vermeyenin gebrini
Çox yox bir garış ister
بو سایالار توپلی شکیلده بیر سایاچی طرفیندن اوخونارمیش اما بیر چوخ یئرده سایاچی اولمایان زمان کندین جوانلاریندان بیریسی چومچه گلین دوزلدیب بو سایالاری اوخویارمیش:
Dudi duduni gördünmi?
Dudiye selam verdinmi?
Guşum hardan gelirsen?
Ganli gaya dibibden!
Ganın harda gurudi?
Allah bele buyurdi
Allah bir yaqış gönder
Demlermiz gurudi
ائولردن پای الاندان سونرا بوسوزده پای وئرنه دئیلر:
Allah bir yaqış eyle
Bendevi baxşış eyle
بیر چوخ یئرده سایاچیلار قاپلارا دوورک ده دئیرلر:
Çömçe gelin ne ister?
Allahdan yaqış ister
Her gapıya dayansa
Bir nelbeki pay ister
یادا :
Ğomğe gelın çen ister
Tarıdan yaqış ister
Eli-goli xemirde
Allahdan yaqış ister
آذربایجانین بیر چوخ یئرینده چومچه گلینه "چومچه بالیق"(çömşe balıg)دا دئیلر و اونلارین سایالاریدا بئله اولار:
Çömçe balıg ne iste?
Xudadan yaqış ister
Balaların yaqliye
Xudaya şükür eyliye
اونودا دئمک گرکیر کی آذربایجاندا اوشاقلار ایکی داش بیر-بیرینه چالیب سایاچی ایله بیرلیکده بو کیچیک سوزلری تکرار ائدرمیشلر،ائوییلریده اوندان کی قاپلاری چالینا بو سایانین نیتینی بیلدیکلریندن اوتوری اونلارا یئیجک وئریب سونرا بو توپلانان یئیجکلری بیر آرادا کندین میدانلارندا یادا بیرمسجیدهده بعظاًبیر  ائوده پیشریلیب بوتون آداملار آراسیندا پای-بولوش ائدیلرمیش اوشاقلارین اوخودوقلاری سایا بئله دی:
Çax çaxı,çaxmag daşı
Yandi üreyim başı
Allah bir yaqış gönder
Demlerimiz gurudi  
Çax çaxı,çaxmag daşı
Yandi üreyim başı
Allah bir yaqış gönder
Islatsin daqı daşı
یادا بو سوزلری دئیلر:
Ay mestana mestana
Geçi düşdi bostana
Allah bir yaqış gonder
Zemilermiz islana
آدانادا اوخونان سایا:
Hot bodi bodi"
Anan baban neden öldü
Bir kaşıcık sudan öldü
Tarlalar yarık yarık
Çiftçilerin beli bükük
Yerden bereket
Gökten Yağmur
Ver Allah’ım ver
Sicim gibi, sulu sulu yağmur".
ائو صاحیبی  قاپیا چیخیب الینده چومچه گلین اولان اوشاق بوسایانی اوخور:
Çömçeli gelin çöm ister
Bir kaşıcık yağ ister
Yağ verenin oğlu olsun
Bulgur verenin kızı olsun
Ver Allah’ım ver
Sulu sulu yağmur
Başım yağmur ister
Ayağım çamur ister
ائو ییسی  چومچه گلین باشینا سو توکوب اوشاقلارین اوستونه ده سو سه رپیب ،اوشاقلاردا بیرلیقدا "دودی دودی"((dudi dudiدئیب باغیرماقا باشلارلار،  سونرا ائودن اوشاقلارا بوغدا ،یاغ،دوگی،دوزو سایر یئیجک وئریلر.اوشاقلاردا سایالاری تکرار-تکرار اوخویوب باشقا بیرائوه ساری یولا دوشرلر.
موسیس بولگسینده ده (تورکیه)چومچه گلسن سایاسی بئله اوخونار:
Çömçeli gelin çöm ister
Bir kaşıcık yağ ister
Yağ olmazsa bal olsun
Yağmurumuz bol olsun
Teknede hamur
Tarlada çamur
Ver Allah’ım ver
Sulu sulu yağmur
کندین بوتون ائولری دولانیب اوشاقلارین و چومچه گلین اوستونه سوسه رپیلن زمان اوشاقلار بیرلیقدا "بودی بودی"(budi budi)دئیرک باغیرماقا باشلارلار.
بیر باشقا تورکیه ده اوخونان سایالاردان بیریسینده بئله اوخونور:
Bodi bodi neye
Bodi bir kaşıcık suya
Bodi yağmur kızı yağ ister
Balta, kürek, bel ister
Üç koyun kurban ister
Ver Allah’ım ver
Sulu sulu yağmur.
آیری بیر واریانت تورکیه ده اولان چومچه گلین دبی بئله دی کی ،اوشاقلار بیر آرایا گلیب بیر اوشاقی تولکی کیمی گئیندیریب یونرا ائولره ساری یولادوشوب بو سایانی اوخوماقا باشلارلار:
Bodi bodi!...
Neden oldu?
Bir kaşıcık sudan oldu
Tilki, tilki ne ister?
Bir avuccuk un ister
Verenin bir oğlu oldu,
Vermeyenin bir kızı oldu,
Onu da Allah elinden aldı
Gökte bereket
Yerde bereket
Ver Allah’ım ver
Sellice rahmet
ائو ییسی قاپیه چیخیب تولکونون اوستونه سو توکر،بو سو آز اولان زمان تولکی حیرسلنیب سویی چوخ اولماسینی ایستر ،بوندا بیئله اینانیرلار کی تولکی اوستونه نقدر سوچوخ توکولسه یاغیش اوقدر چوخ یاغار.
باشقا بیر دبده بیر اوشاقی سویوندوروب اوستونی یاپراقلارلا اورترک ائولره ساری یولادوشوب ائولردن یئیجک توپلارلار.بو سایا نی دا اوخورلار:
Dodu dodu nirden oldu
Bir gaşşıcak sudan oldu
Verin dodunun hakkını
Gitsin bakını bakını
Yirden bereket, gögden ırhmet
Allah, Allah, Allah, Allah
Gök göğün gurban ister
Göbeklice harman ister
تورکیه ده چومچه گلین دبینده اوشاقلار بیر اغاجی + باغلاییب اوستونی پارچالارلا بزدیکدن سونرا ائولردن یئمک توپلاییب بیر آرایا کتیردیکدن سونرا کندین مسجدینی اونونده پیشیریب یئییب بو یئمگین بیر قیسمیندا بالیق اولان گوللره آپاریب بالیقلارا توکرلر،بو یورلرده اوخونان سایا بئله دیر:
Çömçe gelin nar ister
Allah’tan rahmet ister
Koç koyun kurban ister
Balıklara yem ister
Ver Allah’ım ver
Bı yağmırdan bi sel
ایراندا قاشقایی طایفالاریندااوخونان سایالار بئله دی:
Kosa gelin ne ister?
Tarıdan yaqış ister
Allah yaqış vereydi
Nezrim gebul oleydi
Yaq yaqışım sel gele
Yaq ki yetimler doya
Yaq faqrın arpasına
Yaq gocanın letesine
Tari işi hesabdır
Kosa xastı selabd
خوراسانین درگز بولگسینده ده بو سایانی اوخورلار؛خاطیرلاتماق گرکیر کی ایرانین بیرچوخ یئرینده چومچه گلینه کوسا(kosa) یادا قودی(güdi)دا دئیلر:
Kosan kosa ne ister?
Tarıdan yaqış ister
Kosan işi gesabdır
Garda yaqsa hesabdır
Kosan yazıg kasıbdır
Çox borc oni basıbdır
Allah yaqış ver ginen
Yezrim gebul et ginen
Yaq yaqışım sel gine
Yaq yetimin belgine
Yaq seqirin baxçasına
Yaq gocanın dymesine
چومچه گلین دبی مراغا اطرافیندا جمعه آخشامی (پرشنبه)آخشامی اوشاقلارین و بویوکلرین توپلانمالایله یاپیلماقدادیر.مراغانین گولجان کندینده ده اوشاقلار بیر چومچه گلینی بزدیکدن سونرا بویوکلرده اونلارا قاتلیب پالتارلارنین دستکلرینی و پاچالارین یوخاری سیریب هر بیر آغاج گوتوروب ائولره سایا اوخویا-اوخویا یولا دوشرلر،ائولردن یئیجکلر توپلادیقدان سونرا اونلاری بیر آرایا گتیریب مسجیدده بیر قازان باشینا یغشیب پیشیرمگ باشلارلار یئمک داغیدیلمادان اونجه کندین موللاسی دوعالار ائدیب یاغیش یاغماق دیلگینده بولوندوقدانسونر پیشیریلن آشی هامنین آراسیندا داغیدالار.مراغا اطرافیندا بیر چوخ یئرده ناماز گلیمی سویا باسیب ایسلادارلاریادا جانامازی سویا چکرلر.
اردیبل اطرافینداداکی "کولخران ویند"یئرینده چومچه گلین دبی ایستیسقا ایشیندن سونرا قیزلار طرفیندن گورولمکدیمیش بئله کی هامی مصلادان دونوب "پیر سولطان بیگیم"مزاریندان دونندن سونرا قیزلار چومچه گوتوروب ایکی داشی بیر بیرینه چالاراق ائولردن شکر و اون و یاغ توپلاییب حالوا و ترک پیشیرلر.آغبیرچکلی لرده ساچلارین داغنیق بیر شکیلده اوزلرینه توکوب ایکی نفر بیر یوغ یویونلارینا سالیب قیزلارلا مسجید قارشیسنا گئدیب یاغیش طلبینده بولونارلار.اوشاقلاردا ال –اله وئریب هوزنیله دئیلرکی:
Allah bir yaqış eyle
Bendevi baxşış eyle
بو یئرده یاغیش بوایشلردن سونرا اگر یاغیش یاغماسا "قوجاپیر"مزارینین یانینداکی بیر بویوک داشی آپاریب "علی درویش"دره سینه سالارلاربو دره کندین تک چایدیر.اوندان سونرا گوزلرلریاغیش یاغسین.یاغیش یاغاندان سونرا بو داشی سلام و صلواتلار یئرینه قایتاریب "قوجاپیر"تاپشیرالار.
بودبی چوخ اسکی زمانلاردان بری اردیبلین بیر چوخ یئرینده حتی اردیبلین اوزونده ده  گورمک وو یاداولومناسی واردیر."حمدالله مستوفی ""نزهه القلوب"کیتابیندادا بودبی یادائمیشدیر.او دئیر کی:"چون اردیبله یئتیشدیم بیر بویوک داشی گوردوم کی 200باتمان اغیرلیقی اولاردی!!سانکی دمیردن دوزلتمیشلر.قاضی بهالدین اردبیلی دئدی کی:اردیبلده یاغیش یاغمایان زمان بو داشی شهره گتیریب یاغیش یاغارو ائشیگه آپاران زمان یاغیش کسر...." "خواندمیر"ده"حبیب السیر"کیتابیندا بو داشدان بحث ائدیب.
"قزوین" ده سلطان آباد کندینده قیزلار بیرچومچه نی بزییب ائولرده دولاشیب بلغور،چوغوندور،نوخود،لپه، مرجی،و آش اوچون لازیم اولام شئی لری بیر توربایا یغیب بیر ائوده پیشیریب ایچرک یاغیش آرزیسیله قابلاری و قازانی دامدا یووارلار ؛بو قابلارین یووولان سولاری بیر قبلیه ساری نوداندان اشاغی توکلن زمان چومچه گلینی بو سویون آلتینا قویارلار.سونرا اوتوروب یاغیش گوزلرلر.
ایران تورکمنلرینین آراسیندادا "سوید قازان "ویا"قوتی"آدلی بیرتورن یاغیش یاغمایان زمان یاپیلماقدادیر کی اوندا،ائلین  آغ ساققالی بیر نئچه باشقا کیشیله بیریکده ائولره گئدیب ائو ییسینه بو سایانی اوخودوقدان سونرا ائو ییسی اوستلرینه سو سرپیب اونلارا قند یا پول وئرر.
Suyd gazana,suyd gazan
Sud gazana,nagareak
Çıxım,çıxım biza gerk
Aş pışırdim,düşürdim
Yetim oğlan çağırdim
Doyurmani gaytarmaram
Bir işacek getirdim
Angirdmani gedmarim
Bir balacak bulut getirdim
Yagdirmani getmaram
Birining oğlu bulsun
Bermayanin gızı bulsun
Gut gutuni gordunmingi
Gota salam birdinmingi
Şiy ay doğan badi
Yagan garsın gördünmi
توپلانان پولا یئیجک آلیب ائلین آراسندا دوعالار اوخوندوقدان سونرا پایلانار.
قاباجاداندا دئدگمیز کیمی چومچه گلین تورنی چوخ اسکی چاغلاردان بری بوتون توپلوملار آراسیندا اوزلیکله تورکلرین اولو بابالاری سایلان و یادا تورکلرله باغلی اولان میلتلر آراسیندا یایقین بیر شکیلده گئچمیش دونملرده راستلاماق اولار.
بیر چوخ دیلچینین گورشونه گوره چومچه گلین دبی قورباغا بالاسی ایله ایلگیلیدیر چون بیر چوخ یئرده قوربا غانین ایلکر یاشام دونمی چومچه گلین آدیله تانینار کی بودا بو حیوانین سوایله باغلیلیقی اولدوقوندان یولا چیخیلمیش.چومچه نینی شکلیده یو حیوانین شکلینهه چوخ بنزری واردیر ،سانکی چومچه قاشیقی بیر قورباغا بالاسینین اویونجاق شکلیدیر!
حتی تورکیه نین بیر چوخ یئریدنه بیر نئچه قورباغا بالاسینی کوزه ایچینه سالیب چومچه گلین تورنینده ائولرده ساری آپاریب اونلاریندا اوستونه سوتوکوب سایا اوخورلار.ایرانین زنگان بولگسینده دهتقورباغا بالاسینا چومچه گلین دئیلر.نیسه کی بو قورباغا بالاسی ایله یاغیش ایستمک چوخ اسکی دونملردن بودونیانین ان اسکی اولقارلیقلاریندا گورنمکده دیر.
اسکی چین یازیتلاریندا(176-122م-اون) تورکلرین اولوبابالاری سایلان یونه  چی لر()یاغیش طلب ائدن تورنلرینده بویوک طبیللرین اوستونه قورباغا بالاسنین رسیملرین چکیب چالیب یاغیش طلبینده بولوندوقلاریازیلیب.ایندیده اوتا اسیا اولکلرینده بیر چوخ یئرینده ده طبیللر اوستونه قورباغا بالسی عکسی چکلیب چالینار.(کتاب کوچه-ب 1ج–احمد شاملو)
آسیانین گونی اولکلرینده ده قورباغا بالاسی یاغیش سیمگسیدیر.هندوستاندادا بیر چوخ اینانج قورباغابالاسیله یاغیشین ایلگیسی واردیر.قیزیل دریلی آمریکادا پرو و بولیوی اولکسیندهده قورباغابالاسی یاغیش گتیرن حیوان سایلماقدادیر.کلمبیا اولکسینده قورباغابالسین اولدورمکله یاغیش یاغدیقینا اینانیرلار.

قایناقلار:
دیوان الغات تورک-ماحمود کاشقارلی
آذربایجان ائل ادبیاتینا بیر باخیش- زارعی
آذربایجان فولکلوری- م حصاری
Türk Folklor Ürünü Yağmur Duasıyla İlgili Yapı ve Fonksiyon
کتاب کوچه – احمد شاملو

چیلله گئجه سی  یازان:  علی برازنده.تورک

چیلله گئجه سی


ایل بویو آذربایجان خالقی بیرچوخ اوزه ل گونلری عزیزلییب اوگونلراوچون بیرپارا دبلرو عنعنه لر یارالدمیش لار کی اونلارین بیریده "چیلله گئجه سی"دیر."چیلله"سوزو چهله یا همان قیشین ایلک قیرخ گونوندن آلنمیش دیر کی چوخ اسکی و تاریخی بیر گئچمیشه صاحیب دیر.گوز(پاییز)فصلینین سون گئجه سی و صاباحی قیش گونونون ایلکی ائل آراسیندا چوخ طنطنه لی وشادلیقلارلا دولواولان بیر گون اولارق تانینان چیلله گئجه سی وچیلله آخشامی آدلانیر.
فارس دیلینده "شب یلدا"آدیلن تانینان و عرب دیلینده آلنمیش دوغوم معناسی وئرن یلدا،بیرپارا اینانیشلارا گوره حضرت عیسی نین دوغوم گونی سایلیر کی آذربایجانلیلار و تورک خالقی آراسیندا "ائرمنی خاچی سویا سالان "گئجه ده تانینماقدادیر.خاطیرلاتماق گرکیر کی چیلله دبی و چیلله گئجه سی ائرمنی و مسیحیت دینی لن ایلگی سی وباغلیلیقی یوخدورو چیلله گئجه سی ایران و آذربایجان خالقیلارینا عاییت بیر گون سایلیر.
اسکی و قدیم زمانلار قیش گونلری آیری فصیللره گوره چوخ چتین و مشیقتلی اولدوقوندان اینسانلار چالیشاردیلارکی بواوچ فصلین ایچریسینده اوزون قیش گونلرنی گئچیرتمک اوچون حاضیرلیق و تداریک گوروب بوفصلی باشاچاتدیرسینلار.آذربایجان خالقنین آراسیندا قیش فصلینین ایکی آیی چیلله گونلری سایلیر کی بیری بویوک چیلله و ایکینجی سی بالا چیلله دیر.بویوک چیلله قیرخ گون اولوب بالا  چیلله ایگیرمی گون دور.بیرده بوزآی(boz ay)یادا "بوزچیلله" واردیر کی اونا "آغلار – گولر"و"هفت البویوت" آیی کی اسفند آییلن مصادف دیر وار.
چیلله گئجه سین عزیزلمک اوچون خالق اوزیوردلارینا باغلی و قیش زمانینا قدر ساخلاماقی چتین اولان میوه لروایسدی و یای فصلینده تاپیلان میوه لری بوگئجه اوچون یئمگه حاضیرلاییب ایلین ان اوزون گئجه سینی گئچیرتمک اوچون "چیلله سفره" سنده یئروئرلر.قدیم زمان بوگونکی کیمی سردخانا و بوزدولابی(یخچال)اولمادیقی اوچون یازو یای میوه لرینی ساخلاماق چوخ باشارجیلیق و هنرایستردی.چیلله گئجه سنین ان گوزده اولان یئمگی قارپوزبعضاً قوهون دور کی قدیم یای فصلینده قارپوزی آلیب ،سامان ایچریسنده ائولرین یادا محله لرین  سردابالاردا ساخلاردیلاربوایشی هرکس باشارابیلمزدی اونا گورده قارپوزی اوزون بیرزمان ساخلاماق و چیلله گئجه سینه یئتیشدیرمک چوخ باشارجیلیق ایستین بیر ایش سایلاردی.اوناگورده ده قارپوز چیلله سفره سنین گلینی سایلیب هر ائوده قارپوز یئیلرده.چیلله گئجه سی قارپوز یئمک اینانیشلارا گوره سویوقلوق اولدوقوندان سبب اولار کی قیش بویو آدام اوشومه ییب،خسته لیکلره دوچاراولماییب سویوق دان و اوشورتملردن اوزاق قالسین.
چیلله گئجه سی سفره سین"شب چره وزلری"حالوا،پشمک،نوغول،باسلیق،سوجوق، کیشمیش، بادام؛ نخود ،گیردکان،قووورقا،توخوم، دان عبارت اولوب ؛میوه لردنده قارپوز،نار،آلما،هئیوا،ازگیل،قوهون، امرود،وآیری مووجود فصل میوه لری اولار.چیلله گئجه سنین شام خورگی ده گئنه بوگئجه یه عاییت اولار؛قدیم گونوموزده کی کیمی دوگی بول اولمادیقیندان هر ائوده دوگی و پیلو پیشیرلردی.
آیری بیردب کی بوگونه عاییت دیر،"چیلله لیک "دیر کی تازاگلین لره وآداخلی اولانلارا گوندرلیر.تازاگلین قیزلارا ،آتا ائویندن قیزین اوزونه ؛کورکنه وقایناناسینا،قایناتاسینا،بالدیزلاری و قئینلری اوچون چیلله پایی گوندریلر.چیلله آخشامی هاوا آلاجاقارانلیق اولدوقی زمان گوزه ل بیر شکیلده خونچالارا دوزولموش چیلله لیک لرقیزین ائوینه یولانار.قدیم زمانلار بوخونچالارین سای سی یئددی دانااولاردی کی گونوموزده بوخونچالارین سایی سی آزالیب.شام یئمکلری؛شب چره وز لر،گوزل بیرشکیلده بزنمیش قارپوز،وسایر مئیوه لربوخونچانین ایچینده اولوب،ائوآداملارینادا پارچالارو دونلوقلارو بونلارا بنزه ر هدیه لر قویولار؛قیزاوچون ده اوزلیکله قیش باشماقی و چکمه و پالتوو یاغمورلوق آلنیر.خاطیرلاتماق گرکیر کی خونچا قیزعائله سی طرفیندن گوندوز خونچالاری گورمک اوچون چاغریلارلار،اونلاردا قولاریندان قوپان قدربیرپارا هدیه لر بوخونچالارا آرتیرالار.آخشام چاغی خونچالار قیزائوینه یولانار،قیز ائوینه خونچا آپارانلارادا قیزین قیاناتاسی و یا کورکن طرفیندن ساغباشلار وئرلر.سونرا قیزطاباغلاری آلیب ائوده بیر اوتاقدا سجین ایله دوزه ر تا ارتسی گون اوغلان آداملاری گلیب یوللانان "چیلله لیک لری"گورسونلر.اوغلان طرفیندن قیزائوینه اوچون قارشیلیق "بالاچیلله "نین اوللینده "چیلله لیک"یوللانیرکی بویولانان خونچادا قارپوز یئرینه "قوهون" و باشقا شب چره وز لرو گیسی و پالتارلار هدیه اولونار.  
بوگئجه بوتون ائولرده شنلیکلروشادلیق ائدرلر.اینانج بئله دیرکی چیلله نین ایلک گئجه سی شنلیک سورمه ین کیمسه چیلله نین سونونا قدرشادلیقدااولمازیاجاقدیر؛عایله لربیربویوقون ائوینه ییغشیب،بیرآغ ساققال ائوینده قوناق اولارلار.بوگئجه آغ ساققال آتالاروآغ بیرچک آنالار بالالارین باشلارینا ییغیب قدیم ایسدی کورسی باشیندا اونلارا ایللین ان اوزون گئجه سینده ناغیلاروداستانلاروبایاتیلاردئییب فال آچاییب اولادلارنی سیناماغ اوچون تاپماجالاردئیللر؛دئییب –گولوب ،شنلیک ائدیب چالیب اوخویالار.چیلله گئجه سنده بویایاتی اوخونار:

آی چیلله یچلله قارداش
آتین قمچی له قارداش
بیرگلدین دانیشمادوق
قلبیم آچیلا قارداش
***
ائل آراسیندا چیلله لرحاققیندا مختلف حیکایه لر و روایتلر وادریرکی اونلار ان مشهورلاری بونلاردور:
چیلله لر ایکی باجی ایدی.بیری بویوک باجی؛بیری کیچیک باجی.گونلرین بیر گونو باجیلار اییده آغاجنین آلتیندا اوتورموش ،صحبت ائلیردیلر. ؛کیچیک چیلله؛ بویوک چیلله یه دئیر کی:
-   باجی سن گئدین نه ایله دین؟
بویوک چیلله ده دئیر کی:
-   من گئدیم ؛دونداردیم؛ اوشودوم؛ ناخوشلادیم؛ گلدیم!
بالاجا باجی گولوب دئیدی:
-   من سنیم کیمی دئیلم! من گئدیب؛ قاری لاری کوره کدن؛ لوله هنگ لری لولک دن؛ گلین لری بیلک دن؛ کورپه لری بلک دن ائیلرم!!
جوابی ندا بویوک باجی ریشخندایله دئییر:
-   باجین اولسون! سنده بیر ایش گوره بیلمزسن ؛ عومرون آزدی ؛اونون یازدی
بیرآیری روایت ده چیلله و قیش فصلینه گوره دئیلمک ده دیر کی آشاغیدا ذکر اولونور:
بئله دئیلر کی قیش بیر قاری دی اونون اوچ اوغلی واردیی.آدلاری "بویوک چیلله ""کیچیک چیلله " "بوز آیی"(boz).
آنالاری بویوک اوغلون گونده ریب قایتدیقدان سونرا سوروشا رکی :- نه ائله دین؟
بویوک چیلله دئیر کی:- اوجاق قیراقینا دوزدوم گلدیم!
سونرا آنالاری گیچیک چیلله نی یولاییب ،قایتدیقدان سونرا سوروشار :- سن نه ائله دین؟
کیچیک اوغلان جواب وئره ر:- اوجاق ایچینه دولدوروب گلدیم!
لاپ سون "بوز آی"گونده ریر،دوندوکدن سونرا سوروشار:سن نه ائله دین؟
بوزآی دئیر کی:- منده گئدیب اوجاقدان چیخارتدیم گلدیم!
باشقا بیر روایت ده چیلله لره گوره واردیر کی اودا بئله دی:
اوچ چیلله وار؛بویوک چیلله ؛کیچیک چیلله؛بوزچیلله.
بویوک چیلله دیئر کی:من گئدیب قازانلاری دوندوروب ؛قاریلاری سالیم گوردوم.
بویوک چیلله قیرخ گون یاشادیقدان سونرا یولدا کیچیک چیلله نی گوره و باشیندان گئچنلری تعریفلر.کیچیک چیلله ده جوابیندا دئیر کی:من گئدیب تندیرلری چئویریب؛قاریلاری تندیره سوخوب ،کوفله (چول)دن چیخارداجاقام.
بوزچیلله اونلارین جوابیندا دیئر کی:عومرون آزدی ،اونون یازدی.سیزین آجیغینیزدان منده گئدیب بوغدالاری گووه ردیب بهاری چاغیراجاغام!
بیرآیری دیئشده ده بیئله دئیلری کی:
بویوک چیلله بالاچیلله یه دئیر کی:- من گئدیب تندیرلری یاخیب،کورسولری قوروب ؛کوپلرین آغزین آچدیم.خالقین اونون اله ییب؛قووورمالارین قوووردوم؛تایالارین ووروب؛چوره کلرین یاپدیم گلدیم.
بالاچیلله ده دئیر کی :- بویون دئوریلسین سن بیر ایش گوره نمدین؛من گئدیب ؛تندیره سوخوب کولفه دن چیخارداجاغام؛اوشاقلارین اللرین چیلله لجیم.آما حیف کی عومورم آزدی ؛گوتوم یازیدی!
چیلله گونلرینین شنلیکلری تکجه چیلله گئجه سینه عاییت دئییل بلکه قدیم زمان قیش گونلرینده ایش اولمادیقی اوچون بوتون آلتمیش قیش گئجه سین بیرسنین ائوینه یغیشیب؛بیرچوخ شب چره وز لر تداریک قوروب ائیلنیب شادلیق ائدیب قیشین اوزون گئجه لرین بئله لیکله سوواردیلار.بوایشه "نوبه یالدی"دئیردیلر.بویغینجاقلاردا بعضی اویونلارو نمایشلرده اولاردی کی اونلارین ان مشهوری "خدیریاخضیر نبی اویونو"بیرده"کوسا اویونی"دی.
بواویونلارین اوزلری چوخ اسکی و میتولوژیک دورانلاردان قالمیش بیر نمایش دیلیرکی هربیری مختلف یئرلرده بیرآزفرقیلرله اوینانماقدادیر.کوسا اویونونی چیلله لرین قورتارماسینا و بایرام و بهارین گلشنینی عزیزلنمه سی اوچون یاپیلیر.بواویونلار آذربایجانین بیرچوخ یئرینده اویناناردی ،اوزلیکله چوبانلار طرفیندن اوینانماقدااولاری.بیرآدام کورکلی بیر بورک و اوزون بورک باشینا قویوب بیریسیده اونون آروادی اولاریدی.کوسا اوزاویون بازلیق ایله خالقی گولدوروب اونلاردان یئمک آلاردی.خالقدا اونی بیرآز اوینادیب گولدوکدن سونرا بیرپارا یئمکلر کی قاباقجادان حاظیرلانمیشیدی کوسایا وئرردیلر.بعضی یئرلرده کوسابیرنئچه اوشاقلابیرلیکده کندائولرینی دولانیب سایالار اوخویاردی.(کیجیک چیلله دبلری وکوسا آیری بولوم ده ذکر اولوناجاق)
تبریز جماعتی بئله اینانیرلار کی چیلله گئجه سی عزیزلنمه سه اوایل برکت سیزلیق اولار؛چوخلی ناخوشلوقلارو بدبخت لیقلار اوز وئره ر!!
بیرآیری تورک خالقنین اینانیشینا گوره چیلله دن ایگیرمی گون سوووشدوگی زمان دئیلر کی ؛ایل یاشلاندی.بوندان سونرا سویوق و ایسدیلرین ساواشی باشلاییب سونوندا ایسدی سویوقا قالیب گلیر.
قایناقلار:
آذربایجان شفاهی ائل ادبیاتینابیرباخیش- پرویزیکانی زارع

ميللي رقص لريميزين فلسفه‌سي  یازان:  گونتاي جوانشير

هر بير ميلتين رقص لري ملتين دونيا يا باخيشيندان، حيات طرزيندن انكشالاريندان دوغاز و زامان- زامان انكيشاف ائده‌ر، يتيم له شر و درين تاريخي ده‌يرلري، تاريخي حاديثه‌لري، تاريخي تصورو اوزونده و حركت كدلاريندا بارينديرماغا (حفظ ائتمه يه) و نسلدن نسله اوتورمه يه باشلار. رقص داوارانيشلاري عصرلر بويونجا ايناملارين سئوگيسي‌ني ايفاده ائتديگي اوچون ائستئتيزه اولونار، جاذبه‌لي حركتلر حالينا گلر، ميللتلشمه نين كدلاريندان ساييلان ميللي رقص‌لر، همده ميللي ذووقون تعيني اوچون سوسيال اتمسفر ياراتميش اولور. هركس طره فيندن پايلاشيلان، دويولان، هر بير آذربايجان توركونون ايليگيندن، سلوللاريندان يوغرولان و تاريخين دامادلاريندان سوزولوب گلن رقص لريميز ميللي كيميليگيميزين، ميللت اولما شعوردوموزون و ميللت آنلاييشي فلسفه ميزين بير پارچا ليه ير. آذربايجان رقص لرينين فلسفي تحليليني هئچ شبهه سيزكي شاما نچيليق تشكيل ائتمكده دير.
شاما نچليق دا ايكي حيصصه دن اولوشان رقص حركتلري واردير. بيرينجي حيصه ده كي رقص حركتلرينده شر قووه لر بدني ترك ائدير و ايكينجي حيصه ده‌كي رقص حركتلرينده خيئير قوووه‌لر بدنه حلول ائدير، بدن روحلاشير، بدن روحون ماهيتي منطيقينه تابع اولدوغو اوچون شامان دوينايا، گله جه يه روحون گؤزويله باخير و هر شيي گؤرور. بو سببدن ده تورك كيمليگينده رقص، تميزلنمه (Katarsis) و آللاهي درك ائتمه، روحلاشما كيمي بير فلسفه يه صاحيبدير.
آذربايجان رقصلرينده حركتلرين انتظام و انضباطا تابع اولاراق اولو بير هدفي تعقيب ائتمه سي سؤز كونوسودور. بو سببدن ده آذربايجان رقص‌لري اخلاقي زنگين ليك، معنوي صافليقلا دوپ- دولو اولما سيلا سجيه له نير. آذربايجان رقص لري شهوتي آلؤولاندير مير، اينساني مطلق اولان بير دارليقلا تماس ائتميه سوق ائدير. اينسان اؤزونده كي مطلق صافليغا جان آتير. اينسانليق و سئوگي آذربايجان رقص لرينن ايده آليدير.
رقصه فلسفي يوروم (تحليل) كتيره‌ن شخصيتيلريميزدن بير يسي شمس تبريز اولموشدور. شمس تبريز اؤزوندن اؤنجه پراكنده اولاراق درويشلر آراسينداكي سماع رقصيني سيتما تيزه ائده‌ر و مولوي ايله بولوشدوقدا اونا سؤيلركي: ((كاميل اينسان اولماق اوچون ايكي صنعتي، موغاملاري و سماع رقصيني ياخشيجا بيلمك گره كير.)) مولوي موغاملاري و چنگ چالماغي اؤيره نير و شور موغاميندا ((سماع شمس)) (شمس دينله ييش) آدلي بير شعبه ني شمسين شره فينه بسته له ميش اولور. همده سماع زنليك شمس تبريزدن سونرا بير كولتور حالينا گلير.
رقص فلسفه سيله مشغول اولان فيلسوفلاريميزدان بيريسي ده حسين جاويد اولموشدور.
حسين جاويده گؤره رقص هدفي اولان، دوزنلي و آهنگدار بير حركتدير، بدنيميزده‌كي توتموش بوتون كهكشانلار رقص ائتمكده دير لر. اولدوزلارين و پلانتلرين حركت لري بير قانون، حركت قانونو اوزره اولدوغوندان رقص ائتمكده دير.
كهكشانلار رقص ائتمكده دير، چونكو اونلارين حركتلرينين ماهيتينده مطلق قانونيليك مووجود دور.
جاويد بو دوشونجه سيني بئله ايفاده ائده‌ر:
((حتي شو اوفوقلره سؤنن قانلي گونشده
هپ رقص ائده‌ره‌ك غيب اولويور سئير ائدين ايشته
هپ رقص ائدييور قانلي گونش، قانلي اوفوقلر
هپ رقص ائدييور هاله قمر، پنبه شفقلر))
جاويده‌گؤره لطافت، ظريفليك و شعريت ده بير رقص مسئله سي دير. شعرين وار اولوشو سؤزلرين معنادويشاسيندا هدفلي رقصيندن باشقابير شئي دئيله ير. روح اؤز لييگيني و ابديليگيني دايم رقصي اوچون الده ائتميشدير: ((رقص ائتمه ده هپ شعر و دهان، حسن و لطافت رقص ائتمه ده يئلديزلي فضا روحي طبيعت))
بوتون دينلرين، فلسفه‌لرين، طريقتلرين، خياللارين و حقيقتلرين تحليلينده رقص ماقادير، چونكو بونلارين هاميسي اينامين كاميللشمه سي، صافلاشماسي اوچوندورسه، رقص بونلارين هاميسيندان داها تاثير ليدير. رقص يگانه صنععتدير كي، اوردا رياكار جاسينا داورانماق اولماز.
((هر فلسفه، هر دين و طريقت بوتون عادت
رقص ائتمه ده هپ اولسا خيال، اولسا حقيقت))
حسين جاويده گؤره حتي تانري دا رقص ائتمكده دير: ((رقص ائتمه ده حتي اوگؤرونمز اولو معبود رقص ائتمه ده حتي او وجودي عدم آلود))
آذرباجان رقص صنعتي يالنيزجا آغير فلسفي دوشونجه لرين داورانيشلاردا ايفاده اولونوشوندان عبارت دئيلدير. ساغليتورلي ايلنجه و ذوق قايغاني اولاراق رقصلريميز فداكارليق و آليشيق ليق آبيده سيدير.

آشیق ادبیاتی

 

تۆرک خالق یارادجلیقین ان اؤنملی قولاریندان سایلان آشیق یارادجیلیقی زنگین و بدیعی و مدنی بیر ایرث اولاراق چوخ اۇزاق چاغلاردان بری یاشاماقدا اولوب تاریخ دؤنملرینده بیر چوخ آدلا تانینمیشدیر و تۆرک خالقلارین آراسیندا باشقا-باشقا آدلارلا فعالیت گؤستردیگلرینی گؤرمک اولار.خالق اوخویانلاری تکجه تۆرک میلتینه عاییت اولمادیقی بللی دیر ؛بۆتۆن اسکی مدنیته صاحیب اولان میلتلر آرالاریندا بیر چئشیت تۆرک «آشیق»لارینا بنزر کیشیلر اولمۇشدۇرکی بۇدا بۇهنرین نه قدر قدیم اولدوقۇن گؤرسدن دیر .
«آشیق»ین تاریخ بویی یارادجیلیقلارینا باخیلدیقیندا بیر چوخ هنرو باشارجیلیغی بیرلیکده بیرکیشی ده اولدۇقۇنی گؤرمک اولار؛شاعیرلیق؛چالقیچیلیق،اوخوماق،اویونچۇلۇق ،رقص و رقاصلیق،گؤزؤباغلیجلیق و اسکی چاغلادا بیر آغ ساققال و ائل اؤیدچیسی وائل خبرچیسی بۇنلاردان بیرنئچه سی دیر.بۇدا «آشیقلارین»تۆرک خالقنین آرالاریندا اؤنملی لیقلارینی گؤسترگلردندیر.آشیقلارین قۇتسالیقی و مقدس کیشیلر سیراسیندا یئرآلماقلاری اسکی دؤنملردن بری اونلارین خالق ایچرسینده یۆکسلملرینین ندنلریندن بیری اونلاری تکجه بیر"دودۇدولانان" و آراسیرا توی مجلیسینی قیزدیران و بۇنلارای تای کیچیک رول اۆسلنملری اونلاری "سایاچی"و "باشقا اۇلگارلیقلاردان اولان مثلا "ارمنی و فارسلارین "گۇسان"آدلاندیردیقلاری آراجی و قره چیلر(کولی)کیمی سایلمدیقلارینی و کؤکلری مذهبی و دینی آنلایشلارا دایانان کیشیلراولاراق تانیماق گرکیر.تورکلر اسکی دؤورلردن بری بیرتانریلی خالق اینانیشلی و سونرالار ایسلام دینینی قبول ائیلدیقلارندان سونرا آشیقلارین بۆتۆن سؤزلرینده دینی اینانشی یۆکسک بیر سئویده گورمک اولار.
«آشیق»سؤزونۆن اۆزرینده و اونۇن کؤکۆ حاققیندا بو گۆنه کیمی بیر چوخ ملاحظه لر آپارلدیقینا راغماً ؛آیری-آیری فیکیرلر بوگۆن یازیلارمیزدا گؤرۆنمک ده دیر.دۆزدۆر کی بوگۆن بۇکلمه نین هانسی کؤکدن تؤرندیگی هله لیک آیدین دئییل آمما بیر چوخ ملاحظه لری گؤز اؤنۆنه آلدیقمیزدا گؤرۆنۆر کی «آشیق»سؤزۆ دۆزراق گؤرنۆر تا «عاشیق».
بعضی تدقیقاتچیلارین گؤرۆشلرینه گؤره عربجه نین «عشق»کلمه سیندن تؤرندیگی سؤزدن «عاشیق»سؤزۆ؛عشق و عاشقلیق داستانلاری دئییب و بیرچوخۇدا بۇآرادا بۇداستانلارین باش یاردیجیسی اولدۇقلاریندان بۇ آدلا؛تانینمیشلار.امما دئملیک لازیم دیرکی آیشق یارادجیلیقی تارخینه باخیلدیقیندا چوخ اسکی و عربلردن اونجه کی تاریخلره دایاندیقی بللی اولر.
خاطیرلاتماق گرکیر کی«آشیق»صنعتیله «عشق» و «عاشیقی»شعر ایفاچیلیقی بیر-بیریندن چوخ فرقلی دیر.«آشیق»یارادیجلیقی بیرکیشیسل(فردی)یارادیجیقلاری و ایفاچیلیقلاری بیر-بیرله برابر اولۇر ؛آمما عشق شاعیرلیقلاریندا تکجه شاعیرین سؤزساحه سینده چالیشماقدادیر.
تاریخ دیرینلیقلرینه باخدیقمیزدا تۆرک خالقینین اورتاق اولاراق ایشاره ائدیلن اؤزلیکلره صاحیب اولان کیشیلره «اوزان»دئیلیرمیش .اوزانلار خالق ایچینده بیر گزگین ودولانان آدام اولدۇقلاریندان اۇلۇس ایچینده بیرچوخ بیلگیه صاحیب اولوردولارو هریئردن خبر وئردیگیندن ائل ایچینده اؤنملی بیر یئروائل سیرداشلاری کیمی گؤرنمکدئیدیلر.بۇ ندنلرله ده اوزانلار چوخ اۇلۇ بیرمقام الده ائدرک سانکی ائللرین آغ ساققالاری کیمی بیر قۇتسالیق و مقدسلیق الده ائلمیشدیلر.
Uzاۇرخون یازیلاریندا صنعت یونو اولان و گوزل صنعتلرله اۇغراشان کیشی آنلامیندا دیر.اۇزمان(uzman) سؤزؤده باشاریلی و اؤزایشینده اۇستاد کار اولان کیشی بو کؤکدن دیر.
دیوان الغات تۆرک سؤزلۆگۆنده "اُزُک"سؤزۆ "پاک و تمیز اولان نفس" آنلامیندادیر کی بودا"اوزان" سؤزایله باغلی اولا بیلر.نیه کی اوزانلار چوخ پاک نیتلی و آللاه آدامی کیمی بیر عرفانی کیشیلیقلری اولان؛تاریخ بویۇنجا بۆتۆن یازیلاردا و داستانلاردا ان گۆزه چارپان نیتلیقلره صاحیب آداملار کیمی تانینلانمیشدیرلار.
اوزانلار تۆرک توپلۇملارین آراسیندا باشقا –باشقا آدلارا تانیدنیقلارینا راغماً هامیسی اوزان سایلریلار.
"اوزان چی""باخشی"یا"باغشی""آکین""باکسی""ماناس چی""یانشاق""وارساق" "دده""آشیق"حافظ""ژیرائوس"آدلاریلا تۆرک خالقیلارندا تانینان؛اوزانلارین خلف اوغوللاری و نوه لری سایلیرلارکی هربیر اوزان آغاجیندان بوداقلانیب هامیسینین کؤکۆ «اوزان» دیر.
آشیق سؤزۆ عالملر گؤرۆشۆنه گؤره اسکی تۆرک دیلنده کی«آشی»سؤزۆندن یارادلمیش دیر.«آشیلماق»و«آشماق»آنلامی اولان آشیقلارین خالقیلا بیرلشمیش؛اونلارا باغلی اولماقلاری و خالقا «آشیلانمیش» کیمسه لره  ایفاده سینی یئتریر.«آشی»سؤزۆنۆن ایزینی بۇگۆن بئله بعضی تۆرک خالقلارنین دیللرینده گؤرمک اولا اؤرنک اوچون اؤزبکلرده «آشۇله»آهنگ و چالماق معناسی ندادیر.
16-نجی عصرین سونلارینی آشیق صنعتنین باشلانیشی و بۇگۆنکی آنلامی قازانان دؤوران تانیماق اولار.بوعصریدن سونرا آشیق صنعتنین نوعلارنا و تۆرلرینه ادبیات ساحه میزده بولجا گؤرمک اولار.بۇتاریخدن بۇیانا بؤیۆک وآدلیم آشیقلاری یئتیشمکده اولوب17و 18نجی عصری بوصنعتین ان یوکسک زیروه لرینه چاتان چاغ آدلاندیرماق اولار.
آشیق ادبیاتی باشلی –باشینا فولکلور ساحه سی بؤیۆک بیرحیصه سی سایلیر.آشیق یارادیجلیغی زنگین و بدیعی و مدنی بیر ارث اولاراق ایللر بویۇ یادیلماقدا اولوب بیرچوخ شعر وسؤز نوعی اورتایا چیخاردمیش دیر کی تکجه تۆرک خالقینا عاییت دیر.
آشیقلارین میدانا گتیردیکلری اثرلر ایکی بؤلۆمه آیریلری"حیکایه" و"شعر"نوعی؛حیکایه لرآشیقلارین آنلاتدیقلاری نظم ونثرقاریشمی داستانلاردیر کی خالق آراسیندا "خالق حیکایه سی"تانینیر.حیکایه لرده قهرمانلیق ؛عشق و خالق شاعیرلرینین حیاتلاری و یاشایشلاری آنلادیلماقداددیر."شعر" نوعی هم آشیقلار طرفیندن ؛همده باشقالارین طرفیندن میدانا گتیریلرن شعرلردیر کی آشیقلار طرفیندن اوخونور؛بو شعرلرده وطن پرورلیک؛سئودا ؛مدیحه؛آرزۇ؛دۇیغۇ واحساسلاری شعرشکلینده دئیلیر.
آشیق ادبیاتنی شعر باخیمیندان ایکی آنا بؤلۆمه بؤلمک اولار :
1)هجا تۆری
خلق آراسیندا ان چوخ دئیلن و ان تانینمیش آشیق شعری تۆردۆر کی قوشما؛گرایلی؛تجنیس؛ ؛مخمس؛ سمایی؛ وارساقی؛داستان؛آغیت؛ هجا نوع نون بیر نئچه فرعی قولاریندا سایلیر.
2) آرزۇ تۆری
دیوانی؛سلیس؛استادنامه؛وجۇدنامه؛سمایی(هجاوزنین ده کیندن فرقیلی دیر)؛گؤزل لمه؛تاسلاما؛ ؛قلندیری؛شطرنج ؛تنقید ؛حربه –زوربا؛؛دئیشمه ؛وزنی آخیر؛معما؛ ؛قفیل بند؛ آرزو تۆرۆنۆن فرعی قولاریندان سایلیر.
قایناقلار:
عاشیقلار- م.صدیق (دوزگون)
آذربایجان خالق شیفاهی ادبیاتی- پ .افندیئو

دده م قورقودون آتاسوزلرى  یازان:  علي .ب.تورک

آذربايجان ادبياتنين ان قيمتلي و ان معظم آبيده سي «کيتاب دده قورقود»تورکلرين ادبيات ساحه سينده  ان اونملي يازيلاريندان بيري سايلير.خالق عادت –عنعنه لريني ؛اينام و گوروشلريني بديعي بيرشکيلده عکس ائتديرن بومحتشم آبيده ده تورکلرين ايسلامدان اونجه و ايسلامين ايلک چاغلارينا عاييت ياشايش بيچيملريني بويازيلن ايزلريني آلماق وگورمک مومکوندور.اوغوزخالقنين ياشايشلارينين بوتون آلانلارينا ايشيق توتان اثرده بيرچوخ بديعي اوزليکلرله قارشيلاشماق اولارکي هربيري اوزلوگونده بير آراشديرما ساحه سي سايلير.
بوآرادا "آتاسوزلري" خالق ادبياتنين ان گئنيش و ان اسکي وارليقلاريندان بيرسي اولدوقوندان ان اسکي دوورانلاردان بري بوتون يازيلي ادبياتيندا و آغيزدئيشنده اوزه ل بير يئره صاحيب دير."آتالارسؤزلري"ائلين آغ ساققالارنين و مودريکلرنين ؛گلجک نسيللره آختارديقلاري و سويلديکلري حيات تجربه لري گوردوکلري اولايلاردان و ايشلردن وياشايشدان درسلر اولارق؛ قيسا سوزلرله ايضاحي دير کي دونيا گوروشلو کيشيلرينين دويغو و دوشونجه لريني و اونلاري ايشلدنلريني قيوراق ذکاليلارين گوسترگسي سايلير.آتاسؤزلري ؛خلق حيکمتلري و خلقين فلسفه سي دير.
"کيتاب دده قوروقود"ون ياراديجيسي سايلان "دده قورقود"دا ائلين «تامام بيليجيسي..»«غايبيدان دؤرلؤخبرسويلين»«اوغوز قومونون موشکيلريني حل ائدن..»«سؤزون توتوب تامام ائتديرن»بيرکيشي اولدوقوندان ؛خالقين بوتون قايغيلاريلان ماراخلانديغي اوچون دئديگي داستانلاردا و بويلاردا بولجا آتاسؤزلرييندن فايدالانميش دير.
"کيتاب دده قوروقود"ون اون ايکي بويوندا توپلام 65 آتاسؤزوواردير کي اونلاري بوگونکي دييالکديگميزله قارشيلاشديرديقيميزدا آيدينجا گورونورکي مين ايل بوسؤزلرين يازيب دئيلديگي دووراندان بويانا هئچ بير دگيشيکليک نه تکجه تاپماييب بلکه داهادا گؤزللشيب اوز ديرلريني داهادا آرتيرميش اولموشلاردير. "کيتاب دده قوروقود"دا کي آتاسؤزلرنين بيرچوخي کيتابين اون سؤزي سايلان بولومده يئرآلميشديرو باشقا آتاسؤزلري بويلارين ايچريلرينده تکليکده و چوخ آزاراق ايکيلي و اوچلي بيرشکيلده گلميشدير.
خاطيرلاتماق گرکير"کيتاب دده قوروقود"فولکلور قولارنين بيرچوخوني  اوزونده يئروئريب دير کي "آندلار""قارقيشلار""آلقيشلار""سايالار"...بونلاردان بيرنئچه سي ديرکي هربيرنين اوزلرينه اوزل يئرلره واردير.بوراداتوپلانان آتاسؤزلري اورتوقرافي يازي قرارلارينا اويغون اولاراق يازلميش اولوب ؛امما هئچ بير ديشيکليک سؤزلر اوزرينده اولماييب.

   اؤلن آدام ديريلمز.
   آت آياغي کوُلک؛اوْزان ديلي چويک اولور.
   آت ايشلر ار اؤيونر.
   آت ايشلمسه ار اؤگونمز.
   آت قارداشدان ياخين دير.
   آت منيم آلتيمدا بودورماسين.
   آت يئمه ين آجي اوتلار بيتمسه ييي.
   آتا اوغول قازانير؛آد اوچون.
   آتا سوزو ايکي اولماز.
   آتا آدين يورتمايان خويراد اوغول بئليندن انمسه ييي.
   آري گونولده اولسا شراب آچار.
   آغير يوکلرين زحمتين قاتير بيلير.
   آللاه – آللاه دئميينجه ايشلر اؤنمز.
   آنا حقي ؛تانري حقي.
   آيدان آري؛گوندن گورکلي.
   اجل وعده ايرميينجه کيمسه اولمز.
   ارمالينا قييماينجا آدي چيخماز.
   ازلدن يازيلماسا قول باشينا قضا گلمز.
   اسکي پامبوق بئز اولماز.
   اسکي دونون بيتي؛اوکسوز اوغلانين ديلي آجي اولور .
   اسلان انيگي ينه اسلاندر.
   اورلاشوبان سولارداشسا دنيز دولماز.
   اوزون ياشين اوجي اولوم؛آخري آيريليق.
   اوغوزون عارسيزي تورکمانين دلي سينه بنزه ر.
   اوغول آتادان گؤرمينجه سفره چکمز.
   اوغول آتانين يئتيريدر؛ايکي گوزوندن بيريدر.
   اوغول دخي نيله سين ؛بابا اولوب مال قالماسا.
   اونجه سودون؛سونرا قانين ؛ سوندا جانين آلدي .
   بابا ماليندان نه فايدا باشدا دولت اولماسا.
   باش اسن اولسا؛پورک بولونمازمي اولور.
   بير ايگيدين قره داغ يوموروسونجا مالي اولسا ييغار؛ديررطلب ايدر؛نصيبيندن آرتيغين ييه بيلمز.
   بيلديگين اونوتماسا عقل ياخشي.
   تپه گن کؤپوني سوسه گن ييرتار.
   تکبرليک ايليه ني تانري سئومز.
   چاليشان قره پولاد ئوزقيليجن کوتلمز.
   چيخان جان گرو گلمز.
   دنيا شيرين ؛جان عزيز.
   دنيا شيرين؛جان دادلي.
   دوغرو يول گورونورکن؛اگري يولدان گلميه يين.
   دولتسيز شريندن آللاه ساخلاسين .
   دولتلي اوغول قوپسا اوجاغنين گؤزودور.
   دوه جه بويوموشسن؛کوشکجه عقلين يوخ؛تپه جه يويوموشسن داريجا بئينين يوخ
   قادا پولاد اؤزقيلينجيم قينين دوغرار.
   قادر تانري وئرميينجه ارباييماز.
   قارااواشا دون گئييرسن قادين اولماز.
   قاري دوشمن دوست اولماز.
   قره ائشک باشينا ئوين وورسان قاتير اولماز.
   قره پولاد قيليچي چالمايينجا قريم دؤنمز.
   قره قوچا قييماينجا يول آلينماز.
   قوناغي گلمه ين قارا ائولر ييخيلسا ييي.
   قونشي حقي؛تانري حقي.
   قيز آنادان گؤرمينجه ئوگوت آلماز.
   کول تپه جيک اولماز.
   گؤنلون اوجا توتان ارده دولت اولماز.
   گليملي گئديملي دنيا ؛سون اوجي ئولوملي دنيا.
   گويده آرار؛يئرده بولور.
   هئچ ايگيده وئرمه سين قادرتانري گوز بونومي.
   هرزه- مرزه سويلمه
   يئرده ايسه چيحاراييم؛گويده ايسه انديره ييم
   ياپاغلي گويجه چمن گوزه قالماز
   ياپا-ياپا قارلار ياغسا يازا قالماز.
   ياد اوغلي ساخلاماقلا اوغول اولماز؛بويوينده سالير گئدر؛گوردوم ديمز.
   يالان سوزبودونيادا اولونجا؛ اولماسي ييي.
   يانليز ايگيت آلپ اولماز؛يوشان ديبي برک اولماز.
   يايان ارين اميدي اولماز.

قايناقلار:
کتاب دده قورقود- م .ع .فرزانه-1358

تورك وآذربايجان خلق ادبياتيندا اوشاق و اوشاق فولكلوري  یازان:  علي. ب.تورک

بير خلقين بير آرايا گتيرديكلري مادي و معنوي كولتورلريني موعين مئتودلارلا و يغجام بير شكيلده پوتلي حالده اولدوقي آغيز ادبياتلاري آدلانان بوتون  يارادجيقلارينا فولكلور دئيلير.ساده ديلله دئمك اولاركي فولكلور خلق بيلگيسي و ائل بيلگيسي و ياراديجليقيدير.
تورك خلق آغيزادبياتي يا تورك فولكلوري دونيانين ان زنگين و چئشيتلي و گئنيش ساحلي فولكلوروندا سايلير و زنگينليگي اوقدر دير كي بير توكنمز خزينه يه بنزري واردير .تورك فولكلوري خزينه سي وگئنيشليقيني بوجور ايزاه ائيلمك اولار كي بو خزينه ني پوتلاماق اوچون بوتون تورك اولوسي بير آرياتوپلانمالي تا بو بويوك كولتوربير آرايا گلسين .بو خالقين تاريخ بويي امگيله و ياراديجيقلاريله الده ائدليب ،آغيزلاردان آغيزلار و سينه دن سينه يه و نسيللردن نسيللره بوتون گئچميشدكي آيدين و اولو آنا- بابالارميزين فيكيرلريني اورتايا قويان بو اينجه صنعت ياديگارلاري بيزه گليب چاتيب .بو آرادا بيزلره ده بير بويوك سورونلولوق بيراخيبديلار كي بو اينجه صنعت خزينه سين قوروماق و گلجك نسيللره تاپشيرماق بيزلره بير قورئو و بير بويون حقي اولاراك گركير كي اليميزدن گلن قدر اوني قوريوب و گلجك نسيللره تاپشيراق.
خالق ادبياتي و فولكلوري بير بويوك و كوكلي آغاج بنزمكددير؛خالقين ياراديجيقيله بسلنيب ،بويويوب و بوداقلانيب اوز ياپراقلاريله و گولي چيچكلي بير گوزل و گوركملي خالق هنرينين دوغال اينجه صنعتي كيمي اورتايا چيخيبدير.
بو آغاج كوكلي و يوغون بير گووده اوستونده مينلرجه بوداقي بسلمكددير،هر بوداق اوزي يوزلرجه دالا و هر داليندا يوزلرجه ياپراقي بولونماقدادير.بو آغاجين يوغون بوداقلاريندان بيريسيده اوشاق و اوشاق فولكلورودور كي دئمك اولار تورك فولكلورنون بير – ايكي دالين چيخديكدان سورا بوتون دالاريني و قوللاريني گورمك ممكوندور.
عاليملر طرفيندن فولكلور دالاري يازيلي ادبيات كيمي اوچ ادبي قولا آيريلماقدادير :ليريك؛ائپيك؛دراماتيك آدلاريله تانينير.
ليريك و ائپيك قولاري دراماتيك قولاردان و نوعوندان چوخ گورنمكددير .ليريك نوعوندا :ماهنيلار ،نغمه لر ،سايالار،اوخشامالار،يانيلتماجالار،تاپماجالار ؛لايلايلار؛عزيزلملر يئر آلماقدادير.ائپيك نوعوندا:ميتلر،ناغيلار؛ داستانلار ،افسانه لر    ،داستانلار،آتاسوزلري،دئيملر،
لطيفه لر ،و مثللر يئر آليبديرلار.دراماتيك نوعوندا دا شبئهلر،كوكلالار،تياترو،نمايش،و اويونلار،ايلنجلر،عنعنه لر و رسيملرو دبلردن آداپارماق اولار.
اوشاق فولكلورودا عين باشقا فولكلور دالاري كيمي بو اوچ قيسما بولمك اولاركي بونلارين اوزوده ايكي قولا و يارادليش قايناقينا بولونمكددير.يعني بير نجي قيسم بويوكلرين طرفيندن اوشاقلارا گوره ياراديلان فولكلور و ايكينجي قيسيم كي اوشاقلارين اوزياشلارينا گوره يارانيبدير.
بويوكلرين ياراديلان اوشاقلار گوره ياراديقلاري فولكلور دالاريندان لايلايلاردان و اوخشامالاردان و يا نازلامالاردان آدآپارماق اولار كي بويوكلرين اوشاقلارا گوره اوز دويغولارني و اونلار بسلديكلري اونمي و سئوگيلرينين بير گوسترگسي سايلير.
اوشاقلارين اوزلرينه گوره ياراديقلاري فولكلور دالارينداندا اوشاق اويونلاري، سايالار و ايلنجلر و سوزلي و حركتلي بير چوخ و چئشيدلي اوشاقليق ياشلارينا گوره يارادجليقلاريندان اورتايا چيخيبدير.اگرچه بونودا خاطيرلاتماق گركليدير كي اوشاق فولكلورونون يارانماسيندا هم بويوكلرين و همده اوشاقلارين رولي وارديريعني اوشاق فولكلوري تكجه اوشاقلارا آييت اولمايبدير بلكه بويوكلرين اوشاقلارا گوره گونولرينده بسلديكلري دويغولاريني و تربييه لرينده ايشلنن ماتريالارديلار.بو آرادا چاليشماميز بوجور اولاجاقدير كي بو ايكي بولومي بير بيريندن آيريب هر نوعي آيري –آيري آراشديرماقا چاليشاق.
بويوكلرين اوشاقلارا گوره ياراديقلاري بير چوخ فولكلور بولومي واردير كي اونلاري بير-به-بير آشاغيدا آد وئرلير:
1.   سانامالار و كيچيك اوشاقلارا اوخونان شعيرلرو اويونلار
2.   اوشاق ديلي
3.   سينامالارو اوشاقا گوره اينانجلار
4.   عنعنه و دبلر
اوشاقلاردا اوز ياراديجيقلاريله بير آز بويا باشاچاتديقلاريندا بير چوخ فولكلور ساحه لري واردير كي اونلاري بوجور سيرالاماق اولار:
1.   ساتاشمالاروجينلتملرو دولامالار
2.   يانيلماجالار
3.   قوشماجالارو سايالار
4.   اوشاق اويونلارو ايلنجلر
بويوكلرين اوشاقلارا گوره ياراديقلاري فولكلور

1.   كيچيك اوشاقلارا اوخونان شعيلرو اويناماقلار
بو ساحه اوشاقين دوغولدوقي گوندن بري باشالياراق اوشاقين بويودوگونه قدر سورمكددير و ياش بيچيمينه گوره آيري بولوملره آيريلير.يعني اوشاقين دوغولدوقي گوندن لايلالارلا باشلايان شعيرلربويودوكجه نازلاملارا و اوخشامالارا بدل اولماقدادير . بو آرادا آنالارين وبويوكلرين اوشاقلارلادا بير چوخ اويوندا اوخونان شعيرلر واردير كي بوساحده يئر توتماقدادير.
بو شعيرلري بئشيك نغمه لريده آدلانديريلار.
لايلالار:
آنالارين اوشاقلاراوچون ياراديقلاري ان دويغوسال و ايچريكلي حيسلريني گورسدن اوشاقلارين ياتيرديقلاري زمان سويلنن و اوخونان شعيرلر ديلر كي فورم بيچيمينده باياتي كيميدير،تكجه مضمون يونوندن بير-بيرلريله فرقلري واردير .مثلا باياتيلارين بير چوخونون باشلانيش قيسملاري "عزيزيم"؛"من عاشيق"و يا "عاشيغيم"سوزلريله باشلانيرسا لايلالار "لايلاي"و يا " لاي لاي دئديم "سوزلريله باشلاماقدادير.بو آرادا بير چوخ سوزده ميصراعلارين سونوندا تكرار اولنور .
   لاي لاي بالام لايلاي
كورپم لاي لاي آ لايلار
بالام لايلا آ لايلا
گولوم لايلا آ لايلا
لاي لاي منه قالان لايلاي
شيرين ديللي بالام لايلاي
لايلالارين اوخونوشلاري شكليده چوخ حضين بير حالده اولاراك بير يوخي گتيرن هاوايلا دولدور كي آنالار اوشاقلاري قيچلاري اوسته ويا بيشيكلرده اويوتدوقلاري اوشاقلارينا گوره سسلنديريلر.
لايلارين سايسي باياتيلارتكين دئمك اولار سايسيزدير وبوگون يغجام بير شكيلده بيرارايا گتيريمك چوخ چتين بير ايش سايلير.آرا- سيرا بير چوخ آذربايجان فولكلورچي طرفيندن توپلانان لاي لايلار وارديراما گئنه بير چوخ لاي لاي يازيماميش شكيلده ديللرده دير.آشاغيدا گتيريلن لاي لايلاربو ساحنين اورنكلريندندير:
   لاي لاي بئشييم لايلاي
            ائويم ،ائشييم لايلاي
            سن گئت شيرين يوخويا        (سن يات ،يوخون آل گينن)
             چكيم كئشييين لايلاي
   لاي لاي دئييم بويونجا                             لاي لاي جانيم قورباني
             باش ياسديقا قويونجا                                ائل لاي لايين قورباني
             پارداخلان قيزيل گولوم                              سن گئت شيرين يوخويا
            اييله يليم دويونجا                              اولوم جانين قورباني
   لاي لاي دئديم ياتاسان                      
            قيزيل گوله باتاسان                               لاي لاي دئديم جان دئديم
            قيزيل گول كولگسينده                               يوخودان اويان دئديم
            شيرين يوخو تاپاسان                              سن يئري بير من باخيم
   بالام لايلاي، آ لايلاي                            اولوم بويون قورباني
            كورپم لايلاي ،آ لايلاي          لاي لاي دئديم ائللردن
            لايلاسي درين بالا                              عطير دولو گوللردن
            يوخوسو شيرين بالا                          اللاه اوزي ساخلاسين
            تانريدان عهديم بودور                        گلن آيلار – ايللردن
            گوروم تويون بالا
   بيزيم يئرلر قالين مئشه                      لاي لايين بير قوش ايدي
            تاختيندا اوتور هميشه                        ديوارا قونميش ايدي
            آرانيندا گول بستيم                           ال اوزاديم توتماقا
            يايلاقيندا بنووشه                             ملكلر توتموش ايدي
             گولوم لايلا،آ لايلا!
             بالام لايلا آ لايلا!                          آلاي لاي گولوم لاي لاي
   لاي لا ائديم ياتينجا                         گولوم بولبولوم لاي لاي
گوزله رم آي باتينجا                       بويو سنين كولگنده
گوزومه شيش باتيرام                      منده بير گولوم لاي لاي
سن حاصيلا يئتينجا
   لاي لاي ائديم ياتاسان                     لاي لاي آگولوم لاي لاي
     قونچه گوله باتاسان                        آييم اولدوزوم لاي لاي
     قونچه گولو دالدان اولسون                سن حاصيله چاتين جا
     كناريندا ياتاسان                             هر دردي دوزوم لاي لاي
   لاي لاي چالام اوجادان
سسيم گلير باجادان                      
آللاه سني ساخلاسين      (سني مولام ساخلاسين)
چيچك دن قيزيلجادان
   لاي لاي چالام آديوا
علي يئتسين داديوا                      بالام گئدر ياتماغا
علي دادا چاتاندا                         بويويوب بوي آتماغا
منيده سالاسان يادا                      صبح يوخوسي شيريندي
   لاي لايين سسي گلير                   قييمارام اوياتماغا
ياتار يوخوسو گلير
اوزاق اوزاق يئرلردن                  لاي لاي بالام گولوم سن
بالامين دايي سي گلير                  گولوم سن بولبولوم سن
   آلچالار آي آلچالار                          باغچانين گوزل گولو
آلچالار كامانچالار                          سوسنيم سونبولوم سن
لاي لايووي من چالام
اوزگلر يامان چالار                        لاي لاي داغدان گلن وار
   لاي لاي دئدي اوجادان                    داغدان چوله ائنن وار
اونوم چيخدي باجادان                     عمين- آتان - قارداشين
سني تانري ساخلاسين                    بيرده قين آنام وار
چيچك دن قيزيلجادان
   لاي لاي دئديم ياتينجا
گوزلريمه آي باتينجا
جانيم زينهارا گلدي       (جانيم دوداغا يئتدي)
سن حاصيلا چاتينجا
   لاي لاي دئديم ياتاسان                     لاي لاي آقام بالاسي
           قيزيل گوله باتاسان                          گوزمون آغي- قاراسي
     قيزيل باغين اولسون                        بير گولمه گين آپارير
     كولگسينده ياتاسان                         هر نه اورك ياراسي
   لاي لاي دئديم ياتاسان
           قيزيل گوله باتاسان                          لاي لاي دئديم يات دئديم
گول ياسديقين ايچينده                      ياسديقا باش آت دئديم
شيرين يوخو تاپاسان                       دائيم چكيم نازيني
   ياسديقيندا گول بيتسين                     بويا باشا چات دئديم
دوشگينده بنوشه
لاي لاي دئديم گونده من                 لاي لاي مارالايم لاي لاي
گولگده سن،گونده من                   گلمير قراريم لاي لاي
ايلده بير قوربان اولار                   بويو بير قوچ ايگيت اول
سنه قوربان گونده من                 سنه يار آليم لاي لاي
   لاي لاي امه ييم بالا                
دوزوم چورييم بالا                      لاي لاي ببه يم لاي لاي
گوزلييرم بوييه سن                     گوزل گويچه گيم لاي لاي
گوروم كوميين بالا                      غربت اولكه ياد ائلده
   لاي لاي دئديم ،جان دئديم              آرخام كومگيم لاي لاي
يوخودان اويان دئديم                    لاي لاي بالام آ لاي لاي
سن يوخودان دورونجا                   شالين سالام آ لاي لاي
جانيمي قوربان دئديم                    سني ايسته ميه نلر
   لاي لاي دئديم ياتاسان                   يانديرسين نالام لاي لاي
شيرين يوخو تاپاسان
شيرين يوخو ايچينده                    بالامي تانيرام من
مني يادا سالاسان                       هر سوزون آنيرام من
   بالامين يوخوسو گلير                   يوخو دا آه چكنده
            لاي لاينين سسي گلير                  اود توتوب يانيرام من
            اوزاق – اوزاق يولاردان
            بالامين داييسي گلير                    داغلار گول چيچك اولسون
   لايلاي بالام آللاه يار                    يارپاغي ايپك اولسون
چوللر باغ اولدي قار                  بير بالگورسه دين كي
منيم بالام ياتيبدير                      بالامدان گويچك اولسون
ساخلاسين پرورديگار
   لاي لاي دئديم آديوا                  لاي لاي يولداشيم لاي لاي
آللاه يئتسين داديوا                   دادلي دويماشيم لاي لاي
بويوك اولاسان بير گون سن        دده م قارداشيم يوخدي
منيده سال سن ياديوا                 بالام قارداشيم لاي لاي
   لاي لاي قيزيم يوخلاييب
او قدر كي آغلاييب                     نرگيسلس اوزوم لاي لاي
بئش چاغدان سورا گور               يات آنا قيزيم لاي لاي
آللاه اوني ساخلاييب                   سن بويو من قوجاليم
   لاي لاي دئديم ياتينجا                  تويوندا سوزوم لاي لاي
گوزومه آي باتينجا
سايارام اولدوزلاري (سانارام)         تاري تاري حق تاري    
سن حاصيلا چاتينجا                     گل باجادان باخ باري
   لاي لاي بالام ياتيبدير                   كيم بالامي سوومه سه
گول ياسديقا باتيبدير                    اونون ائوين ييخ باري
آللاه اونو ساخلاسين
بير قيز بيزه وئريبدير                   داغلارين لاي لايسنا
   لاي لاي چالام هميشه              گوزلرين قاراسينا
كروان كئچر ائنيشه                آنالار قوربان اولسون
ياسديقيندا گول بيتسين            اوز كورپه بالاسينا
دوشگينده بنوشه
   لاي لاي دئديم آدينا                 لاي لاي منيم ديلگيم
حق يئتيشسين دادينا               ايكي گوزده ببه گيم
هر يئرده لاي لاي ائشيدسم        يئدي باجي قارداشي
بالام دوشسون ياديما               گل اول منيم كومگيم
    داغلارا سيرين دوشر
كولگسي سرين دوشر            لاي لاي دئديم آغلاما
هاردا لاي لاي ائشيدسم           اوره گيمي داغلاما
ياديما پريم دوشر                  بويو بوي آت كيشي اول
   قيزيل گولوم باتام لاي لاي        منه اوميد باغلاما
عطرينه باتام لاي لاي
بالام عرصيه گلسين                جانيم گول برگيم لاي لاي
تويون اوتوم لاي لاي               باغريم اوره گيم لاي لاي
   لاي لاي قوزوم آغلاما              گوزلريمين ايشيقي
اورگيمي داغلاما                     ياغلي چورگيم لاي لاي
يات يوخون شيرين اولسون
يوخوما داش باغلاما               بير گول اكديم بويونجا
   لاي لاي ؛آ گلين بالا               عطير آلماديمم دويونجا
يوخوسو درين بالا                 عومروم – گونوم اوزانسين
تانريله عهديم بودور              بو بالامين تويونجا
تويونو گوروم بالا
   لاي لاي دئديم ،يات دئديم           سنه نولوبدور بالام
     ياسديقا باش آت دئديم               رنگين سولوبدور بالام
     بالا چكيم نازيوي                    اويان شيرين يوخودان
     بويا باشا چات دئديم                ممه ن دولوب دور بالام
   آران دولي ميلچك اولي
داغلار دولي چيچك اولي              لاي لاسي بير دن - بيردن
ياتيب دورار گويچك اولي              بئشيگي ايني دوردن
لاي لاي بالام آ لاي لاي              لاي لاي دئ بالام ياتسين
   آي بئله تك – تك دوغار              يوخوسو قيزيل گولدن
گون بئله تك- تك دوغار
سنين كيمي اوغلاني                لاي لاي دئديم بويونجا
آنالار تك -  تك دوغار              باش ياسديقا قويونجا
   يوخويا گئت يورولدوم              سن يات گول ياسديقيندا
بئشيگيمين سلطاني                 منده باخيم دويونجا
خيرداجاسان ،مزه سن
   لاي لاي بالام جان بالام               لاي لاي دئديم بيله سن
من سنه قوربان بالام    دوشمه يه سن ديله سن
آغلاييان كونلومو    بويا- بوخونا چاتيب
گل ائيلمه قان بالام                    اويناياسان گوله سن
   بالام عومرون چوخ اولسون          
كونلون –گوزون توخ اولسون          بالام اوينور ياتمايين
سنه لاي لاي چاغيرام                    سوزونه سوز قاتمايين
دوشمانلارين يوخ اولسون   لاي لاي دئيين بالاما
   ياتارسا اوياتمايين
   ائوينده ائشيگينده
يات قوزوم بئشيگينده                    داغلاردا لالام سنسن
بير من بير دان اولدوزو                 آلينماز قالام سنسن
دورموشوق كشيگينده                   كيميم يوخ كيمسم يوخ
                                           بير شيرين بالام سنسن
نازلامالار      
اوشاقلار بير آز بويا – باشا چاتيب قيخلي ليقدان چيخديقلاري دونمده اوشاقي دينديرمك و عزيزلمك  اوچون دئييلن سوزلرديلر كي اوشاق بويودوكجه بو نازلامالار؛ اوخشامالارا و بسلمه لر چورلير.نازلامالارين فورملاري بعضاايكي و يا دورد ميصراعلي و بعظا اوچ و يا بئش ميصراعلي شعيرلردون دوزليرلر.
ايكي  ميصراعلي نازلامالارين شكيلري سوال و جواب اولار.
   بالاما قوربان اينكللر                 بالام نه واخت ايمكلر؟     (چوخ يئرلرده نه واخت يئرينه هاچان دئيلر)
   بالاما قوربان ايلانلار                بالام نه واخت ديل انلار؟
   بالاما قوربان دايلاخلار             بالام نه واخت اويناخلار؟
   بالاما قوربان سئرچه لر            بالام نه واخت ديرچللر؟
   بالاما قوربان بيزوولار             بالام نه واخت دوز اوينار؟
   بالاما قوربان بيزوولار             بالام نه واخت دوز اوينار؟
   بالاماقوربان دايجالار               بالام نه واخت ال چالار؟
   بالاما قوربان خالاسي              بالام قيزيل پاراسي.
   بالاما قوربان كنديلر                بالامي نه اوورتديللر
   بالاما قوربان مئيولر               بالام نه واخت ائولنر؟
   بالاما قوربان بيزوولار            بالام هاچان قيز اولار؟
   چاخام چالخام ياغ اولسون       اوغلوم يئسين ساغ اولسون
ايكي ميصراعلي شعيرلردن باشقادا نئچه بيتلي نازلامالاروارديلار كي اوناردا بنزرليقي باياتي كيميدير و لايلايلاردا چوخ بنزرليكلري واردير.
   داغدا داريلار                                   ايگيت قالاسين ايستر
سونبولو ساريلار                              داغين لالاسين ايستر
بو بالاما قوربان                                من بالامي ايسته رم
قوجا قاريلار                                    بالام بالامي ايستر
   آللاه سن بونون تاييني وئر
اوخونو گيزلت ياييني وئر                   بويا بوخونا دول گز
اولانلاراينكين ساخلا                        بوينوما دولا قول گز
اولمايانلارين پاييني وئر                    جوانلارسيره منيده
   آللاه بوندان قالميشلاردا وئر               سن ده بير ايگيت اول گز*
مامايولو دويموشلره ده وئر
بيزه وئرديين شوكر اولسون  
ديبك ديبي دويموشلرده وئر
   داري داريلار يارپاغي                  (جور جورلر ياپراغي)
آستانالار تورپاغي
هركيم بوني ايستمير
گوزونه بيبر يارپاغي
   آتيم توتوم بالامي                      شان باغلايان آري لار
شكره قاتيم بالامي                     قونار گوله ساري لار
باباسي ائوه گلنده                     بالاما قوربان اولسون
قاباغا توتوم بالامي                   ياشي توتموش قاري لار
   دادلي قيزام گلين آلين
كبينيمه كندلر سالين                  داغ باشيندا قالام وار
بيردانا قيزام گلين آلين    اورگيمده يارام وار
كبينيمه يوز كند سالين   خلقين دوولتي مالي
   داري داريلار خرمني                 منيم ده بير بالام وار
سونبولو ساري خرمني
بالامي قاچيرديلار                     يايليغي كيرلي بالام
دايسي وئره ر جرمني                اورگي فيكيرلي بالام
   آللاه بوندان بئش اوليدي             تاي توشلارين ايچينده
ائولر،ائشيك لر ده اوليدي            منيم شكيل لي بالام
عالمده بئش – بئش اولاندا
بيزده اون بئش اوليدي                يول اوسته بولاق اولام
   قالالار، آي قالالار                     آخارام – بولاق اولام
لاچين اوردا بالالار                    سن منيم اوز بالامسان
لاچين بالاسين وئرمز                اوزوم گوز – قولاق اولام
بلكه زورلا آلالار
   قاپيميزدا وار چينار                    بالام بي رسويون گوروم
ياپراقي دينار دينار                     سروتك بويون گوروم
منيم بالام كورپدي                     تانريدان آرزيم بودور
ساخلاسين پرورديگار                 بالامين تويون گوروم
   قوخوسو گولدن گلر
گولدن ،بولبولدن گلر                     من عاشيق قوزو قوربان
بالامين گول بئشيكده                     قوچ قوربان قوزو قوربان
يوخوسو بيردن گلر                      هر سحر بويون گورسه م
   عزيزيم آسما مني                        كسه رم قوزو قوربان
هاي – كويه باسما مني
قويما تيفيل آغلايا                         بالاما قوزو قوربان
آغيزينا باس مه مه ني                   قوچ قوربان قوزو قوربان
   خيرداجاسان ،مزه سن                   قوربان قبول اولماسا
     سن هر گولدن تزه سن                   قوي آنان اوزي قوربان
    اوگونه قوربان اولوم
    ديپير – ديپير گزه سن                  اوغول سن ياراغيمسان
   بال اولار بال اولار                  گوزگوم سن داراغيمسان
     يئل اسر فغان اولار                  هر گون لازم اولماسان
    بالا گزن يئرلرده                      دار گونومده داراغيمسان
   آنالار قوربان اولار
   اوبالار اوبانيز اولسون                 باغچالار باغا دونسون
بير بئله بالانيز اولسون                باغيم ياييلاغا دونسون
هاميدا بئش- بئش اولسون            بيرجه كلمه سوز دانيش
گوي بيزده اون بئش اولسون        اورگيم باغا دونسون
   اوبالار كوچون يوردوموزدان
بالام دوشسون آردينيزدان             آنان تئل دوزر سنه
قوزونوزا هئش دئسين                 باجين گول دوزر سنه
تويوغونوزا كيش دئسين              تانريدان عهديم بودور
   باشينا من دولانيم                      نظر ديمه سين سنه
من دونوم ،من دولانيم
سني آللاه ساخلاسين               آتينان توتدوم سني
ساينده من دولانيم                   عجب آووتودوم سني
   بالام سان بيردانامسان             جان قويدوم جفا چكديم
صدفده،دوردانامسان               شوكور سني بويوتدوم
من اولسم سنه قوربان  
سن اولمه بير دانامسان               اوخشاسين ديليم سني
   دريا اولام ،بولانام                      بويوتسون ائليم سني
سوجاغاولام ،سولانام                  ميداندا آت اويناداندا
ساغ گوزوم سنه قوربان              بير ايگيت بيليم سني
سول گوزمله ن  دولانام
   قرنفيلم،قالخارام                      من دئييرم آي اولماز
آچيلماقا قالخارام                     ياز اولماسا ياي اولماز
گئجه جينقيرين چيخسا              چوخ انالار قيز دوغوب
يئريندن ديك قالخارام                بيزيم قيزا تاي قيز اولماز
   دريا دولي ليلينه ن
بالام اوينار گولونه ن                 داغداكي آتلار
عالمه جان باغيشلار                 آتلار گوي اوتلار
من ساخلار ديلينه ن                 تنبل آروادلار
   گلين چيخاق داملارا                 بوبالام قوربان
يالواراق آداملارا
چادير قوراق ،سو لوياق              چايير دير؛دنيزدير
دده ن گلن يولارا                       قولدور ،كنيزدير
                                            بالام هر نه دير
    توستو سوزداملار                          منه عزيز دير
ساري باداملار
گويچك آروادلار
بو بالاما قوربان
اوشاقين الرينده ن توتوب يئريدنده بو نازلاماني سويللر:
   تاتان بالام ؛تاتان
تاتلي بالام ؛تاتان
   پاپيلي فريك
چيخما ديوارا
چالقالان وورار
قالام آوارا
ساغ آياقين سونباقوتور              (بو ايكي بيتي اوزالدا- اوزالدا اوخورلار)
سول آياقين سونبا قوتور
اوشاقين اللريني توتوب چپيک چالديراراقاوخورلار:
   چپان - چپان اللري
اپبک ياپان اللري    ويا  ....     ايپک يالان اللري
اوشاقين ساچلارين تومارلاياراق بو شعري اوخورلار:
   بو كيمدي كيمدي كيمدي
تئلري بو كوم بو كومدي
آتاسي دئير مولكومدي
آناسي دئير ايلكيمدي
بيريسي اوشاقين بويوتمه لرنين چتينليكلريندن آنايا سوزاچاندا ،اوشاقين آناسي جوابيندا دئير:
   بالا دادي،بال دادي
بالا آدام آلادي
شيريني ،شيرين اولار
آجيسيدا ،بال دادي
قايين آنالار ،نوه لريني قوجاقلارينا آلاراق گلينه آجيقلانديرماق اوچون بو نازلاماني اوخورلار:
   سارمساغيم،سوغانيم
ياد قيزيندان اولانيم
بابانا جانيم قوربان
ننه ن اولسون قوربانيم
يادا بوني دئيللر:
   ياريسي بالام بالاسي
ياريسي ايلان بالاسي
بونازلاما تكجه قيز اوشا قي اوچون اوخونار،اوشاقي ال اوسته توتوب بونازماني اوخورلار:
   گوزگوده دويمه                                  
توزوني سيلمه
خونچادا تيرمه              (بيرجوت چكمه)
گلر قيزيم اوچون!
ماهمانات باغي
ياشيل ياپراغي
قيزيل بئل باغي
گلر قيزيم اوچون!
نوبار ياناغي
گزر اويناغي
بير جوت قول باغي
گلر قيزيم اوچون!
هر ياني گوزوك
ايلقاردا دوزوك
بيرليان اوزوك
گلر قيزيم اوچون!
دورار نامازدان
الينده قوران
بيردنه يورقان
گلر قيزيم اوچون!
آلتيندان خونچا
چالار كامانچا
اون دانا خونچا
گلر قيزيم اوچون!
آغ مايا اللر
بئلبنده كمر
قيزيل دويمه لر
گلر قيزيم اوچون!
داغلاردا جئيران
بو قيزا قوربان
اون خارا تومان
گلر قيزيم اوچون!
الينده وار دف
اوستونده صدف
بير زرلي اورپك
گلر قيزيم اوچون!
گويده گئدن قاز
ديمدگي الماس
بير دانا ناز- ناز
گلر قيزيم اوچون!
هيواسي ؛ناري
الينده باري
اون ساپ ميرواري
گلر قيزيم اوچون!
   ماماني آي ماماني
1)ماماني آي ماماني                                   2)ماماني ماماني
   بالام كيمي گول هاني                                  تار ساخلاسين بالامي
   گول هاني بولبول هاني                               آناني هم آتاني
   بالام گول تك آچاجاق                                  ماماني ماماني
   يوردا عطير ساچاجاق                                بالامي ياخشي تاني
   اوخوياجاق يازاجاق                                  بالام گئجه لر ياتار
   آباسينين اليندن                                       سحر تئزدن اوياني
   آتاسينين ديليندن                                     او منه يولداش اولار
   شيرين سوزلر يازاجاق                             كونلومه سيرداش اولار
   آدليم شاعير اولاجاق
3)ماماني ماماني                                      4)اوهئ بئهئ ماماني
   هوقوشلار يئدي ساماني                              ائشكلر يئدي ساماني
   هاني بوقيزين توماني                                هاني بو قيزين توماني
   توماني آغاج باشيندا                                 اودوبا  آغاج باشيندا
   دايسي گلين توشوندا                                واي!قارا پيشيك آپاردي
   دايسي تاپار گتيره ر                                توماني دوشوك آپاردي
   جيبينه تپر گتيره ر
اوشاق اويون شعيرلري و اوخونان سانمالار
بو شعيرلر اوشاقلاراوچون چوخ كيچيك ياشلاريندا عين حالدا بير ايلنجلي و اويونا بنزر ايشلرله اوخونان سوزلرديلر كي بويوكلر اوشاقلارا اوخويالار.بو اويناماقلادا هم اوشاقلارا ساده اويونلار اورديلدگيله بيرليكده اونلارا سوزلي و ساده سوزجوكلرله دوزلن شعيرلرده اورگتمك آماجيله اونلارين ديل آچمالاريني گئنيشلنديريب بير ايلنجلي اورتام يارادماق و اوشاقلاري تومارلاييب نازلانديريلار.
   لو لو لو حووضه
اوشاغين اليني اللرينه آليب،آووجوندا بارماق ايله بير داييره چكيب ،قيديقلانديراراق او شعيري اوخورلار:
لولو ،لو لو ،حووضه             دوورت بير ياني سبزه (بو بيتيدن سورا جوري بارماغي توتاراق دئيلر:
بير قوش گلدي سو ايچمگه    (وجوري بارماغي بوكرلر)
بو توتدو                                        (اوبيري بارماغي توتوب بوكرلر)                            
بو يئدي                                         (سونراكي  بارماغي توتوب بوكرلر)
بونادا هيچ زاد قالمادي                        (باش بارماغي توتوب باشينا دوورك دئيلر)
كوله قالاسان بويومه يسن،كوله قالاسان بويومه يسن،...
باشقا بير واريانتدا بويله اوخونار:
لولو ،لو لو ،حووضه             دوورت بير ياني سبزه      
بو دئدي گلين گئدك اوغوورلوغا             (كيچيك بارماغي گورسدرلر)
بو دئدي نرديبان هاني   (ايكينجي بارماغي گورسدرلر)
بو دئدي من نرديبان   (اوزون بارماغي گورسدرلر)
بو دئدي آللاه وار،پيغمبر وار،گناهدي   (اوبير بارماغي گورسدرلر)
بونادا هيچ زاد قالمادي    (باش بارماغي گورسدرلر)
بير باشقا وارينانتدا :
لو لو ،لو لو ،حووضه                        دوورت بير ياني سبزه
بورايا بير قوش قوندي
بو توتدي قول باغلادي
بو كس دي بئل باغلادي
بو پيشيريب ياغلادي
بو يئدي داياقلادي
بو گلدي گوردي يوخدي
دستمال آليب آغلادي
دئدي منيم كي هاني؟
قاپ قارا پيشيك آپاردي
توماني دوشوك اپاردي!
   ال – ال اپه نك
اوشاقين اووجلارين يئره قويوب بارماقلارين آچيق توتاراق بو شعيري اوخويوب سونوندا بارماقلاري بير – به – بير بوكرلر:
1) ال – ال اپه نك                                  2)اليم – اليم اپه نك
    الدن چيخدي كپه نك                               الدن چيخدي پكه نك
    ساغ – سول                                       كپنه گين ياريسي
    سالا بوني                                          بيتلي به ين قاريسي(كه ل اوغلانين قاريسي)
    چك بو ني!
   ال –اله دويمه دله
اوشاق آياق توتوب يئرين زمان اللريندن توتوب بو اوخوماقي اوخورلار
1) ال- اله کتان کله// بيز گئديريک بابام گئيله// بابام منه باشماق آليب// ايچي دولي کيشميش آليب// بير تاي سنين // بير تاي منيم // دونبالان ميس
2) ال – ال دويمه دله// بابام گئديب باشماق آلا// بير تاي سنين// بير تاي منيم// حاجيه باجي ميس
   بارماقلار
اوشاغين بارماقلارين توتاراك بو شعري اوخورلار:
باش بارماق               باشلا باراق           اوزون حاجي                قيل تاراجي
خيردا باجي               بو ووردي             بو توتدي                    بو بيشيردي
بو يئدي                   واي ،به به ييمه قالمادي!!
   بربرينجي
بير اوشاغين بارماقلارين ساياراق يئله اوخويالار:
ايگنه – ايگنه(اينه-اينه)             اوجو دويمه          بربرنجي         شام آغاجي                قوز آغاجي  
قوتور كئجي               هاپان                 هوپان            ياريل                       ييرتيل
سو ايچ قورتول
باشقا واريانت:
ايگنه – ايگنه            اوجو دويمه              بال باليجا              باللي كئچي        شام آغاجي
شاطير كئچي              قوز آغاجي              قوتور كئچي          هاپپان ،هوپپان
ييرتيل – ييرتيل          سو ايچ قورتول  
باشقا واريانت:
اينه – مينه                 اوجو تين نه                  فيلفيلجه         بورنو ايريجه
اينه باتدي                  جيگريم ياخدي
باشقا واريانت
اينجيك – مينجيك          سن دور –سن دور چيخ          حسن حسن      كربيج كسن        قاپيني قيران         قيز قاچيران
بو اويون باشقا جورده اويناناربئله کي ؛اوشاقلار الرين يئره قويوب بير بويوک اوشاق" موللا"اولوب اوسته کي سوزلردن بيريني اوخويار،سونراقورتول سوزوندن سونرا هر کسين ساغ و سول الينه دوشسه او اليني يئردن گوتوروب و آخيرده قالان اوشاق ديزي اوسته اوزو قويلو دوشر قالانلار يوموروقلاريني اونون کوره گينين اوستونه بير –بيرينين اوستونه قويوب موللا سوروشار "اللر اوسته کيمين الي؟"اگر دوز دئسه دورار و اويون تازادان باشلار اگر دوز دئينمسه موللا دئير:"تاپمادي ...ها تاپمادي ؛قولاقلاري ياپبادي،شمسي خان بير آت آليبدي،الينده مات قاليبدي،آروادي باشين توربالار، کيشيسي مينيب يرغالار،يغيشين گلين قارقالار،قاري ننه اولمکده دي،گوزلري چولمکده دي، قارقاايله قجله – اتين بولمکده دي،بير ي دئيير بير قولي منيم ،بيري دئييربير قيچي منيم " بو سوزلرسونا يئتديکده هامي بيرليکده قا...قو...قا...قو دئيرک هامي يئردکين چنگلر.  
   موتال – موتال
اوشاقين بارماقلاريني يئره قوياراق اونلاري بير – به –بير سايلان كيمي بو شعري اوخورلار:
موتال – موتا ل               ترسه موتال         قيل آتار               قايماق قاتار        
آغ قوموش                 آغارجانيم             قوي قوموش         قوورچينيم
قارقا قارا                    دورنا جالا           يله مه چيليك         بيرجه ملك
چمبر چاريق                امره گولو           وور ناغارا            چيخ قيراغا
   اكيل – به كيل
اكيل – به كيل قوشيدي                  آغاجا قونموشيدي             گئتديم اوني توتماقا
او مني توتموشيدي                      ميدانا سالميشيدي              ميدانين آغاجلاري
ده ن گتيرديم قوشلارا                   چپر چكديم ،يول آشديم        قيزيل گوله دونموشم
بير دسته گول درميشم                  ننه م گلدي من قاچديم
   سينيق قول
اوشاقين قولوندان توتاراق ياواشجا قاوزاييب بو شعري اوخورلار:
   سينيق قول آي سينيق قول            سويا گئدر سينيق قول                 سودان گلير سينيق قول
ائو ايشين چوخ گورنده               ساللام قالار سينيق قول   (اوشاقين قولون سالارلار)
ايپ آتماقا گئدنده                      اوت دروماقا گئدنده                      سو چكماقا گئدنده
ساللام قالار سينيق قول                                                         (اوشاقين قولون سالارلار)
ايشلي چورك گورنده                 ياغلي فتير گورنده                      اوزلي قاتيق گورنده
دوم – دوز قالار سينيق قول        دوم – دوز قالار سينيق قول           (اوشاقين قولون تيرله لر)
اوشاق ديل آچديكدان سونرا اونلار سايلاري و باشقا سوزلري اورتمك اوچون بو شعرلري اوخورلار:
   سايلاري اورتمك اوچون
   بير؛ايكي             بيزيمكي             اوچ ؛دوورد             قاپيني اورت
          بئش ؛آلتي         (داش آلتي) سماور آلتي          يئدي؛سكيز              فيرنگيز
         دوقوز؛ اون           قيرميزي دون
   بير ؛ايكي دينقيلدان                      آناسينين ايلكيندن
چيخديم اريك دالينا                      باخديم شهر يولونا
گوردوم گلير اون دوه                  من بيرينه مينمه ديم
آبلام گيله گلمديم                        آبلام پيلوو پيشيرميش
ايچينه سيچان دوشورموش           سيچان اون بئش ياشيندا
قيزيل گوللر باشيندا                    بو دولمادان كيم چيخدي
قيزيل ساچلي قيز چيخدي!!
   گول – گول
اوشاقين اووجوندا بالاجا بير گول گيزلديب سونرا اوني اختاران کيمي اللرينيدن تاپماق اوچون اوخورلار:
يا بوندادي            
يا بوندا
حالواچي
دوکانيندا
دده م
دئدي
گئت
آل
بو ندان

   ميرت- ميرت
اوشاق ديل آچيب دانيشديكدان سونرا بو شعري اوخورلار:
ميرت – ميرت آدين نه؟
- بال قاباق!
ائوله نميسن؟
- گلين يوخ!
ديللنميسن؟
- قويان يوخ!
ايسته ميسن؟
- وئرن يوخ!
اويناميسان ؟
- چالان يوخ!
يئرين هارا؟
- سامانليق!
سامان يئ !
- مئيليم يوخ!
اوندا چكيل گئندن باخ!
اوشاق ديل اچديكدان سونرا اوشاقا ديني و قرانين ان ساده سوزلريني و اوزليكله بئش تن ال عباني و ايمامالري اوردلر.ايماملاري اوردمك اوچون بو شعيري اوخورلار:
   مرزي هابال مرزي
بير اوشاغين باشيني ديزاوسته قويوب كوركينه ووراراق دئيلر:
          مرزي هابالا مرزي
          گئتديم گوردوم
          درده بير آت اولوبدي
          آشي گيرب قاشينا
          قارقالار ييغيشيب باشينا
          قارقاسان سئرچه؟
(اوشاق "قاراقا"دئسه اونو سانكي قارقالار ديمديكله ييرميش كيمي قار- قار دئيرك قيرتالار،اما اگر سئرچه دئسه جوك – جوك دئيه رك يوموشاق چيمديكلرلر.)
   كوفته ياپتدي
بو اويوندا مرزي اويوني كيميدير تكجه اوخوماقلاري فرقيليدير.اوشاقلارين بير نئچه سي اوتوروب بيريني سئچرك اوزي قويلي اوتورداراك ياواشجا بئلينه وئراراق اوخويارلار:
        بيزيم كنديده كوفته ني بئله دويلر
        بيزيم كنده ياپماني بئله دويلر
         قارقاسان سئرچه؟
       ( قارقا دئسه چيدمدكلرلر سئرچه دئسه ديمديكلرلر)
باشق بير اويوندا کي بونا بنزردي ککليگمين  باشي ساري آديله اوخونان و اوينان اويوندور کي بوجوردي کي:
بير نئچه اوشاق بير بالاجا اوشاقي ارالارينا آليب باشلارينا بير اورتوک چکيب سونرا اللريني اوشاغين باشينا چکرک اوخولار:
ککليگيمين
باشي ساري (اوشاقين ساچلارين تومارلارلار)
ساچي ساري(ياناقلاريني اوخشارلار)
ديمديگي ساري(قولاريني ال چکرلر)
قانادي ساري(آياقلارينا اللرين چکرک)
آياغي ساري
دئيب سونرا بيردن اللرينين آرخاسيله اورتوگي يئلنديريب اوخورلار:
ککليگيم ققوو ققووققوو
کليگيم ققووققوو ققوو
   ايماملار
آذربايجانين و ايرانين بير چوخ يئري كيمي دينلري شيعه اون ايكي ايماملاي اولدوقونا گوره اوشاققلارا اونلاري سيرايلا آدلاريني اورتمك اوچون اونلارا شعير اولاراق بو شعيري اوخويالار:
سحر سحر قوچ ايگيدلر عرب آتي مئيداندي
محرابداباشيندان توكولن قاندي
اولينجي ايام آدي شاهي مرداندي
ايكينجي سين آل خبر دئييم
جنت قاپيسينا قدم باساندي
بهشت باغلاريندان قنديل آساندي
ايكينجي ايمامين آدي ايمام حسن دي
اوخودوم قوراني آچيلدي ديليم
كربلا چولونده تشنه حوسينيم
اوچونجي ايمامين حوسينيم
دوردونجوسون آل خبر دئييم
باهار اولوداغلار تازا دون
دين ايچينده بسله ميشم تازا دين
دوردونجي ايمام زين العابدين
بئشينجيسين آل خبر دئييم
بير يئرده گئديرسن اوتور،دور آغير!
موشكولده قالاندا مولاني چاغير!
بئشينجي ايمام محمد باغير
آلتينجي سين آل خبر دئييم
دونيا مالين ييعديق ييغديق بوداديق
نولايدي اوستموزه گله يدي هاديق
التينجي ايمامي آدي جعفر صادق
يئدينجي سين آل خبر دئييم
آلاق دستامازي قيلاق نامازي
بير جان وئرك بونون نيازي
يئدي ايماميم آدي موسايي كاظيم
سكيزينجي سين آل خبر دئييم
اونون آدي بنزر آيا اولدوزا
اونا هر نه وئرسين ريضادي ريضا
سكيزينجي ايماميم آدي ايمام رضا
دوقوزونجوسون آل خبر دئييم
آقام علي كوثر اوسته ساغيدي
او گزن يئر جنتين بير باغيدي
دوقوزونجو ايمامين آدي محمدتاغيدي
اوننجوسون آل خبر دئييم
آقام علي كوثر اوسته ساغيدي
او گزن يئر جنتين باغيدير
اونونجو ايمامين آدي علي النقي
اون بيرينجي سين آل خبر دئييم
باغدا وار شيرين عسگري
باغ ديبيندن حزين- حزين سس گلي
اون بيرينجي ايمامين آدي حسن عسگري
اون ايكينجي سين آل خبر دئييم
سحر اولوب داغلار باشي دوماندير
قيامتده دينسيزين گوني ياماندير
اون ايكينجي ايمامن آدي ايمام زماندير
مهدي صل الله عليه وآله

خاطيرلاتماق گركير كي بوشعيري اوشاقلارا ايكينجي بنديلرين اوردلرو بيرينجي قيسملارين آزاراق اوردللر.
بوندان علاوه اوشاقلارا پنج تن ال عباني دا تانتديرالار،بونا "الله محمد" ده دئيلر:الله؛محمد؛علي ،فاطمه؛حسن،و حسين
اوشاقلارا دينين ايلکر و اونجولريده بوارادا يئر تاپارکي اونلاردان "اصول دين"و "حمدو سوره"سونرالار "ناماز"سوزلريده بوارادا يئر الار.اوشاقلار قورانين " عم جزه"ايله اورگشمک ده اونلارين ايلک درسلريندن و اورنمللرييندن سايلاردي.بير اوشاق "عم جزه"قورتارميشسا بير بويوک باشاري الده ائدميش کيمي سايليب اونا بويوک آلقيشلار و ديرلر قازانديرلاردي.اوشاق بو بولومي قورتران زمان اوشاقا قوناقليق وئريب اوني ساگيله انارميشلار.اوشاق بو بولومي قورتاران گون ائو آداملاريندا بير نئچه سي مکتبه گئديب اوشاقلار بيرليکده ايکي "لامپا و يا شمع يانديراراق بوتون مکتب اوشاقلاريني و مکتب داري ائوه قوناق اپارارميشلار.
   اوشاق تازا مكتبه گئتديكدن سونرا اوني القيشلاماق اوچون و اوني درسه ماراقلينديرماق آماجيله بو شعرلري اوخويالار:
آي افرين گول ؛اوغلوم// گول اوغلوم سونبول اوغلوم// گولوم اوغلوم، ناز اوغلوم// درسيندن قالماز اوغلوم// قلميني آل اله// بير ياخشي خط ياز ،اوغلوم// اوغلوم گئدر مكتبه// اوخور چاتار مطلبه// درسين اوخور راوانلار// نه اوخويوبدور آنلار// داش اوسته چيچك قازار// مشقيني گويچك يازار// قوموشدندير داواتي// قلمي وار بئش ،آلتي// قلمداني شكيلي// اوغلوما خال ميلي// دفتري وار تر تميز// كيتابي اوندان عزيز// كاغيذلاري رنگ به رنگ// اوغلوم گتير ياز گوره ك// اوغلوم سحردن دورار// ال- اوزوني تئز يووار//اوزونه گولاب وورار// پالتارلاريني سيلر// مكتبه گويچك گئدر// اوغلومون آدي عزيز// اوستي – باشي ترتميز// اوغلومي هر كس گوره ر// باش اييب سلام وئره ر// اوغلوم كوچه دن گئچمز// هيچ كسيله ساواشماز// اوغلوم ايته داش آتماز// آتيب گوناها باتماز// ميلچگه ائتمز ازار// ميلچگينده جاني وار// پيشيكلري هيچ وورماز// سئرچه لره تور قورماز// آي آفرين گول اوغلوم ///گول اوغلوم بولبول اوغلوم// درسين اوخي راوانلا// سونرا دانيش ،گول اوغلوم
2.   اوشاق ديلي
بويوكلرين اوشاقلارا ديل آچمالاريني ساغلاماق آماجيله دوزلن ساده و بسيط سوزلرديرلر كي اوشاق فولكلوري بويوكلر طرفيندن اوشاقلارا گوره يارانير.بو ديلين اوزليكلري بونلارديرلاركي بوتون سوزلر چوخ ساده و بسيط سوزجوكلردن يارانيبلار و هاميسي بير هجايي ديرلر.اونا گوره ده اوشاق بو سوزلري راحاتليقجا ديله گتيره بيلير.بو سوزلرين بير چوخي دوغال و طبيعي تقليدي شئيلردن آلينماقدادير تا اوشاقلار گوردوگلري زمان اونلار ي راحتليقجا خاطيرلامالاري ممكون اولسون.دوغال ياراتيقلاردان دوزلن سوزلر ده اوزلري قيسدا و ايكي سوزون تكرارلانماسيندا دوزليلر .
جي جي = پالتار ،گيسي         په په = چورك        پوفي= ايسدي يومك                  قاقا= شيرين يئمك
جيزا= ايسدي شئي ؛چيراغ     قوجي=قوجاق         قوجي قوجي=قوجاقلاماق            لالا = ياتماق
ته تي پاپي= آتديم ،يئريمك     قوقو=تويوق،قوش   دودومه= قويون                       به به يي=قوزي
قورقور بابا=ايلديريم            هام=يئ                چيم چيم= يووونماق                  جيز= ياندران شئي
چپان= ال چالماق               تاتان= يئريمك         پاپان= باشماق،اياق قابي            اوپبالا= يوخاري
به به= اوشاق                  جينقلي=كيچيك،بالاجا                                       دادار=اياق اوسته دورماق
ده رده ر=كوچه دولانماق         دينقلي= چوخ بالاجا                  ما=اينك          مه مه=امجك
پيشي= پيشيك،                     هاپو= ايت                        اوف=اوشاقين دئلينده يارا
آق= وورماق                     دودود=ماشين                  جوجي=كيچيك قوت قوش
اوندالارا= چوخ اوزاقلارا گئتمک                قيدي= کئچي و قوزي
خوخي = اوشاق قورخودان             خورتدان= اوشاق قورخودان
ناي ناي= اويناماق               جوجو=جوجه و قوش بالاسي             ادي ،ادي بيدي؛ادي باجي=اوشاقا باخماق و قولدورمك              گيدان گيدان =اوشاقا اوتوردوقي يئرده  اويناياماقي اوچون دئيلر
شالان شالان= اوشاقا دئينده اوشاق باشين ترپنديريب اوينار
3.سيناملارو اوشاقلا ايلگيلي باطيل اينانجلار
بوتون كولتورلر كيمي تورك و آذربايجان كولتوررونده ده بير سيرا اينانجلار و اعتقادلار واردير كي اونلاري باطيل اينانجلار انلام وئررك اونلاري سيرا ديشي بير شئيلر سانيلماقداديرلار ؛نيسه كي بوتون بواينانجلار اوزون ايللر بويوي بوتون مدنيتلرين اوزل بير پارچاسي سايلاراك اوزلرينه اونملي بير يئر ايرماقداديرلار بوارادا  اوشاقلارا گوره اوزليكله قادينلار آراسيندا يايقين بير شكيلده گورنن اينانجلار وارديلار كي اوشاقين دوغولمادان باشلاياراق اوشاقين بويودوگي سوريه قدر سورمكددير.بو اينانجلاري ايكي بولومه سيرالاماق اولار كي بيرينجي قيسمي اوشاقين انا قارنيندا اولان زمانلار و ايكينجي بولوم اوشاقين انادان اولاندان سوراكي دونملره و بوياباشا چاتديگي گونلري ايحاته ائدير:    
•   اوشاق آنا قارنيندا اولان زمان اوشاقين نه اولدوقونا و اولدوقدان سونرا نه ايشلر گوردوگنه داير و
انانين اوشاقينا گوره نه آرزولار بسلديگينه گوره اينانجلار بونلارديلار:
   بويلي قادين حاميله اولدوقوني بيلن زمان گونشه باخارسا اوشاقي اوغلان؛آيا باخسا قيزي اولار.
   بويلي قادينين باشينا بيلمه ديگي زمان دوز توكرلر ،الين باشينا چكيه اوششاقي اوغلان اولار ،بورنونا ال چكسه اوشاق قيز اولار.
   بويلي قادين قبر اوسته گتمز،گئدسه اوشاقي آغيرليق باسار.
   بويلي قادين ايكي ناماز آراسيندا بير آغ پارچا آچيب نار داناليب يئسه اوشاقي گوزل اولار.
   بويلي آرواد ،يئريكلين زمان هر نه حيوان اتي يئسه اوساقي او حيوانا تاي اولار.
   بويلي آرواد ،قورد اورگي يئسه اوشاقي قورخماز اولار.
   بويلي آرواد ،بير يئمكدن اومووبدا يئمسه اوشاقي گوزلري چيري (شاشي)اولار.
   بويلي قادين حاميله وقتي آلما قوخلاسا اوشاقي گوزل اولار.
   بويلي قادين حاميله ليک چاغيندا سومني ايله يوغورت بئسه اوشاقي آلا-بولا اولار.
   يئريكلين قادين كله پاچا چوخ يئسه اوشاقي فيرتيقلي اولار.
   بويلي قادين هر آدامين خورگين يئمه ملي و يئديكلري خوركلره ديقت ائدملي چون اوشاقين تيكه سي پيس آدامدان دوشرسه و حرام خوركدن اولارسا ناخلف اوولاراولار.
   
   اوشاق اولدوقدان سونرا بويوكلراوشاقا گوره بوايناجلار بسلرلر:
   اوشاق نيني سين بوش سالاسان اوشاق اولر.
   اوشاق اولدوقدان سونرا اون گون جان اوشاق اولان اوتاغا ات گتيرمزلر؛اگر بيلميه- بيلميه اوشاق اولان اوتاغا ات گتيرميشديلر گرک ات اوستونه سو توکوب سونرا بو سوويله اوشاقي يويارميشلار.
   اوشاقين قيرخي چيخديقدان سونرا حاماما آپاريب ؛قيرخيليق قوسلو(غسلي)توکرميشلر.
   اوشاقين گوبگين كسديكدن سونرا اوني هارا قورلاسان اوشاق بويوكلوگونده اورايا چوخ گئدر ،اوشاق مومين اولماقينا گوره چوخ مسجيدلره قويلارلار،ائو اوشاقي اولماق اوچونده ائوده قويلالارساوادلي و درس اوخويان اولماق اوچونده مکتبده يا مدرسه ده يويارميشلار.
   قيرخلي اوشاقي اياقلاري اوسته ساخلامازلار و قويمازلار اياقلارين يئره باسا ،بئله انانارلار كي اوشاقين گوزلري چئري اولار.
   اوشاقين اوستوندن آتلامازلار ،آتلاسان اوشاقين عومري قيسدالار.
   اوشاقا قيرخ گون قيرخ ساخلارلار يعني قيرخيندان سونرا بلي اولار كي اوشاق گئجه اغلاردي يا گوندوز.
   اوشاق يوخودا آغلارسا شيطان يوخوسوندا اونا دئير كي آنان اولوب.
   اوشاقين اوجوني يومازلار ،بئله اينانج ائدرميشلر کي اوشاقين اوجونون کيري اونون يوخوسودي يوسان يوخوسي قاچار.
   اوشاق يوخودا گولرسه ملكلر اونا سود وئرديكلرينه اينانيلير.
   اوشاق آناسين تانين زمان آناسينين توكلر توكولر.
   اوشاقي گوزگوي گورسدمزلر اوشاق اوزون گوروب قورخار.
   اوشاقا گول وئرمزلر اوشاق گول تكين سولار.
   اوشاقا خشخاش گولي آپارماق پيس اولار.
   اوشاقا آناسي ايكي دوشوندنده گرك سود وئرهچون بير دوش چورك بير دوشده سو كيمي دير.
   قيخلي اوشاقا ات گترسه لر اوشاقين بويني قيجار (داليه دونر)
   اوشاق ايمكليب قاپي آستاناسيندان گئچديگينده دئيلر اوشاقين باش بركيب و قولاقي داها آغريماز.
   اوشاقي تاخچايا و رفه قويمازلار دئيلر اجينه لر اوشاقي دئيشير.
   اوشاقي چوخ گولدورمزلر اتي توكولر.
   اوشاقا پنير وئرسن كورا فهيم اولار.!!!!
   اوشاقا بال وئرسن اوشاق داها ديل آچماز.
   اوشاق گورخسا "داماغين گوتورللر".بئله کي بير آرواد الي نين ايچيني محکم يئره چاليب اورتابارماغيله اوشاقين آغيزينا ساليب داماغين باسار.
   اوشاق قورخموش اولسا اوني "بندچي"يه آپاريب بندچي قورخولوقون قوتوروب "پيتيک "يازار.
   قورخان اوشاقي تئز ايشديب دوز يالادالار.
   گئچ ديل آچان اوشاقا قوش يومورتاسي وئرلر اوندا تئز ديل آچار.
   اوشاقا گرك ديشليك پيشيريلسن ،بئله دئيلر كي اوشاق ديش چيخاردان زمان چوخ سانجي چكر بوناگوره دئيلر كي اوشاقين ديلي اولسا دئير :"آتام – آنام كاش منيم بئشيگيمي ساتيب منه ديشليك پيشرله لر".
   اوشاق ديش چيخاردان زمان گوزل اوزلي آداملا اوزبه اوز اولورسا (ايلك ديشين گورن آدام)راحاتليقلا ديش چيخاردار ،چيركين اوزلي آداملا گورنسه چتينليكله ديش چيخاردا.
   اوشاق اوست طرفدن ديش چيخاردسا گرك بيرقوربانليق كسيله يوخسا ائودن بير اولي چيخار.
   اوشاق اوستدن ديش چيخاردسا اوشاقي اوجابير يئره چيخارديب اشاغيداكي آچيلان بير چادير ايچينه آتلارلا.
   اوشاقي آغاج ديبينه ايشدمزلر ،جينلر قارقيش ائدرلر.
   اوشاقي يورقان دوشك اوستونه و يوك يئرينه قويمازلار ،بئله اينانارلار كي اوشاقي اجينلر دئيشير.
   اوشاقي قيخ گون اول ائودن ائشيگه چيخاردمازلار.
   اوشاقين بوينوندان اوپمزلر يوخسا اوشاق كوسين اولار.
    اوشاقين باشيندان وورمازلار وورسان يئتيم قالار.
   قيخلي اوشاق يئمک بويوکلر يئين زمان چوخ اغلاسا دئيلر کي:ائلبر آتاسنين چورگين يئييلر
   اوشاقين بوغازينا يئمک و ايچمک زماني بير شئي قاچسا و اوسکورک توتوب کئچينسه ديلر:هاميسي سنين اولسون.
   اوشاقي اولن ارواد بالاسي قبرينه گتمه ملي بئله اينانارلار كي ملكلر اوشاقي سوريرك اناسي اياقلاري التينا گتيرلر.
   اوشاقين اووجون يومازلار؛بئله ايانارلاركي اوشاقين اووجونداكي چيرك اوشاقين يوخوسدور!!
   اوشاقي اوخلوقلا دوومزلر؛اوشاقين عمري آزالار.
   اوشاقي قبير اوسته آپارمازلار بئله اينانج وار كي اوشاقلار قبيرلرين ايچين گوربيلرلر و اونا گوره قورخالار.
   قيز اوشاقي دئير كي :آتام – آنام مني قيرخ گون ايشيگه آتماسالار من اوزومي اونلارا ايستدرم.
   قيز اوشاقي دئير :انام – اتاملار ساواشسين منيم بلگيمي برك باغلاسين.
   اوشاق اودلا اويناسا گئجه يئرينه ايشر.
   اوشاق اوجا يئردن و دام قيراقيندا دورسا شيطان ايتلر.
   بئواخت يئرين اوشاقي آپاريب ائوين آستاناسينا گويارلار و اوچ گون ائي سوپوردوکدن سونرا ائين زير- زيبيلريني اوشاقين باشي اوستوندن ائشيگه توکرميشلر.
   اوغلان اوشاقي تيز اومار.
   اوغلان اوشاقي قازان ديبي يالاسا تويوندا قار ياغار.
   اوشاقلار  خبر چين(بير جور گول توخومدور کي گويده اوچاراق ساچيلار)توتوب ياواشجا بير سوز دئيلر و سونرا اوني اوفلييب گويه اوچوردالار و دئيلر کي گئت بو خبر فلان کسه يئتر.
   اوشاقين بير ياشيناجان باشينا قيچي ويرمازلار.اوغلان قيز فرق ائتمز.
4.عنعنه لر و دب لر
اوشاق اولدوقدان سونرا بير سيرا دبلر و رسميلر وارديلار كي اوشاقا گوره اولار بونلارين آراسيندا اوشاقا آدقويما دبلري ،اوشاقا ديشليك پيشيرمك دبلري ،اوشاق كسديرمه دبلري ،اوشاقي مكتبه و قوران درسينه يولاماق دبلري و سايره دبلر كي تكجه اوشاقلارا و اوشاقلار دونمينه عاييتديرلر.آنالارين اوشاقلارينا محبتي اوشاقلارينا اوقدر چوخ اولار کي بويدوکلري زمان گئنه کيچيک ياشلاردا انالار اولادلارينا گوردوکلري عنعنه لري گئنه سوردورلر.
   اوشاقا ديشليك (هديك)پيشيرلن سفره يه بيچاق و دراق قويارلار ،اوشاق بيچاقي قوتوريه اوندان سوراكي اوشاق اوغلان ،داراق گوتورسه گلجك اوشاق قيز اولدوقونا اينانارلار.
   اوشاق ديشليك پيشيرلمه سه ديشلري برك اولماز.ديشليك پيشيريلديكدن سونرا اوندان هيچ بير آدام يئمز و اوندان يئدي دانا بوغدا گوتوروب ساپا دوزرك اوشاقين چينيندن آسلارلار بئله اينانجلا كي اوشاقين ديشلري برك اولار.اوندان سونرا ديشليگي بولوب پاييارلار.
   اوشاقين ايلك ديشين كيم گورموشسه اوگرك ديشليك پيشيره.
   اوشاقي بلديكدن سونرا اوچ يول اللري اوچ يول يئره چالارلار و اوشاقين دالينا چاليب دئيرلر :هامنين يوخوسو سنين اولسون .
   اوشاق قورخسا گرك تئز اوني ايشدلرو بير آز دوز يالايا.
   اوشاقين ديشلري آرالي اولسا روزوسي بول اولار.
   اوشاقين ايلك دفعه ديرناقلارين قيرخينداان سونرا توتارلار و گرك اوشاقين دايسي اوشاقين اووجونا پول قويوب ديرناقين توتا.
   ايکي اوشاقي بير يئرده قوجاغا المازلار.
   اوشاقين قيرخي چيخاناجان اوشاقي گونلر گرک اوشاق اولان اوتاقا گيرمسينلر چون اغيرليقلاري اوشاقا چوکر اوشاقي گرک آيري بير اوتاقا آلاريب قوناق ائو گلديکدن سونرا اوشاقي ائوه گتيرلر.اوشاقي ايلک گورن قوناق چوخ وقت اوشاقي قاباغينا چيغاردالار.بئله کي سانکي اوشاق قوناقين قورشونه گئدر
   اوشاق اون گونلوگونده آد گويارلار(بير چوخ يئرده آلتينجي يا يئدنجي گون)اوشاقين بويوكلري بير آرايا گليب قوناقليق وئرليب اوشاقا اد قويارلار.
   اسكي بير تورك دبي اولاراك اوشاقا ايكي آد قويارلار.بيرينجي آد كيچيكليق آدي و ايكينجي آد بويوكلوقنون آدي سايلار.
   ايكي آد قويلان اوشاقلارين آدلاري بيريسي ديني آد و ديگري اوشاقين بويوكلرنين سيچديكلري آد اولار.ديني آد قيزلاردا فاطيمه و اوغلانلاردا محمد سئچيلر.
   آتا – آنالارين آديني ديري ساخلاماق اوچون اوشاقلارين آديني اولن و بير چوخ وقت ديري بويوك آتا – َآنا لارين آدلارين قويارلار تا اونلارين آدلار يايتيب باتماسين.
   اوشاقين بويوگونون آدي ائوده كيچيك اوغلانين اوشاقلارينا يئتيشر.اگر بويوك اوولاد آتاسي يا آناسنين اديني اوز اوشاقنين اوستونه قويماق ايسته سه گرك  بالاجا اوولاددان آدي ساتين آلا بوبا گوره بويوك قارداش گرك بير دست خلعت آليب و بالا قارداشين رضايتيت اله گتيره.
   آدقويما دبلريني بيريسيده پيغمبر لر و ايماملارين آدلارني اوشاق اوستونه قويماقدير اينانجا گوره قيامت گوني بو آألاري داشين آداملار پيغمبر لر و ايماملارين ادلارينا گوره شفاعت اولارلار.
   اوشاق بير ياشينا چاتمايانجان باشينين توكونه قيچي وئرمازلار.
   اوشاق ائوده  يادا کوچه ده بير شئي ايتيرميش اولسا ،بويوکلري او شئي تاپماق اوچون اتکلرين اوجونو بوروب دئيلر:"شيطان قويروغونو باغلاديق" و سونرا دوشوب ايتن زادي آختارارديلار.
   اوشاقا نظر و گوز ديممک اوچون بير تاخيم شئيلر اوشاقين پالتارينا ،بورکونه تاخارلار کي اونلاردان ؛يئددي گوز(گوي رنگينده بير جورداشدير کي اوستونده آغ خاللاري اولار)داغداغان،پيشيک مينجيغي، پيتيک(کاغاذدا يازيلان بندچيلرين يازديقي يازيلار) يئددي قارداش، پينج الابي(پنج ال عبا) قيفيلي سانجاق ، دوعا پولي، دان آد آپارماق اولار.
   اوشاق قورخموش اولسا دوعا پولي چيخيب ،قورخولوقون قوتورللر.
   اوشاقين بوغازي گلميشسه اوني بوغاز باسانا اپارالار ؛بوغازيني سيغارلاياراق بو سوزلري دئيللر:
                    "   گئجه گلميسن ؛گئجه گئت
                       گوندوز گلميسن ،گوندوز گئت
                      هاواخت گلميسن ،او واخت گئت"

   
اوشاقلارين اوزلرينه ياراديقلاري فولكلور

1)ساتاشمالار و جينتملرودولامالار
اوشاقلار آراسيندا بير سيرا سوزلر وارديلار كي اوشاقلار اونلاري بير – بيرلرينه ديئب بعضا گولمك بعضا ده بيرسين حيرسلنديرمك اوچون و اونونلا شوخلوق و گولمك اوچون دئيلر .ساتاشمالاري بوگونكي آنلامين ائسپري سوزيله بير بيلمك اولار:
اوشاقلار اوزآرالاريسندان بير سوزون تكرارلانماسن ايستييب سونرا اوسوزي بير گولملي سوزيله و بعضا معناسيز بير سوزله قارشليق وئرللر.اورنك:
- دئ:آبي       -آبي         - گئت يالا قابي                        - دئ :پاخيل         - پاخيل      - دووارا ياخيل
- دئ :اذان     - اذان       - باشيوا گئچسين قازان               - دئ:پييالا           - پييالا     - گئت حووظدان سو يالا
- دئ:آينا       - آينا       - ميمون اول اوينا                      - دئ :مه تيرت        - مه تيرت    - گئت دامدا گوتووي تيتيرت
- دئ:آغ        - آغ        - اورگينه چکيم داغ                     - دئ:آغا              - آغا           - ديرماش داغا
- دئ:آام         - ادام      - شاقيلي بادام
جينتملر ده اوشاقلار ياراديجيليق ژانرلاريندان بير سيراسيدير كي اوشاقلار آراسيندا آتماجا و بير- بيرلريله سوزلشرك اوشاقلار آراسيندا سويلنير.
بيرده دولامالار کي اوشاقلار اوزلري يا بويوکلرله دئيرلر؛اورنک:
اوشاقلار اوز آرالاريندادولامالار:
ريضا ريضا // ميندي خوروزا// بير تپيک ووردوق دوشدي حووظا
علي علي  دووشان علي// ايتلرينن بوشان علي
ناغي ناغي // جووه ناغي// گويده وورار مالاغي
هاشيم هاشيم // ساققالينا ديرماشيم

اوشاقلار بويوکلره دولامالار:
احد عمي دامدا ياتار// دامبيلن آتار //تيکان باتار
دونن لر// بو وختلري// احد عمينين // قولاغلاري
بالاجا کيشي// ات گوودوشي///اتيمي يئدينن// وئر گودوشي
جيگيلي کيشي// داغ يئميشي
قوجا قوجا// سن گل گئجه// قاپي جيريلدار// پيشيک مووولدار
2)يانيلتماجالار
اوشقلار و بويوكلرين اوشاقلارين ديللريني گئنيشلتمك و اوشاقلار بير – بير  لريني سيناغا چكيب ايلنجله و گولمجه و باشاريليليق گورسدمك اماجيله دئيلن سوزلرديلر كي بير سيرا ياخين حرفلري و دال- به – دال سويلنن حالده دئمگي چتين اولان سوزلري دئمگينن اورتايا چيخار.
بوسوزلر بير جمله شكلينده يادا بير تكرلمه حالينده دئللر و بير چوخ چئشدي و نومونلري واردير/جومله شكلينده اولان حالده اونلاري بير نئجه دفعه تكرارلامناسي گركير.
   آتي مين- ايتي قوو           ايتي مين- آتي قوو
   ال اوزوموزو يوواق ؛اوزوموموزي ييك              اوزوموموزي ييك ؛ال اوزوموزي يوواق
   قيرخ كوپ،قيرخ قيرپي قيريق كوپ
   قلمه منه قلمه لنمه          من اوزوم قلمه لننلردنم
   گئتديم گوردوم كورپو آلتيندا ايكي كوركو ييرتيق كيرپ وار                   ائركك كوركو ييرتيق كيرپي ديشي كوركو ييرتيق كيرپي نين كوركونو يامير
   بو كاسا بيزيم اوزوموزونوموش
   بو قارپيزدا قارين سانجيلان ديران لاردانميش
   آشپاز آباس آش آسميش              ياخشي اسميش ؛خوش آسميش
   سريه سورونو سورويه سوريه سالدي سرين سردابيه
   جومه گوني جومه مسجيدده جوولر جوولي جابارين جيبلريندن جوبللرين جوبوتدديلر
   بو ميس چوخ پيس ميسيميش                  بو ميسيين جينسي پيسيميش             بو ميس كاشان ميسيميش
   گيرديم تنديره ،سيلديم سوپوردوم ،سيلكلنديم چيخديم
   بو گون چرشنبه آخشاميدير ؛چرشنبه آخشاملارشيرسان گل چارشنبه آخشاملاشاق،چارشنبه آخشاملاشميرسان چارشنبه آخشاملاشاق
   بيزه اوچ آد به ليدي/ شکرليدي،باليدي/علي،ولي،پيرعلي/ محمد اوندان ايرلي/فينديقستان،قازيستان/ رحمتليک سنين آتان/ فاطما،توکزبان/ زبيده ،بير جان/ توکزبان دئير/ فاطما هي يئير/ فاطما ،توکزبان/ قاريشدي هريان/ کيشندي گويلر/ داغيلدي ائو لر/ فاطما ،توکزبان/ ايکيسي بير بويدا/ فاطما دالاشدي/ زيبيده قاشدي/ باريدان آشدي/ چارخا دولاشدي/ تنديره دوشدي
   بازاردا نه اوجوز؟   ميس اوجوز    دوز اوجوز    كونجود اوجوز
   آشپاز آباس(عباس)بوزباش آسار ،اوباشدا بوباشدا
   بوزآتين بوز تورباسين بوش آس باشيندان                    آپار ايسلات گير ياش آس باشيندان
   عم قيزمين ؛اغ مينجيقي
   يورغانا يورغول يورغون
   آغ بال قاباق بوز بال قاباق                بوز بال قاباق آغ بال قاباق
   حاوا خالا؛تندير قالا؛کئسووو گوتور؛مني قووالا
   آي آخساق آشپاز حسن شاه آشپاز لار آش پيشيريرلر سن ده گل آش پيشيرآي آشپز حسن شاه
   "ئتديم گوردوم شاه اباس باش آشپزي آشپز اباس آش آساندا بوزباش اسمير بوز باش آساندا آش ،دئديم شاه اباس باش آشپازي اباس نيه آش آساندا بوزباش آسنيرسان،بوز باش آساندا آش؟دئدي :من شاه اباسين باش آشپازي اباش آشپاز آش آساندا بوزباش آسميرام بوز باش آساندا آش اونا گوره كي ،اشتان بوزباش بوزباشنان آس يولاگئتمير.
   ائللر مزلنميشده بيز مزلنمميشميز مگر
   حقلي حقلينين حقيني يئميش            حقلي حقليدن حقين ايستميش         حقلي حقنين حقيني وئرمميش    
حقليده حقيني حقدن آلميش
   بير ايكيدير بير ايكي           بئش آلتيدير بئش آلتي           اينانميسان سايدا باخ            اون التيدير اون التي
   آي قيلقي ياريق قيرقووول،گل بو قولا گير ،قيرقي ياريق قيرقووول
   قاتيقي ساريمساقلاسان دا يئمك اولار،ساريمساقلائشسشق دا.
   قوولاماشسان دا قوولااشاجاقام،قوولاماشماسان دا قوولاماشاجاقام
   كوپ قولپي ؛خوب كوپ قولپي
   گئتديم گوردوم بير دره ده يئددي قارا ،قاشقا ،توپال،ساققالي كئچي وار دئديم:- آي يئددي قارا ،قاشقا،توپال؛ساققالي كئچي ،منيم يئددي قارا ،قاشقا،توپال،ساققالي كوچيمي گوردونوز؟دئديلر:سنين او يئئدي قارا ؛قاشقا،توپال؛ساققالي كئچيني منيم يئئدي قارا ،قاشقا؛توپال،ساققالي  كئچيمين بالالارديرلار.
   مولا عمامه لنملي مي عمامه له نمليمي؟
4) قوشماجالارو سايالار
اوشاقلار فوركلوروندا اوزل و گئنيش بير سوز خزينه سينه صاحيب اولان و بير چوخ چئشيتلره و واريانتلاري اولان قوشماجالار ديلاركي اسكي چاغلاردان آغيزلاردان آغيزا،نسيلدن نسيله دولاناراق كليب بوگونه چاتميشدير .
قوشماجالار و اوشاق سايالري فورم شكلينده ده اوزونه اوزل بير اوزليكلر ييواردير كي اونلاردان قوشما شكيللري و هجاقوشغولاردير كي يئددي هيجالي شعرلردن و قافيه لريده عوموميتله (aa…bb..cc..dd)اولورلارو بيرده ميصراعلار بير بير اوشاغين يادينا دوئشسون دئيه بيتين اونونده گلن كلمه لر اوندان قاباقكي ميصراعدا دا گلميشدير كي بو دا شعرلرين يادا قالماسين قولايلاشديريب و راحاتلادير. بو قوشماجالارين بير چوخودا بير ناغيل و يا بير حيكايتده سويلمكدديرلر،كي بير چوخ زمان اونلاري ناغيلدا سايماق اولار. اشاغيدا بو سايالادان بير چوخوي وئرليب:
   اوشودوم ها اوشودوم
   اوشودوم ها اوشودوم// او كيشي منيم دوستومدور// گئتدي گيلانه گلمدي// يايلاغيمي آلدي وئرمدي// يايلاغمين اوجي قارا// يولاميشام ايمام يارا// ايمام ياري اولدوردولر// آغ شالا گئيديرديلر// آغ شالين ساچاقلاري// زيل قارادير بوجاقلاري// ووردوم صاندوق آچيلدي// اينجه مرجان ساچيلدي
   اوشودوم ها اوشودوم // داغدان آلما داشديم// آلماجيغيم آلديلار// منه ظولوم دئديلر// من ضولومدن بئزارام// درين قويو   قازارام// درين قوزي بئش كئچي // هاني بونون اركئگي// اركئگ قازاندا قاينار // قنبر يانيندا اوينار// قنبر گكتدي اودونا// قارقي باتدي بودونا// قارقود قلميش قميشميش// بئش بارماقي قوموشموش // قوموشي وئرديم تاتا// تات منه داري وئردي// داريني وئرديم قوشا//قوش منه قانات وئردي// قاناد آلديم اوچماقا //حاق قاپيسين آچاقا// حاق قاپوسي كيليد لي// كيليدي دوه بوينوندا // دوه گيلان يولوندا// گيلان يولي سولودور// سودا باليق دولودور// گيلان يولي سر به سر//ايچينده ميمون گزر// ميمونون بالالاري //مني گورجك آغلادي// اورگيمي داغلادي//توماننينا قيغلادي//توماني دليك – دليك//قورباغا بولوك – بولوك// قورباغاني حقلاديم//حسن بگيه ساخلاديم// حسن بگين نه يي وار؟// چاكور- چوخور چايي وار// بير تولا توتان قانجيق دير// گوزلري وار مينجيق دير
   اوشودوم ها اوشودوم// .....// اركج قازاندا  قاينار// تولا يانيندا اوينار//تولاني باسديم اوجاقا// ديرت ائيلدي بوجاقا// ائشديم ائشديم يوماق چيخدي// يوماقي وئرديم تاتا// تات منه داري وئردي// داريني سپديم يئره //......// دوه گيلان يولوندا // گيلان يولي بئش بازار// ايچينده ميمون گزه ر// ميمونون بالالاري// كيليدي وئردي منه// باسديم صانديق آچيلدي// اونجو مرجان ساچيلدي
   اوشودوم ها اوشودوم // داغدان آلما داشديم// منه ظولوم دئديلر// من ظولومدن بئزارام// ...// حسن بگين نه يي وار؟//چاققور –چوقور چايي وار// بيرجه باتمان بيتي وار// اللي باتمان گوتي وار
   اشودوم ها اوشودوم//....//درين قويو بئش گئچر// ايچيندن ميمون گئچر// توماني بولوك – بولوك// آفتافت دليك- دليك// حسن بگين نه يي وار// گويدن گئدن آتي وار// يئردن گئدن ايتي وار// حسن بگين آتي اولوب// گلين گئدك گتيرك// اوردوبادا ايئتيرك//اوردوباد ين قوشلاري// قاقيلدار آرپا ايستر// آرپاني كيمدن ايستر؟// كيليمچيدن ايستر// كيليمچي كيليم توخور// يانيندا بوبلول اوخور
   اوشودوم ها اوشودوم// داغدان آلما داشديم// آلماجغيم آلديلار// منه جوروم سالديلار// من جورموودن بئزارام// درين قويو قازارام// درين قويو بئش كئچي // هاني بونون آركئجي؟// اركئج قايا باشيندا// هاي ائيلديم گلمدي// چيي ات وئرديم يئمدي// چيي ات قازاندا قاينار// قنبر بوجاقدا اوينا
   اوشودوم ها اوشودوم// داغدان الما ئداشديم// المامي يئديلر// منه جوجه دئديلر// جوجليكدن چيخديم// ابلاما گئتديم// ابلام پيلو پيشيردي// ايچينه فاريه(سيچان)دوشوردي// بو فارني نئيلملي// بوني قوشا وئرملي// ميندرده قوشدي// قانادي قوموشدي
   آي تشدي تشدي تشدي
   آي تشدي ؛تشدي تشدي// بوردان بير گلين كئشدي// ايكي خوروز ساواشدي// بيري قانا بولاشدي// قاني قئتدي چايا دوشدي// چايدان قوورچين اوشدي// قورچينيم آلا پاختا// يووااسي گليب ؛تاختا// گوروم اوني كيم وورسا// قان قوسسون لاختا – لاختا
   آ ي تشدي تشدي تشدي// وورديي گيلاني گئشدي// ايكيجه خوروز ساواشدي// قان آخئي چايا دوشدي// چايدان گوورچين اوشدي// گوورچني بللي- بللي// گل اوخي بيزيم ديلي// بيزيم ديل اورمو ديلي// اورمودان گلن آتلار// آغزيندا گون چاتلار// اوغلان دئير گل قاچاق// قيز دئير باغريم چاتلار
   آتشدي ،تشدي تشدي// بوردان گيلانلي گئشدي؟// ايكي خوروز ساواشدي// بيري قانا بولاشدي// قان گئتدي چايا دوشدي// چايدان گوورچين اوشدي// آتيم نيه كيشنيسن؟// آرپا سامان ايستيرم!// آرپا سامان كيمده دير؟// عم قيزي بي گيلده دير// عم قيزيم بي فرش توخور// ايچينده بولبول اوخوور// سنين بالا قارداشين// منيم بويوك قارداشيم// آللاه كلامين اوخور
   آتشدي تشدي تشدي//بوردان بير گلين گئشدي// بيبيم گتيردي بير جوت قوچ// بير يجيران بيري بوز // مينديم بوزون بوينونا// سوردوم خالخال يولونا// خالخال يولي سربه سر// يولوندا جيران گزه ر// آتيم ندن كيشنيسن؟// آرپا اوچون كيشنيرم!// آرپاني كيمدن تاپاق// خان قيزي خاندان آلاق// خان قيزي خالي توخور// ايچينده بولبول اوخور
   آتشدي تشدي تشدي//ووردي گيلاني گئشدي// ايكي خوروز ساواشدي// بير ي قانا بولاشدي// قان آخدي چايا داشدي// چايدان بيلديرچين اوشدي// بيلدرچينين بللي – بللي // گل اوخو بيزيم ديلي// بيز بورالي دگيليك// بيزيم ديل اورمو ديلي// اورمو بوردان اوزاقدير// دريا اوندان قاباق دير// اورمودان آتلي گلر// آتلي لار چاتلي گلر// آتلار يئير آرپاني// يئمرسه چيخار جاني//جان دئدي جانا گلدي// ياديما شامان گلدي// شامان آتالار سوزي// آتام آتالار سوزي
   آي تشدي تشدي تشدي// اغاجدان آلما دوشدي// المانين ياني زده// زده ني يئمز گده// چوبان چولده گزيردي// داوارلاري دوزوردي// چوبان قويونا گئدر// كوپگي آدام ديدر// قاباقيندا اوچ كئچي// هاني بونون اركئجي؟// اركئج قازاندا قاينار// قنبر يانيندا اوينار// قنبر قئتدي اودونا// قارقي باتدي بودونا// قارقي دئمه،قاميش دئ // بئش بارماقي قوموش دئ // قوموشي وئرديم تاتا// تات منه داري وئردي// داريني سپديم يئره// داري بيتدي قووردي// يئردن درديم قوردي// بيچينچي گلدي دردي// بيچينچي حضرت قولي// جيبينده واردي پولي// حضرت قولي بننادي// آرواديني دانلادي// آروادي جهان بانو// بونون چارشابي هاني؟// چرشابي جيريليبدير// قولباغي قيريليبدير// چارشابيني ياماما// جهان گئديب حاماما// حامامين سويي ايسدي// ايسدي سودا نه پيسدي// تلي پري اونون قيزي// پالتارلاري قيرميزي// اوغلونون آدي خيردير// اليندكي دهردير// خيدير بي ين دهرسي // تلي پري جهرسي// جهره دئمه اساسدي// دهره دئمه الماسدي// خيدير بي اودون يارار//
   حسن آغا
حسن آغا ؛ دالدي ياراغا// ميندي اولاغا؛سوردي باغا// بير قوش ووردي؛اودا قورباغا// وئردي قوناقا؛قوناق يئمدي// سالدي ياغا؛اوزي ته له دي// بيزه وئرمدي؛يئدي قورباغا// دوشدي ياتاغا// هديدي ؛هوديدي //سنين يئرين قودئيدي// آل باشينا ؛كول باشينا// ات تاختاسين وورباشينا
   كئچل :(اوشاق فولكلوروندا و اسكي زمانلاردان قالان كوسا و كئچل جشنلريندن ياديگار قالان بير بويوك اوزونه كوزه سوز ساحسي واردير كي اونلاردان بير چوخي اوشاقلار طرفيندن اوخونوب تاي – توشلارني گولدوروب اوخودماق و جينلتمك ايستديكلري اوچون اوخونار:)
   كئچل ،كئچل ؛بامبه// گئتدي حكيم خانيه// حكيم خانا باغليدي// كئچلين باشي ياغليدي// كئچل دئير واي باشيم// قازاندا قاينار آشيم// آشيمي ايچنن اوليدي // باشيمي بيچن اوليدي//
   كئچل ؛كئچل ؛داز كئچل// هر ياندا پرواز كئچل// قيش گليب قورتارميسان// بودي گلير ؛ياز ،كئچل
   كئچل ،كئچل ،مرندلي// قولاري دويملندي// ائشيتدي ساچ گلير// باشينا كول الندي
   كئچل،كئچل ،نوخودي كئچل// باشي – گوزي قوخولو كئچل// كئچل ،كئچل ،مرنده// عرب ،بوغدا سرنده// بير عربي باش ائيلر// يئددي قازان آش ائيلر// گلين ييغلاق باشينا// زهر قاتاق آشينا// كئچل آشين پيشيبدير// نوخودلاري شيشيبدير// اون ايكي كئچل بير ياندا // خارتا – خورتا دوشوبدي// كئچلين خوندي باشي // ائششگين ميندي باشي// اوياندا داوا دوشدي// بو ياندا سيندي باشي
   کئچللر ها کئچللر// ييغيشالار آش ايشچللر// کئچلين هيندي باشي// مذممته ميندي باشي// اوتايدا داش آتديلار// بوتايدا سيندي باشي//
   قاري ايله بوز
   بير قاراچي واريدي// تومانچاغي داريدي// جاناننيندان بئزاريدي// آفتافا آلدي اله// گئتدي بوز اوسته بئله// بوز اوستونده يورولدي// آفتاباسي گيريلدي// آسلينا-آسلينا فغان ائيلدي// اوزون توتوب بوزا سويلدي// آ بوز سن نه ظاليمسن؟/ من ظاليم اولسيديم گون مني اريتمزيدي/ آ گون سن نه ظاليمسن؟ / من ظاليم اولسيديم بولوت منيم قاباقيمي کسمزيدي/ آ بولوت سن نه ظاليمسن ؟/ من ظاليم اولسايديم ياغيش اولوب ياغمازيديم/ آ ياغيش سن نه ظاليمسن؟من ظاليم اولسيديم گوي اوت مندن بيتمزيدي/ آ اوت سن نه ظاليمسن؟/ من ظاليم اولسيديم قويون مني يئمزيدي/ قويون سن نه ظاليمسن؟/ من ظالييم اولسيديم قورد مني يئمزيدي/ قورد سن نه ظاليمسن ؟/ من ظاليم اولسيديم قارا کوپک مني بوغمازيدي/ آقارا کوپک نه ظاليمسن؟/ من ظاليم اولسيديم سيچان منيم چورگيمي يئمزيدي/ سيچان نه ظاليمسن؟/ من ظاليم اولسيديم پيشيک مني يئمزيدي/ پيشيک نه ظاليمسن؟/ ظالم – اي ظاليمم يوک اوسته يورقانيمدي/ کورسي اوستي قيشلاقيم/ قاري هرنه پيشيرسه اودا منيم قورماقيم
   بير قاري ننه واريدي// بير بيزوي واريدي// آپاردي سووارماغا // آياغي بوزدان زيودي//.......// پيشيک سن نه ظاليم سن؟/ ظاليم ها ظاليمم // کورسي اوستي قيشلاقيم// کورسي آلتي يايلاقيم// خانيم نه منه پيشيرسه / اودا منيم قورماقيم
   بيري واريديبيزدن ،بيري واريدي سيزدن// داششاقي قارپيزدان،چوکي چوالدوزدان// سيگريلدي بوزدان ، ييخيلدي قيچي سيندي//....(بور واريانتيدا ظاليم يئرينه يامان يميشسان دئيليب).... // پيشيک سن نه يامان ييمشسان؟// يامانام کي يامانام// کورسي اوستي يايلاقيم// کورسي آلتي قيشلاقيم// يئيه م مني ووراندا// يا پاجا قاچلاغيم دير
   (باشقا واريانتدا سوزلر بيره- بير دير تکجه سون سوزجوکلرده اينکدن سونرا بئله دير کي...)اينک سن نه ظاليمسن؟// من ظاليم اولسيديم قصاب مني کسمزيدي// قصاب سن نه ظاليمسن؟// من ظاليم اولسيديم پيشيک منيم اتيمي يئمزدي// پيشيک سن نه ظاليم سن؟// ظاليمم ها ظاليمم // کورسي قيچي ليلاغيم// کورسي اوستي اوياغيم// خانيم(گلين) نه منه پيشيرسه اودا منيم قورماقيم//
   اليمي پيچاق کسيبدير
   اليمي پيچاق کسيبدير// دسته پيچاق کسيبدير// ياغ گتيرين ياغليياق// بال گتيرين باللياق// دستمال گتيرين باغليياق// دستمال دوه بوينوندا// دوه شيروان يولوندا// شيروان يولي ليل باغلار// دسته- دسته گول باغلار// او گولون بيرسين اوزيديم//تئله ريمه دوزيديم// قارداشمين تويوندا// اوتوروب – دوروب سوزئيديم
   اليمي پيچاق کسيبدير// دسته پيچاق کسيبدير// ياغ گتيرين ياغليياق// دستمال گتيرين باغليياق// دستمال قاليب بابامدا// بابام مکه يولوندا// مکه يولو بوزلودور// دره سي يارپيزليدير// او يارپيزدان دريديم// گردنيمه سريديم// آغا دايمين تويوندا// دورايدم اويناييديم// اوياماقين وقتي دگيل// قيزيل گولون تختي دگيل// قيزيل گوللر دره لر// مخمل اوسته سره لر// قيزلار اوني اکرلر// ميثقال ايله چکرلر
   اويانا قاچديم توتون ايدي// بويانا قاچديم توتون ايدي// ساري کوينگين بوتون ايدي// ساري کوينگين ساچاغي // قيراغيندا وار پيچاقي// اليمي پيجاق کسيبدي // دسته پيچاق کسيبدي // ياغ گتيرين ياغلاياق// دستمال گتيرين باغلاياق// دستمال دوه بوينوندا // دوه شيروان يولوندا // شيروان يولو سر-به-سر// ايچينده قيزلار گزه ر//بير قيز دوغدو بير اوغلان // آديني قويدو سليمان // سليمان گئتدي اودونا// اودون باتدي بودونا// اودون دگيل قوموشدي//بئش بارماغي قوموشدي // قوموشلري ايتيردي// هندوستانا يئتيردي// هيندوستانلارين آتلاري// مني گوردي کيشندي// آي نه ايچين کيشندي// آرپا ايچين کيشندي// آرپا منده يوخ ايدي// شاه قيزيندا چوخ ايدي// شاه قيزي قالي توخور//ايچينده بولبول اوخور// اونون کيچيک قارداشي // آللاه کلامي اوخور//
   تولکي؛تولکي
تولکي ،تولکي ؛تونبکي// قويروق اوسته لونبکي// آسلان الا اغاميز// قاپلان قارا قاقاميز// خوروز کيمي مولاميز// چاقال بيزيم چاوشموز// آلا قاقا جارچي ميز// ساقساقان خبرچي ميز// تويوق بيزيم چرچي ميز// ايلان بيزيم قمچي ميز// ساري بابادا قصريميز// ساري بوغلارين بوراسان
   بيبيلي قوچ اي بيبيلي قوچ
بييبلي قوچ آي بيبيلي قوچ// بي بيم گتيردي بير جوت قوچ// بيري جيران بيري بوز// مينديم بوزون بوينونا// سوردوم خالخال يولونا// خالخال يولي داشليدير// اوستا اوردا قالاندي// اوستام قوجا ياشلي دير// اوستا مني اوخودي/// ترمه بوتا توخودي// آتيم يئنه کيشنيسه سن؟//آرپا اوچون گيشنيرم// آرپاني هاردان تاپاق// خان قيزي خاندان تاپاق// خان قيزي هاردان تاپاق// اوجا قايادان اوتاق// قايادا کهليک اوخور// خان قيزي قالي توخور// اونون اورتا گولونده// بير ساري بولبول توخور// منيم بال قارداشيم// سنين آرا قارداشين// قوجا اوستا يانيندا// قرآنين درسين اوخور//
   بي بيلي قوزاها،بي بيلي قوز// بي بيم گتيردي بير دانا بوز// مينديم بوزون بوينونا// سوردوم "ساسار"يولونا// ساسار يولي بوزباغلار// دسته- دسته گول باغلار// کاش اولمييب قاليديم// بير دسته او گوللردن// ساچ باغيما ساليديم//
   ياغيشداو قاردا اوخونان اوشاق سوزلري
   ياغدي ياغيشلار// بانلاديي قوشلا// حيوان جاميشلار
   ياغيش ياغير دانا دانا// بيري دوشور بيزيم ئاما// گلين گدک اويناماقا// اويناماقين وقتي دگيل// قيزيل گولون تختي دگيل//
   قارقا دئير قار قار // قجله دئير زهرمار// سئرچه دئير پس نه وار!
   ياغدي ياغيشلار// بانلادي قوشلار// بيزيم درويشلر// قيچين قيريشلار
اوشاق اويونلارو ايلنجلري
اوشاقلارين بير چوخ اويونلاري و اينلمک اوچون سايسيز ياراتديقلاري ساحه اوقدر گئنيش و چئشيتليدير کي گرکير اوزي بير باشقا کيتابدا سوز آچيلا.بو آرادا اوشاقلارين اويونلارلا بير سيرا سوزلر و ايشلر واردير کي اوزلري آيري – آيري فولکلور بولومي اولشدوربلار.اوشاقلارين آراسيندا اويونلاردا نوبه و بير چوخ اويوندا "قورد"آدلانديرلان کيشيني تعيين ائدمک اوچون بير سئرا ايشلر واردير کي اونلاردان بونلاري دئمک اولار:
بير نئچه اوشاقدان اولان بير اويوندا بير" قورد "يادا "اوستا"و بونا بنزر کيشيلري سئچمک اوچون اوشاقلار اللرين بير آرايا گتيريب و اللرين دالي قاباغين چوره – چوره  بو سوزلري اوخورلار :
قوم ؛پا؛ني ؛ يه س        
سونرا اللرنين هر بير اوزون اورتادا گورسدر ،سوزون دالسين توتوب دئيلر کي:
کو؛ مه ؛کي ؛ يه س
گئنه اللرين اورتايا گتيرلر بو زمان هر کيمين الي اوبيرسيلرله فرقيلي اولسا او ائشيقه چيخاريادا اويونون قورالارينا گوره سئچيلر.
بو اوخوماقين باشقا بير واريانتيدا بوجوردي:
ان؛ ائن؛ اون
بير باشقا سايا همان ايشلرله :
مسجيدين بوجاغيندا// شام يانار اوجاغيندا// اوردان بير خانيم گئچدي// آغ اوغلان گوجاغيندا
بو سايالارين هاميسي اوزالتيلاراق اوخونارو بير هجاايله دئيلر تا اوزون بير شکيلده اولسونلار.بوسئچمک ده ايلک بلي اولانا"باش"ايکينجي اولانا"آردي"اوندان سونراکي "آردي بالاسي"و سونونجيه "زير"دئيلر.
بير آيري اويون نويتي سئچمک "ياش قوري "و" شير من خط"دير کي ايکيسيده بير –بيرلرينه بنزه ر .بير ساخسي آليب بير طرفين توپورجکله ياش ائديب گويه تولازلالار. گويده هر طرف ياش يا قوري ياني سئچيب دوز دئين اويوني گوتوره ر.ساخسي گويده ن يئره گله- گله دئيلر کي:"قوري – قوري قوربانين اولوم". شير من خط ده عين بو دور اما پوليله بو ايش گورنه ر بئله کي پولي آتارلار گويه پولون شير يا خط اولدوقوني دئيلر.هر نه اولسا اويوني دوز دئين گوتوره ر.شير من خطده پول گويه تولازلاناندا اوکي چولون بير اوزون سيئچب مثلا شير سئچيب دئير:"شيردي علينين شيري"و يا "خط دي علينين خط دي"(منظور حضرت علي )
بير باشقا اويون سيراسي سئچمک "گول پوچ "يا "تک من جوفت"دور کي بير اويونچي بي الينده بير بالاجا شئي گيزلديب يومورومقاريني گورسدرک هانسيسيندا اولدوقوني سورشار.قارشي طرف دوز الي بلي ائدسه اويوني گوتوره ر.
بير باشقا يول "تک من جوت"دور کي اوندا دا اللرين بيرينده بير نئچه کيچيک شئي قيزلديب تک اودوقي ياجوفت اولدوقوني سورشالار.دوز دئين اويوني آلار."تک من جوفت"تاپماق اوچون بعضي ايشلرده گورنه ر؛اورنک اوچون الين دريسين قيورشديريب قيوريشلاري سايالار تک اولسا تک دئيلر،جوفت اولورسا جوت ياداسول الي باشين اوستوندن دولانديريب بارماقلاردان بيرين گتيرلر قاباق ديشلرين اوستونه تک ديشه راست گلسه تک دئيلر ايکي ديشهه دوشرسه جوفت .(جوفت يئرينه جوت دئيلر)
بير چوخ اويوندا ايکي گوروه بير – بيرلرينه هربه-زوربا گلمک اوچون دئيلر کي:
"آلا دانا ؛گوي دانا؛ گورخمورسان چيخ مئيدانا"
اوشاقلار آراسيندا بيري ساواشماق ايستسه يانداکيلار اوني ساواشديرماق اوچون ديرناقلارين بير – بيرينه چاليب دئيلر کي:"سيز ساواشا     بيز تاماشا"
بير اوشاق آند ايچيب سونرا او آنديدان گئچمک ايسته سه دئير کي"آشقا؛پوشقا ،پاپوشقا ،توپوردوم آتديم يئره"
بير اويوندا بيرسي اويوندا چوخ زمان دايانيقلي اولوب ائله کي ايونون ايشيگينده اولانلار و اوکيشيدن سونرا اوينچوي اولاراق سايلان نوبه سي تئزيئتشمک اوچون دئير کي:
"يولداش اولوموني ايستيرم؛قره چولميني ايستيرم"
بيريسي بير تيم گتيريبده و او تيم ياخشي اولماديقي زمان قارشي طرف دئير کي:
"نئجه کي داشق ماشين يولدا قالار يوک گتيمز               فلان(قارشي طرفين آدي)عرضه سي اولسا بئله بير تيم گئيرمز"
اويون گورتولدوقدان سونرا و آخشام چاغي اولوب اوشاقلار ائولرينه گئتمک اوچون داغيلان زمان بو سوزي اوخورموشلارو دئيرديلر:
"ائولي ائوينه ؛چوماق گوتي پيلته؛ پيلته يانديراق سوخاق گوتونه؛ داغيليشيب هر گئتسين ائوينه"
اويون آراسيندا ياغيش ياغيرسا اوشاقلار اوز آرالاريندان بير اوشاقي کي آناسينين ايلکي سايلير سئچيب سونرا او اوشاق بو سوزي دئير"من آنامين ايلکيم ؛ آغزي قره تولکيم"بئله ليکله بو اوخوماقدان سونرا بئله اينانارلار کي ياغيش کسيب بو اونلار اويونلارينا دوام ائدجکلر.
اويونلاردا ايکي يانلي اولان و يادا آرادا قان اويونچويه "ريحان مرزه "دئيلر.بو اوينوچي هر هانسي طرف کي اويونچي ايسته سه اوياندا ن اولوب ايکي طرفلي اوينار.
بوتون اوخويوجولاردان ايستيرديم کي اگر اونلاريندا بيلديکلري باشقا اوخوماقلار؛اويونلاردا اوخونان اسکي و بوردا گلن سايالارين باشقا واريانتلاريني بيليرلر بو آدرسه گوندرسينلر تا اوز آدلاريله يازنين آرديجي بولوملرينده وئريلسين.اونجدن سيزلره مينت دارليقيمي بيلديريرم.
يازار:علي .ب .تورک
                      E-mail:turkbaris2003@yahoo.com
قايناقلار:
1)متل ها و چيستانها – صمد بهرنگي،بهروز دهقاني 1357
2)سايالار- د.م.صديق- 1347
3)سايالار- ز.وفائي - 1379
4)آذربايجان فولکلوري يکانات- ه.حصاري – 1379

ريشه پـيدايش جشنهای چارشنبه سوری و نوروز  یازان:  آقميرات گؤرگـنـلـى




   ما در اين مقاله به دو نمونه از جشنها و مراسم ملى­مان يعنى جشن چهارشنبه سورى و نوروز اشاره ميكنيم. جشنها و مراسمى كه ما توركمنها نيز در آفرينش و تـقديم آن به جامعه بشرى سهم بسزايـى ايفا كرده­ايم، جشنها و مراسمى كه ريشه پيدايش آنها به بيش از 5000 سال قبل يعنى به دوران توركان سومر بازميگردد.





1- ريشه پيدايش جشن چهارشنبه سورى:



   احترام به آتش در نزد توركان از آنجمله توركمنها سابقه بسيار قديمي داشته و يادمانهاى آن تا به امروز در بين ما بخوبى حفظ گشته است. ضرب­الممثلهاى گوناگونى چون "اود آستيندا بلا قالماز"(هر بدى در دم آتش نابود ميشود)، "اود اوراز"(آتش مقدس است) و … همچنين نامگذارى انسانها با نام اوراز-آراز(آتش)، اسپند دود كردن منازل، عبور دادن گله­ هاى گوسفندان زير بوته هاى آتش فروزان به اين نيت كه ارواح خبيث در دم آتش از بين برود، خاموش نكردن اجاق در حال فروزان، مقدس شمردن تـنور و تـنمّاى آمال از تـنور(تامديرا مانكلاينگـى سيلماق)، كندن بخور سوزها و آتشدانها بر روى سنگ مزارها(نمونه اين سنگ مزارها در قبرستان تاريخى خالدنبى در شمالشرق گنبدقابوس فراوان است) و… همگـى نشان از احترام توركمنها به آتش ميـباشد. از لابلاى متون تاريخى اينگونه استـنباط ميشود كه جنگاوران توركمن قبل از رفتن به ميادين رزم، آتش بزرگـى افروخته دور آن حلقه زده در حاليكه شمشيرهاى خويش را از نيام بر ميكشيدند با صداهايى شبيه زوزه گرگ روحيه خود و يارانشانرا تقويت ميكردند كه بقاياى اين نوع مراسم در آيئن شمنى دفع ارواح خبيثه و پرخوانى و نيز رقص مشهور توركمنى بنام "رقص خنجر/ ذكر" مشاهده ميكنيم. در اين باره در « فرهنگ معين» زير كلمه " اجغار" چنين آمده است: " آتش افروخته، روز شانزدهم ماه چهارم، مغان/ روحانيون خوارزم در شبِ اين روز مانند سده آتش مىافروختند و بر گرد آن باده مينوشيدند". (خوارزم/ خيوه شهرى در شمال كشور توركمنيستان).  متأسفانه فرزندان امروزى آن توركمنها بعلت اعمال سياستهاى شوونيستى توسط زورگويان حاكم بر سرزمينشان از معانى و مفهوم اين سنن ديرينه خويش بدور نگهداشته شده­اند..



معنى كلمه چهارشنبه سورى:

   چهارشنبه سورى اگر مستقيما ترجمه شود "چهارشنبه تويى"، جشن چهارشنبه است. " سور/ SÜR" در توركى سرور و شادمانى است "دونيأنى/ دؤورانى ســـورمك dünyäni sürmek" . در گرامر فارسى مضاف اليه قبل از مضاف ميايد يعنى اگر اين نام بفارسى برگردانده شود ميبايستى "سورِ چهارشنبه" ذكر شود نه چهارشنبه سورى كه مضمون توركى "چهارشنبه تويى/ چارشنبه سورى" است را بيان كند. شنبه نيز كلمه­ اى فارسى نيست در عربى بدان «السبط» و در عبرى «شوباط»  گفته ميشود. حال ميماند كلمه چار(چهار).

   در بين توركان آذرى رسمى است كه هر روز هفته را بمناسبتى مىنامند. آنان 7 روز هفته را اينگونه نامگذارى ميكنند:



1- شنبه گونى 2- سويت گونى süyt güni روز شير/نشانى پاكى 3- دوز گونى duwz güni/ روز نمك به نشانى تقدس 4- توزان گونى tozan güni/ روز نظافت و آراستگـى 5- چارشنبه  6- آننا آغشامى (شب جمعه) 7-آننا(جمعه)



  آننا نام يكى از خدايان باستانى توركان است. اگر چارشنبه بمعنى روز چهارم باشد بخاطر اينكه در رديف پنجم قرار ميگيرد يعنى بيانگر روز پنجم توركان است نميتواند همان معنى را افاده نمايد.



   در آداب و سنن قديمى توركان 4 چارشنبه ماقبل نوروز جشن گرفته ميشد و بدان نامهايى چون:



1- يل چارشنبه(چارشنبه باد)/ نمايانگر فصل پاييز

2- ياغيش چارشنبه(چارشنبه باران)/ نمايانگر فصل زمستان

3- اود چارشنبه(چارشنبه آتشين)/ نمايانگر فصل تابستان

4- اوت چارشنبه(چهارشنبه سبز) نمايانگر فصل بهار



علاوه بر آن 2 چارشنبه يكى قيسغا چارشنبه(چارشنبه كوتاه) و ديگرى سونگقى چارشنبه(چارشنبه آخرين) كه با ويژگيهاى خاصى برگزار ميگردد. در چارشنبه كوتاه يال و دم اسبان را با زيورآلات مخصوصى مىآرايند و آنها را روانه صحرا كرده آنها را آزاد ميگذارند همچنين در اين روز زنان  موهايشانرا به شيوه  خاصى تزيين ميكنند. در چارشنبه آخرين بر فراز تپه بلندى آتش افروخته تا قبل از طلوع آفتاب از روى آن ميپـرند. رسم برافروختن آتش اشاره به يك حادثه تاريخى نيز ميكند و آن اينكه توركانى كه در "ارگنه قون" در محاصره بودند بكمك افروختن آتش توانستند محاصره  را شكسته، راه سرزمين پدريشانرا بيابند. اين روز رستاخيز يعنى بازگشت به سرزمين مصادف بود با شروع فصل بهار. بهمين خاطر خان توركان هرساله بيادبود آن روز آتش بزرگـى افروزانده، با كوبيدن پتك  بر روى آهنى كه در آتش بزرگ قرار داده شده آغاز سال و جشن را اعلام ميكند. شركت كنندگان در مراسم چارشنبه سورى سپس به كنار چشمه مقدس رفته به نشانى پاك شدن از آن عبور كرده به نشانى بركت كوزه هاى خويش پر كرده بمنازل ميآورند و از آن خود و احشامشانرا سيراب كرده  به چهار گوشه خانه ميپاشند علاوه بر آن از خاكستر آتش چارشنبه جلوى منازل ميپاشند تا ارواح بد را دور سازند. در اين شب تمامى اهالى چه دارا چه فقير ميبايست پلو بپزند. از ديگر مراسم جالب شب چارشنبه سورى آوردن آتش و افروختن آن در جلوى منازل افراديكه در طول سال يكى از افراد خانواده اشانرا از دست دادند ميباشد. با افروختن آتش پايان مراسم سوگوارى آنان اعلام ميشود.



   هنگام پريدن از روى آتش كه معمولاً 3 بار انجام ميگيرد اين جملات به زبان آورده ميشود:



" آغـيرليغيم، بوغـورليغيم موندا قـال"

(تمامى درد و بلاهايم در آتش بسوزد)

و يا:

"آتيل- ماتيل چارشنبه، باغـتيم آچيل چارشنبه"

( اتل- متل چارشنبه، بختم باز كن چارشنبه)



   از مراسم جالب شب چارشنبه سورى " قوشاق ساللاما دأبى" (مراسم آويختن شال كمر) است. بدين معنى كه جوانانى كه نامزد دارند بر پشت بام رفته شال كمر خود را بميان دخترانيكه در پايين ايستاده­اند مياويزند هر يك از دختران مىبايستى شال كمر نامزد خود را شناخته سوغاتى را كه در طول سال تهيه كرده نظير دستمال يا جوراب گلدوزى شده را به آن ببندند. خانواده داماد نيز سوغاتى مفصلى بخانواده نوعروسان آينده­شان مييفرستند.

  مراسم گوناگون و جالب شب چارشنبه توركان توجه بسيارى از سياحان خارجى را بخود جلب كرده است از آنجمله در قرن 13 ميلادى ماركوپلو سياح ايتاليايى در حين عبور از آنادولى به مراسم از روى آتش پريدن توركان اشاره ميكند.



   رژيم منحوس پهلوى كه سياست آسسيميله و نابود كردن فرهنگ ملل غيرفارس ايران را بشدت پيش ميبرد در مطبوعات، راديو و تلويزيون خود مراسم چارشنبه سورى را مختص فارسها قلمداد كرده از اينراه خصومت و كينه بين ساكنين ايران بوجود مياورد. شاه  و اعوان انصار وى اين مراسم را در بين انسانهايى كه روحشان از اين جشن باخبر نبوده بشدت تبليغ ميكرند. مثلاً بلوچها از ساكنين بسيار قديمى ايران هستند اما اين رسم در بين آنان مفهومى نداشته است و يا در بين اعراب ساكن خوزستان. اهالى اصفهان و يزد نيز بعد از انتقال پايتخت از تبريز به اصفهان در زمان شاه عباس صفوى  نخستين بار از اينكه توركان مراسم چارشنبه سورى را اجرا كردند با آن آشنا شده و با دهانى باز و متحير بدان مينگريستند.



   در زمان شاه خائن در كليه مدارس محصلين غيرفارس را مجبور ميكردند تا مراسم چارشنبه سورى را برسم و گويش فارسى اجرا نمايند. ولى با تمام تبليغاتى كه انجام گرفت هنوز كه هنوز است آنانيكه بعداً با اين رسم و رسوم آشنا شده­اند نمييتوانند آنرا با جزئيات كاملش بجاى آورده  آنرا بگونه­ اى مسخ شده برگزار ميكنند.



   يكى از تبليغاتى كه پان فارسيستهاى دوآتشه ميكنند اين است كه چارشنبه سورى جشن ملى ايرانى(بخوان فارسى) است كه با حمله اعراب از بين رفته است كه حال بايد برگرداند. اين نيز حرف مفتى بيش نيست مگر توركان اسلام را قبول نكردند، پس چرا آنها توانستند آداب و سنن ديرينه خويش را حفظ كردند. در واقع مسئله اصلى و راز آن در اين نهفته است كه اين جشن در ذات فرهنگ توركان بوده و با آنان عجين گشته است، كه حتى تبليغات ديوانه­وار و فاشيستتى خاندان پهلوى نتوانسته است آنرا از توركان بگيرد.



                   *************************


2- ريشه پـيدايش جشن بهار

  

    برخى از محققان توركى كه تحت تأثير و آموزش شوونيستهاى روس و فارس قرار گرفته اند، جشن نوروز را متعلق به كردها و فارسها قلمداد كرده، نمى­توانستند و يا نمييخواستند ارتباط آنرا با ملت خودشان درك كنند. در حاليكه جشن نوروز جشنى است متعلق به همه ملل آسياى ميانه از آنجمله ملت تورك و توركمن است. اختصاص دادن آن تنها به فارسها و يا كردها تفكرى بسيار نادرست است. چرا:



اولاً  كردها " روز" را " روژ ميگويند.

ثانياً در گرامر فارسى صفت بعد از اسم ميايد، يعنى در زبان فارسى بجاى كلمه نوروز، روزِ نو گفته ميشود (مانند لباسِ نو، خانه نو...)



   اگر نوروز بعنوان بعنوان روزِ نو تلقى شود در آنصورت 2 سئوال مطرح ميشود:



1- چرا فارسها تحويل سال را با عنوان تحويل روز(نوسال/سالِ نو بجاى روزِ نو) بيان ميكنند. يعنى آنان بجاى نوروز مى­بايستى نوسال/ سالِ نو بگويند.

2- سابقه تاريخى و قدمت زبان فارسى باندازه قدمت نوروز نيست. در اين زبان نمى­توان مفاهيم پرسابقه­ا اى مثل نوروز را افاده كرد. چگونه زبانى كه خود اينهمه قدمت ندارد بحث از نوروز را بميان آورد.



بگمان ما كلمه نوروز ارتباطى با زبان فارسى ندارد. چرا:



1- نوروز فقط بعنوان يك اسم فقط به كلمه فارسى روزِ نو شباهت دارد.

2- نوروز از زبان ديگرى ترجمه و بجاى روزِ نو بصورت نوروز بزبان فارسى وارد شده است.



   اگر مورد نخست را قبول كنيم بايد نوروز را بعنوان يك اسم بپذيريم، و اگر مورد دوم صحيح باشد پس در آنصورت به يافتن ريشه اوليه اين اسم و چگونگـى ورود آن بزبان فارسى پرداخت. بعنوان مثال در كتاب قديمى زردشتيان بنام اوستا به كلمه نوروز برنمىخوريم. چرا اين كتاب مذهبى نامى از نوروز بميان نمى­كشد؟ ما حدس ميزنيم كه پيدايش نوروز بسيار قديمتر از ظهور دين زردشت باشد.



   براى يافتن اين سئوال از مقاله "بهار جشنى است قديمى و بين­المللى” نوشته ب. گرى" استفاده ميكنيم:

  

جشن بهار، جشنى است قديمى و بين المللى
   بقول برخى دانشمندان براى انسانهاى اوليه چيزى غيرطبيعى تر از  طبيعت وجود نداشته است. پديده هاى شگفت انگيز طبيعت، بويژه تكرار قانونمند روز، ماه، فصول و سال هركدام بگونه اى احساسات او را زير تأثير ميگرفت و با تداوم خود ادراك و مفاهيم گوناگونى را در مخيله اش شكل مىبخشيد. فرارسيدن موسم بهار با تمام زيبايى هاى مجدآفرينش از يكسو و آوردن پيام پايان گرفتن سوز سرماى زمستان از سوى ديگر، براى انسانهاى نخستين كه تداوم حياتشان رابطه تنگاتنگـى با شرايط طبيعى داشت، از هر جهت مايه شادمانى و سزاوار جشن و پايكوبى بوده است. لذا ميتوان تصور كرد كه مراسم جشن بهار قدمتى به درازاى پيدايش حيات جامعه بشرى بر روى كره زمين داشته باشد.



   جشن بهار در حقيقت بيان رنگارنگ وجد و سرورى است كه بهمراه نوزايى طبيعت تمامى كائنات را در بر ميگيرد و هر خلقى به تناسب شرائط حيات مادى و معنوى خود بگونه اى ويژه برگزار مىنمايد. لذا جشنى است جهانشمول و بين المللى.



   نخستين اطلاعات مكتوب از جشن بهار متعلق به قوم سومر مىباشد كه حدود 5000 سال پيش از اين با ايجاد خط ميخى، براى اولين بار در تاريخ بشرى ثابت كردند كه ميتوان تفكر و تجربيات جامعه انسانى را جاودانه كرده، آنرا به انسانهاى ديگر و نسلهاى آينده انتقال داد. بنظر اكثريت قريب به اتفاق سومرولوگها اينان از آسياى ميانه (تركستان) به بين النهرين كوچ كرده در آنجا نخستين سنگ بناى تمدن بشرى را پى نهادند. سومرشناسان متفق القولند كه زبان آنان التصاقى بوده با زبانهاى اورال-آلتايى(از جمله زبان تركى) در يك گروه زبانى قرار ميگيرد. در اين رابطه آقاى دكتر مهرداد بهار نيز در مدخل كتاب " تخت جمشيد" خود و هم در مصاحبه خود با مجله آدينه (شماره بهار 1372) چنين تصريح ميكنند"... جشن نوروز در اصل يك جشن آريايى نبوده بلكه نخست در بين سومريان مرسوم بوده است... اين آيين از بين النهرين به ديگر مناطق جهان و از جمله ايران رفته است... در كتاب دينى اوستا نيز نشانه اى از نوروز وجود ندارد". ايشان در ادامه سخنانشان آمدن اين آيين از آسياى ميانه (تركستان) را نيز محتمل ميدانند.



   از ميتولوژى ملتهاى ترك زبان نيز چنين استنباط مى شود كه در بين نياكان ما نيز آيينهاى گوناگونى به اين مناسبت متداول بوده است. بويژه برگزارى مراسم بسيار باشكوهى بين تركهاى آذربايجان، قازاق و اؤزبك( ينگـى گون بايرامى/ جشن روز نو) تاكنون نيز حفظ گرديده است. در اثر فناناپذير شاعر و حكيم ترك" يوسف بالاساغـونلى" بنام " قـوتاتـقـو بيليك"(علم سعادت بخش) كه نزديك به هزارسال پيش برشته تحرير در آمده است، ستايش بهار پس از ستايش خدا، پيغمبر و صحابه در جايگاه سوم يعنى قبل از مدح پادشاه بزرگ تركستان بوغــراخان مى آيد و اين خود بيانگر توجه ويژه تركان به بهار و آيينهاى آن مى باشد.



اكنون با شمه اى از فلسفه و چگونگـى آيينهاى بهارى در بين سومريان و در ميتولوژى ملتهاى ترك زبان آشنا ميشويم:



1- جشن بهار در بين سومريان

   " در شهرهاى بزرگ مزوپوتاميا(بين النهرين) تقريباً همه روزه اهداء قربانى براى خدايان مرسوم بوده مردم محصولاتى نظير گوشت، شير، فراورده هاى كشاورزى، شير و شراب را به جشن اهداء ميكردند. استعمال انواع ادويه، عطريات و سوزاندن گياهان خوشبو معمول بوده است. در اين جشنهاى روزانه كه از طرف روحانيون اداره ميشد مردم معمولى نمى توانستند شركت بكنند و يا خيلى كم شركت ميكردند. اما در جشنهاى ماهانه و سالانه با شور و شوق زايدالوصفى شركت كرده آيينهاى دينى خود را نيز بجا مىآوردند. معروفترين جشن سومريان جشن بهار بوده است. مراسم و آيينهاى جشن در تمام طول روز با شركت عمومى و با شور وهيجان بىنظيرى ادامه پيدا ميكرد. اين جشن و سرور با برگزارى مراسم ازدواج مقدس به نقطه اوج خود ميرسيد. اين آيين در حقيقت تكرار سمبوليك مراسم ازدواج ميان حاكم بزرگ شهر اوروك " دومــوزى"* ( خداى بارورى و فراوانى ، اين اسم در كتاب انجيل بصورت تموس قيد شده است) و نيمه خدا " اين-آننا"**(الهه زيبايى) بود كه با شركت حاكم وقت هر شهر در نقش دوموزى و يك زن روحانى بلندپايه در نقش "اين-آننا" صحنه سازى ميگرديد.



   آماج سومريان از تكرار سالانه اين آيين در حقيقت اظهار تمناى برآورده شدن آرزوى دوگانه شان از سوى خدايان بود كه يكى حصول اطمينان از تأمين گشتن رفاه و فراوانى در سرزمينشان، ديگرى تمناى طول عمر براى حاكم بزرگشان بوده است..."

(برگرفته از: ن.س. كرامر. مزوپوتاميـين  Mesopotamien - نيويورك 1971)



2- جشن بهار در بين تركان آلتاى

جشن آى زيت



   " اين جشن در آغاز بهار در ميان باغ و بيشه زاران بخاطر و بنام الهه زيبايى آلتاييان " آى زيت"*** برگزار ميگرديد. آيينهاى اين جشن را شامانهاى سفيدپوش اداره ميكردند(شامان، روحانى آيين شامانيزيم است. ب. گ). شامان از بين مردم 7 دختر و 7 پسر جوان را انتخاب كرده در دو سوى خويش مى ايستاند، سپس آنها را با خود به معبد آى زيت مى بُرد و در آنجا مراسم جشن و سرور برپا ميگرديد. در روزهاى جشن مردم خانه هاى خود را بشكل زيبايى آراسته، زيباترين لباسهاى خود را بر تن ميكردند و بهترين غذاها را مى پختند.



   مردم آلتاى آى زيت، الهه زيبايى خويش اينگونه تصوير ميكردند: او در حاليكه روسريى سفيد بر سر، شالى سفيد بر دوش و چكمه اى سياه با ساقهاى بلند تا زانو به پا دارد بر صخره هاى ستبر تكيه زده بخواب و رويا فرو مى رود و يا در ميان درختان جنگل به گشت و گذار مىپردازد..."

(برگرفته از: كاميل ولى اف- ايلين يادداشى، ديلين يادداشى. باكو 1988)





3- جشن بهار در ميان گوك توركان



افسانى ارگـنـه قـــون

ارگنه قون Ergene kon يكى از افسانه هاى گؤك توركها ميباشد. در اين افسانه گؤك توركان در سرزمين مرتفعى كه دورادور آن با كوههاى صعب العبورى محصور بود به مدت 400 سال زندگـى ميكنند. آنان در آنجا به كشف آهن موفق ميشوند. ارگنه به معنى كمره كوه و قون به معنى سكنى گزيدن(از مصدر قونماق) ميباشد. ارگنه قون يكى از افسانه هاى توركان اوغوز بشمار ميرود. اصل آن شعرگونه بوده است، طى قرون و اعصار متمادى سينه به سينه نقل ميگشته تا اينكه در سده هاى اخير كوتاه شدى آن در اشكال گوناگون نوشته شده است.



خلاصه مضمون داستان

   گؤك توركها بختشان بيدار، تيرشان رسا و نيرويشان چيره بود. دشمنان جمله همداستان گشته به كين خواهيشان برخاستند. پس از ده روز جنگ دشوار گؤك توركها چيره شدند. سران قوم مغلوب انجمن بزرگـى ساخته به چاره جويى نشستند و چنين گفتند: "اگر عليه گؤك توركها دست به نيرنگ نزنيم سرانجام كارمان به خسران خواهد كشيد. ديگر بار لشكر آراستند و جنگ و نيرنگ را برابر ساختند، كارگر افتاد و گؤك توركها دچار هزيمت شدند، سالمندانشان را از دم تيغ گذراندند، جوانانشانرا به بردگـى گرفتند، خانه هايشانرا ويران كرده اموالشانرا بغارت بردند.



   از بزرگ زادگان گؤك توركها تنها يكى از پسران ايلخان كه در آن سال همسر گزيده بود و ديگرى خواهرزاده وى دوقغـوز-اوغوز زنده مانده بودند كه به بردگـى دشمنان درآمده بودند. آنان در فرصتى مغتنم، شبانه سوار بر اسبى شده همراه همسران خويش از دست دشمنان گريخته به زادگاه خويش برميگردند. احشام فراوانى مىيابند كه آنها نيز از دست دشمنان گريخته به چراگاههاى خويش برگشته بودند. دو بزرگ زاده گؤك تورك چاره را در آن ديدند كه بهمراه احشام خود زيستگاه امنى در ميان كوههاى صعب العبور بيابند تا از گزند كينه جويانشان در امان بمانند. پس از جستجوى زياد سرانجام سرزمين دلخواهشانرا يافتند. نخجيرگاهى بغايت زيبا، دشتى فراخ، كران تا كرانش پوشيده از گل و گياه، آبهاى گورا از هر سو روان... پروردگار را سپاس فراوان گفته در آنجا سكنى گزيدند".



  قبل از اينكه مقاله آقاى ب.گرى را ادامه دهيم براى تكميل گفته­هايى ايشان ذكر مطلب زير را ضرورى ديديم:



[گؤك توركانى كه در نتيجه مكارى و توطئه­ئچينى چينيان از دست همنژادان تاتار خود شكست خوردند تحت رهبرى فرزند كوچك خاقان بزرگ " قايان" و پسرعمويش " توقـوز"  به ارگنه قون پناه آوردند براى اينكه در زمستان از سرما و كمبود آذوقه در امان باشند 3 ماه از سال را در تدارك زمستان و جمع آورى آذوقه سپرى ميكردند. يك سال زمستان بسيار طولانى و سرد گشت آذوقه شان تمام شد. رهبر توركان در روز سى­ام ئچله بزرگ براى يافتن غذا از پناهگاه خويش خارج شد. هرچه گشت غذايى نيافت، ناميد در حال بازگشت به گرگـى برخورد و احوال خود را به گرگ بازگو كرده چنين ناله كرد:



-" ماههايى است كه به مراد ما ميچرخد، ماههايى است كه از گرسنگـى بسيار سختى ميكشيم، برخى از ماهها را ستوده، برخى را نكوهش كرد:

اوْچى جنت يآغيدير      سه تاى آن همانند روغن بهشت است

اوچى بيزه ياغيدير،     سه تاى آن دشمن سخت ما است

اوچى يغيپ گتيره­ر،     سه تاى آن جمع ميكند و مياورد

اوچى اوروپ دآغيدار".          سه تاى آن درو ميكند و مياورد



گرگ به خان توركان گفت:

-" اى فرزند اوغـوز! در مسيرت به يك دوراهى برميخورى، در آنجا يك گله گوسفند، يك دسته خرمن گندم و يك دستاس(آسياب دستى) و دوك نخريسى مى­بينيى. آنها بردار و بميان ايلت برگردد. گوسفندها را بخور ولى بره هايشان را نگهدار، از پشم آن بكمك دوك لباس بباف، از پوست آن لباس ضخيم تهيه كن، از گندم نان تهيه كن كه بتوانى تا بهار تحمل كنى. در بهار بره­ها را پرورش ده، دانه­ه هاى گندم را برزمين بكار و آنرا با عـرق پيشانى ات آبيارى كن."



  فرزندان اوغـوز با راهنمايى گرگ توانستند بر مشكلات خويش فائق آمده روزگار را بخوشى بگذرانند. خان توركان دوباره به گرگ برخورد و بر طبق مصلحت روز سى­ام ئچله بزرگ را جشن بزرگ اعلام كرد.]







حال دنباله مقاله ب.گرى:    

400 سال بدين منوال گذشت. شمار گؤك توركان و نيز اموال و احشامشان ديگر بار چنان فزون گشت كه ديگر در ارگنه قون نمىگنجيدند. براى رهايى از اين تنگنا در كنگره  بزرگـى به كنكاش نشستند و در چاره زيرين همرأى شدند:" از نياكانمان شنيديم كه در بيرون اين كوههاى سر به فلك كشيده سرزمينست بغايت پهناور و دلگشا با شهرهايى زيبا و آبادان، موطن نياكانمان نيز آنجا بوده است. پروردگار را سپاس مى گوييم كه ما امروز در چنان وضعى نيستيم كه از بيم دشمنانمان خود را در اين كوهها محبوس نماييم، راه خروجى جسته همچون سيلى خروشان بيرون آييم. با آنان كه با ما سر جنگ دارند بستيزيم و با آنانكه از در دوستى در آيند آشتى كنيم.



   كوهى را كه در تركيب آن آهن فراوان بود يافتند و با نصب دمه و كوره هاى عظيم صخره هاى ستبر را گداخته راه فراخى گشودند. با تعيين ماه، روز و ساعت مساعد چون سيلى خروشان بسوى دشتهاى بيكران سرازير گشتند و از مشاهده چشم انداز دلگشا و لطافت هواى روحبخش بهارى به شور و وجد آمدند. كينه جويانرا به زانو در آوردند و با عافيت جويان مدارا كردند. و بدينگونه ديگر بار با فرمانروايى بر سرزمين نياكان خود بزرگترين ملت جهان گشتند.



   از آن تاريخ بزرگداشت آن روز پر شگون و برپايى آيينهاى ويژه براى زنده نگهداشتن خاطره آن پيروزى بزرگ در بين گؤك توركان مرسوم گشت. در روز جشن، ابتدا آتش بزرگـى برافروخته قطعه اى آهن در ميان آن ميگذاشتند، چون آهن سرخ ميشد، آنرا با گيره اى برداشته بر روى صندل مى نهادند. ابتدا خاقان بزرگ و سپس ديگر بزرگان با چكش بر آهن ميكوبيدند و بدينگونه جشن و سرور همگانى آغاز ميشد…"

(برگرفته از: سيدكمال قارالى اوغلو. تورك ادبياتى تاريخى. استانبول 1973)



   بنا به استخراج محقق آذربايجان كاميل ولى اف، روز خروج از "ارگنه قون" مصادف با نهم ماه مارس بوده است(منبع ذكر شده)

                                                                 ب. گرى

                                                          



بدين ترتيب روز نجات توركان از محاصره و بازگشت آنان به زادگاه پدريشان بعنوان روزِنو، رستاخيزى نوين در تاريخ آنان ثبت گرديد.



   دانشمندان تورك نخستين بار به تنظيم تقويم پرداختند. نخستين تقويمى كه آنان تقديم جامعه بشرى كردند تنظيم سال برمبناى 12 حيوان است كه هنوز هم رواج دارد. تقويم 12 حيوانى توركان با سال موش آغاز ميگردد. در ايران قبل از حكومت سلطان جلال الدين توركمن سلجوقى تقويم مشخصى رايج نبوده و يك مبناى خاصى براى آغاز سال نو معلوم نبود. در تقويمى كه بعدها با نام سلطان ملكشاه توركمن سلجوقى بنام تقويم جلالى ثبت گرديد، آغاز سال نو 21 مارس مصادف اول فروردين اعلام گرديد.



   در ادبيات قديمى­مان  از برگزارى شادمانه و گرم نوروز اطلاعاتى در دست داريم. در كتاب تاريخ بخارا نوشته ابوبكر نرشچى در قرن دهم ميلادى و نيز در اثر جغرافيايى بنام حدودالعالم از وجود جشنى بنام " چوپان ناوريزى" (نوروز چوپانى) اشاره شده است. در بين توركمنها ضرب­االمثلهايى همچون "توغسان دولسا قيش ساويلار"(بعد از سپرى شدن 90 روز زمستان تمام ميشود) وجود دارد كه حاكى از آگاهى آنان نسبت به جشن نوروز و برگزارى آنست.



   طبق روايات مردمى در روز آغاز سال و جشن بهار جوانانى را كه به سن بلوغ ميرسيدند را سوار بر اسب سفيد كرده از تاس طلايى آب مى نوشانيدند و جشن بزرگـى برپا ميكردند.



در اشعار مختومقلى شاعر ملى تركمنها به اين بيت برميخوريم:



"يـرده ناوريز حورماتى، گـؤكده يئلديز حورماتى

آيئنگ- گونينگ حورماتى، گناهيم گذشت ايله"

(در زمين به حرمت نوروز و در آسمان به حرمت ستاره

به حرمت ماه و خورشيد از گناهانم درگذر)



   برگزارى جشن نوروز در جمهوريهاى  توركى زبان آسياى ميانه تحت اشغال بلشويكها از آنجمله توركمنيستان قدغن بود. جمهورى توركمنيستان پس از اعلام استقلال خويش در 27 اكتبر 1991 در دهمين كنگره شوراى نويسندگان بتاريخ 28-27 فوريه 1991  بيست و يكم مارس نوروز بعنوان جشن ملى پذيرفته شده آنرا روز تعطيل اعلام گرديد.

    

بار ديگر فرارسيدن چارشنبه سورى/ چارشنبه تويى  و جشن نوروز را بعموم هموطنانيكه به آداب و سنن ديگران احترام ميگذارند صميمانه شادباش ميگويم.

                   ************

گرگ در اساطیر ترک  یازان:  ماشااله رزمی

زبان ، تاریخ و اسطوره در شکل گیری هویت ملی نقش اساسی را بازی می کنند بهمین خاطر جنبش های ملی ارزش زیادی برای هر یک از آنها قائل می شوند . بعضی از پرسوناژ های اسطوره ای در بحران های ملی بصورت نجات دهنده در روانشناسی اجتماعی ظاهرمی شوند و گرگ در اسطوره های ترک چنین نقش وجایگاه مخصوص را دارد . گرگ در اسطوره های ملل ترک همان نقشی را بازی می کند که سیمرغ در اسطوره های فارس بازی کرده است . دردوران آنیمیسم گرگ توتم اقوام ترک بوده است . اجداد اولیه ترک ها اعتقاد داشتند که ترک ها از بچه ای که از یک ماده گرگ خاکستری زاده شده بود بوجود آمده اند . در قرن هشتم میلادی که ترک هابا اسلام آشنا شدند این اسطوره نیز اسلامی شد و گفته شد قبایل ترک از پشت پسران حضرت نوح بوجود آمده اند. حضرت نوح نیز برای ترک هااز آن جهت در میان پیامبران برجسته تر است که قبل از پیدایش ادیان توحیدی نوح خدای نورو خورشید بوده است و در بعضی از اسطوره هاهم عمر نوح سیصد وشصت وپنج سال ذکر شده که برابر سیصد وشصت وپنج روز یک سال است و نوروز همان روز تولد خورشید است .  



جالب توجه است که گرگ و مخصوصا گرگ سفید در میان قبایل سرخپوست آمریکای شمالی هم حیوان مقدسی محسوب می شود و چون طبق نظرمردم شناسان ، در دوره یخبندان که شمال آسیا به آلاسکا در شمال آمریکا وصل شده بوده ، بومیان شمال شرق آسیا ازین طریق به آمریکا رفته اند و بعد از دوران یخبندان ارتباط آنان با ساکنان سایر قاره ها قطع شده است لذا احتمالا اعتقاد به مقدس بودن گرگ از ریشه ترکی سرخپوستان آمریکای شمالی مانده است . سرخپوستان لقب گرگ سفید را برای روسای قبایل انتخاب می کنند.



درمیان تمام طوایف شکارچی ودامدار گرگ دارای ابهت ویژه است زیرا گرگ همواره بدنبال گله گوسفند وگله حیوانات وحشی گیاهخوارمی رود و در فرصت مناسب به گله می زند و سهم خود را می برد . قبل از اینکه ساکنان آسیای مرکزی سگ را اهلی بکنند توان مقابله با گرگ را نداشته اند مخصوصا که گرگ شکارچی ماهری است و با پنهانکاری تمام به گله نزدیک می شود و اگر حمله گروهی باشد کاری ازدست چوپان بر نمی آید بدینجهت گله داران اولیه گرگ را می پرستیدند و فکر می کردند اگر احترام والتماس بکنند گرگ کمتر به آنها خسارت خواهد زد . انواع اوراد جادوئی نیز برای جلوگیری از حمله گرگ وجود داشته و حتی بعد از اسلام هم این اوراد جادوئی بشکل دیگری حفظ شدند مثلا دعای بستن دهان گرگ که در کتابهای دینی وجود دارد تغییر شکل یافته همین اوراد جادوئی است . گرگ در تمام نقاط جهان وجود دارد اما در نقاط سرد سیر شمال آسیا و شمال آمریکا بیشتر از جاهای دیگر است وبهمین خاطرگرگ در زندگی روزمره بومیان شمال آسیا وآمریکاحضورعینی  دارد و با فرهنگ مردمان شمالی عجین شده است .



گرگ خاکستری در اسطوره های پیدایش گوگ ترک ها (ترک های آسمانی)عنصر میتولوژیک برجسته ای است .طبق نوشته قدیمی ترین منابع چینی ، اولین خاقان گوگ ترک ها که « آسینا» یا آچینه نام داشت از یک ماده گرگ خاکستری زاده شده بود . این خاقان دارای نیروی ماوراء طبیعی بود و بر روزقارها و یاغموت ها حکمرانی می کرد .توضیح اسطوره فوق این است که  گوگ ترک ها درسواحل غربی دریای غرب زندگی می کردند ، یکی از ملل همسایه که دشمن آنان بود با حمله ای آنان را قتل عام کرد ، از این کشتار تنها یک پسربچه زنده ماند . سرباز دشمن که اورا دیده بود نخواست اورا بکشد ولی دستها و پاهای وی را برید و اورا در باطلاقی انداخت . این بچه را گرگ ماده ای پیدا نموده و بزرگ کرد و از وی حامله شد . خان دشمن وقتی از زنده ماندن او با خبر گشت ماموران خود را برای کشتن آن شاهزاده فرستاد و گرگ خاکستری قبل از رسیدن ماموران دشمن شاهزاده را برداشت و به شرق آمد و در غاری پناه گرفت و در همانجا پسری بدنیا آورد . بعد ها خاقان های ترک هرسال در ماه مخصوصی آدمهای خودشان را به این غار مقدس میفرستادند و در آنجا قربانی کرده و به ارواح اجدادشان هدیه می کردند . این غار را ترک ها «بودون اینلی» یعنی خدای نگهدارنده ملت می نامیدند .



خان های گوگ ترک ها درمقابل فرارگاهها و اقامتگاههایشان علمی نصب می کردند که شکل کله گرگ را داشت .  سایر تیره های ترک نیز که در آسیای مرکزی حکومت کرده اند در باره منشاء پیدایش خودشان همواره روی عنصر گرگ تاکید می کردند .



از قرن چهارم میلادی به بعد در منابع چینی در باره ترک های اویغور اطلاعات با ارزشی وجود دارد و هنگام ذکرنام اویغور ها منشاء آنان را به اسطوره گرگ خاکستری نسبت می دهند . طبق یکی ازاین روایات چینی یکی از خاقانهای هون ها دو دختر بسیار زیبارو داشت ، اطرافیان خاقان اعتقاد داشتند که این دختران شایسته خدا هستند. خاقان تصمیم می گیرد این دختران را به خدا هدیه کند و بدینجهت آنان را درقلعه بزرگی در نقطه ای که کسی را بدان دسترسی نبود پنهان می سازد . روزی در مقابل این قلعه گرگی ظاهر می شود و یکی از دختران خیال می کند که این گرگ فرستاده خداست و با آن گرگ هماغوش می شود و اویغورها از پیوند گرگ با آن شاهزاده خانم زیبا بوجود می آیند .



طبق این اسطوره خان های اویغور نیز که خود را از نوادگان گوگ ترک ها می دانستند همواره علم فلزی (سنجاق) با خود حمل می کردند که بشکل کله گرگ بود . گردیزی می نویسد که « مویون – چور»،  خان بزرگ اویغور ها یکی از ژنرال های چینی را وادار کرده بود که در مقابل پرچم گرگ خاکستری به خاک بیافتد .



بعد از تشکیل امپراطوری مغول اسطوره هائی که در باره منشاء ترک ها موجود بود به سلاله چنگیزخان نیز نسبت داده شد و آن عده از سلاله های ترک که در تشکیل امپراطوری مغول شرکت کرده بودند ، اصل و نسب خود را با چنگیز خان یکی می دانستند .



حکومت های ترک که در اتحادیه (فدراسیون) قبچاق وارد شده بودند خود را با چنگیزخان هم منشاء می دانستند و در اثری بنام «چنگیزنامه» دو اسطوره در باره سلاله چنگیزخان قید شده است یکی از این اسطوره ها خیلی شبیه روایت چینی ها در باره منشاء اویغورها است طبق این اسطوره خان «آق دنیز» (دریای سفید) دختری بسیار زیبا بنام «اولاملیک» داشت که در زبان مغولی بمعنی غزال (مارال) می باشد. این دختر بقدری زیبا بود که وقتی می خندید درختان خشکیده گل می دادند و وقتی قدم در زمین خشگ می گذاشت زمین پر ازسبزه می شد. پدر دختر برای اینکه ماه وخورشید اورا نبینند  وی را درقصر بزرگی مخفی کرده بود. روزی هنگامی که دختر از پنجره قصر به بیرون نگاه می کرد آفتاب به صورتش خورد و از نور خورشید حامله شد و بعد از سپری شدن دوران حاملگی پسری بدنیا آورد که اورا « دوبون – بایان» نام نهادند . می دانیم که « دوبون – بایان» یکی از اجداد چنگیزخان است و باین ترتیب منشاء چنگیزخان را به نور نسبت می دادند . در این اسطوره نامی از گرگ خاکستری بمیان نیامده است .



اسطوره دوم درباره افسانه «آلان – قوآ» مادرچنگیزخان است . آلان قوآ بعد از مرگ شوهرو بیوه شدنش از روحی که بصورت نور وارد می شود  و بشکل گرگ خاکستری خارج می گردد حامله شده و چنگیزخان را بدنیا می آورد. در این اسطوره گرگ خاکستری با نور یکی شده است .



مورخین مسلمان که تاریخ مغولان را نوشته اند هیچکدامشان از گرگ خاکستری سخنی بمیان نمی آورند ابوالقاضی خان و رشیدالدین که اعلام  میکنند « چنگیز نامه» های زیادی دیده‌اند و در باره منشاء مغول ها اظهار نظر کرده اند از «بورت – چینه»  که در زبان مغولی بمعنی گرگ خاکستری است تنها بعنوان یک شخصیت نامدار یاد می کنند . طبق نوشته همین مورخین «آلان‌قوآ» از انسانی که در میان نور از آسمان نازل شده بود حامله شده وچنگیزخان را زائیده است .

خان های مغول که بعدها تحت تاثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفته بودند در باره منشاء خودشان اسطوره گرگ را نمی‌پسندیدند بهمین ترتیب خانهای اویغورها نیز بعد از آنکه دین مانوی را قبول کردند گرگ خاکستری را فراموش نمودند در این مورد می توان به اسطوره بوغوخان اشاره کرد . در روایت «توکوز – اوغوز» ( اویغور) پسر بچه ای که دستها و پاهایش بریده شده بود بوسیله یک راهب مانی پرورش داده می شود ونه توسط گرگ خاکستری .



در بعضی از داستان های قدیمی گرگ به ترک ها راه نشان می دهد و سمبل خرد و کیاست است . در کتیبه اوغوز خاقان که بخط اویغور نوشته شده گرگ راهنمای ترک هاست. عین همین مضمون در تاریخ « علی حال الدین» نیز قید شده است و در هر دو مورد گرگ راهنما « باش قورت» یعنی رئیس وسرکرده گرگها نامیده شده است .

از دورانهای بسیار قدیم منشاء سلاله های ترک به گرگ نسبت داده می شده وهیچ فرقی بین گرگ اسطوره ای با جانور معمولی که گرگ است قائل نمی شدند و فقط بعد از زیاد شدن جماعات ترک این اینگونه فهمیده شد که گرگ خاکستری یک جانور معمولی نبوده بلکه موجود خدائی بوده که بصورت نور از آسمان به زمین آمده است و بعد هانیز نقش رهبر ومربی به وی نسبت داده شد .



گرگ در میان مغول ها سمبل خشم و قهر نيز هست ، در تاریخ‌ها آمده است که وقتی چنگیزخان خبر کشته شدن ایلچی های خود را بدست خوارزمشاهیان شنید غضبناک شده بالای کوهی رفت و مانند گرگ زوزه کشید و بدینسان همه فهمیدند که باید آرایش جنگی بگیرند وانتقام سختی از خوارزم و خوارزمشاهیان گرفته خواهد شد.



در کتاب ده ده قورقود در یکی از حکایات،  دو باراز گرگ با احترام یاد می شود یکی : « قوردون اوزو مبارک» یعنی روی گرگ مبارک و دیگری « قاراباشیم قوربان اولسون قوردوم سانا» یعنی سر سیاهم قربان تو باد ای گرگ من،  است.  همچنین در اوراد ودعاهای شامان های ترک نیز با فرهنگ گرگ خاکستری برخورد می کنیم .



هم اکنون دربعضی ازروستاهای آذربایجان وقتی ظلم بزرگی به کسی می شود و یا عزیزترین آدم یک نفربناحق کشته می شود ویا در اثر صانحه ای می میرد،  زن یا مادر کسی که مرده در بیرون از آبادی زوزه گرگ می کشد و این باقی مانده نوعی از اعتقادات شامانیستی است و بمعنی اعتراض به خالق می باشد. کسی که زوزه گرگ می کشد می خواهد بگوید که دیگر انسان نیست و خدارا بندگی نخواهد کرد و همه تکالیف دینی را از دوش خود انداخته است و هیچ چیزی را گناه نخواهد شمرد حتی قتل نفس و حرام خواری را.



طی قرن های گذشته ساکنان شمال آسیا در زمستان که درجه حرارت تا چهل درجه زیر صفر می رسد از پوست گرگ پوستین درست می کردند تاخود را از سرما حفظ بکنند و مخصوصا هنگام شکار پوستین گرگ می پوشیدند که هم سبک است و هم گرم و در اثر برف و باران نیز خیس نمی شود . شامان های ترک نیز که « تویون» نامیده می شدند همواره پوستین گرگ می پوشیدند . دندان گرگ بعنوان دگمه لباس و نیز گردنبد برای جلوگیری از چشم زخم ، دم گرگ بعنوان زینت کلاه ، پوست گرگ برای پوستین و دست خشگ شده گرگ برای معالجات جادوئی استفاده عمومی در میان ساکنان شمال آسیا داشته است .      



اکنون نیز در روستاهای قره داغ دست گرگ را در خانه ها نگهمیدارند و هنگامیکه گلوی بچه‌اي درد می کند،  دست گرگ را بر محل درد می زنند و اعتقاد دارند که بیماری برطرف می شود ونیزعلیرغم حرام بودن گوشت گرگ برای مسلمانان می دانیم که شکارچی ها دل و جگر گرگ را می خورند و مخصوصا در آذربایجان این اعتقاد وجود دارد که خوردن جگر خام گرگ، دل وجرئت آدم را زیاد می کند. همين امروز حتي در شهرهاي آذربايجان «قورد اوره‌يي يئميش» (کسي که دل گرگ را خورده است) معادل آدم فوق العاده  بيباک و شجاع بکار ميرود.  بعضی از روستائیان هم دل وجگر گرگ را بعنوان داروی معجزه گر می خورند  و آدمهای تک رو و تیز بین را هم به گرگ تشبیه می کنند و نسبت به گرگ ترسی توام با احترام دارند .

تعداد زیادی از شاهکارهای ادبی جهان با الهام از افسانه ها و اسطوره هائی که در باره گرگ وجود دارد ساخته شده اند و به هرجا که پای ترکان و اقوام شمالی رسیده است اسطوره گرگ نیز با آنها به اقصی نقاط جهان رفته است  که از آنجمله می توان از گرگی یاد کرد که سمبل شهر رم در ایتالیاست و طبق اسطوره ها آن گرگ روملوس را با شیر خود بزرگ کرده و وی نیز شهر رم را بنیانگذاری کرده است .



اثر جاودانه استاد رضا براهنی بنام « رازهای سرزمین من» هم با الهام از اسطوره گرگ در فرهنگ ملل ترک نوشته شده است و در آن ماده گرگی که بچه هایش توسط ماموران شاه کشته شده اند از کوه سبلان پائین می آید و بصورت زنی جنگجو قهرمانانه در انقلاب ضد سلطنتی  شرکت می کند ومی جنگد و بعد از آنکه رژیم شاه را سرنگون می‌سازد دوباره به موطن اصلی خود دردامنه سبلان بر می گردد و از انظار پنهان می شود .



گرگ در فرهنگ مردم آذربایجان به اشکال مختلف ظاهر می شود و چون فرهنگ اسلامی با فرهنگ اساطیری مخلوط شده است بدینجهت گاهی با تعاریف متضاد در باره گرگ روبرو می شویم . برای آشنائی با ضرب المثل هائی که به گرگ نسبت داده شده اند درزیر تعدادی از مثال های متداول امروزی را با ترجمه فارسي و برخي توضیحات می آورم :



1– قورت دومانلیق سئوور – گرگ هوای ابری را دوست دارد .

2 – قورت کئچینین بیر شئیین یمه ییب – گرگ چیزی از بزنخورده.

3 – قورت کیمی گوزلری پاریلداییر – چشمانش مانند گرگ برق می زند – معادل مثل چشم طمع دوخته است .

4 – قورت کیمی دیشلریوی قیجیتما – مانند گرگ دندانهایت را بهم نساب.

5 – آج قورت کیمی باخما – مانندگرگ گرسنه نگاه نکن – معادل مثل دهانت آب نیفتد .

6 – قوجا قوردا بنزه ییر – شبیه گرگ پیر است – معادل مثل گرگ باران دیده است .

7--   قورت دی قویون دونی گئییب – گرگی است که لباس گوسفد پوشیده است – معادل مثل پیراهن عوض کرده .

8 – قوردونان قیامته گئدجک – با گرگ به قیامت خواهد رفت .

9 – قویونی  (يا قوزونو) قوردا تاپیشیریر – گوسفند را (يا بره را)  به گرگ سپرده است .

10 – قورتدان قورخان قویون ساخلاماز – کسی که از گرگ بترسد گوسفند نگهداری نمی کند .

11 – قوردا گئدن آدام دی  . قورتدان دونمه جاناواردی – گرگ افکن است .

12 --  قورت قولاغینا قورقوشوم – سرب در گوش گرگ (گوش گرگ کر).

13 – قورت کیمی بیرین یئییب اونون یارالاما – مانند گرگ یکی را خورده و ده تا را زخمی نکن .

14 – قوردون آغزین باغلادیق – دهان گرگ را بستیم – در میان تمام مسلمانان همین مثل ترجمه می شود .

15 – قورت آغزیندان سالدیردیق – از دهان گرگ انداختیم – بمعنی بزحمت نجات دادیم می باشد .

16- آیی گلدی، قورت گتدی – خرس آمد و گرگ رفت – در مورد آدمهائی گفته می شود که سخنان بی ربط می گویند .

17 – ایت،  قوردونان طرف اولموشوق – با سگ وگرگ طرف شده ایم – معادل همنشین نا اهل شدن .

18 – ایتلر ، قورت لار شهریدیر – شهر سگان وگرگان است – در جائی که بلبشو باشد می گویند .

19 – سوونن قوردون آغزی باغلی اولار – گرگ خوشحال دهانش بسته می ماند .  

20 – قوردونان قوزونون حکایه سی دیر – حکایت گرگ و بره است – اشاره به شعر لافونتن که از ترکها یاد گرفته.

21 – قورت کیمی اؤزوندن صونرا هئچ کسی سئومير – مثل گرگ غیر از خودش کسی را دوست ندارد .

22 – مئشه ده قورت آزیدی بیری ده گمی ایله گلدی – در جنگل گرگ کم بود یکی هم با کشتی آمد .

23 – آدادا قورت آزیدی بیری ده گمی ایله گلدی- در جزیره گرگ کم بود یکی هم با کشتی آمد .

24 – قورت قویونی دالدالایان کیمی اودا منی گودور – همچون گرگی که گوسفند را بپاید مرا می پاید.

25 – قویونی قوردا وئردی – گوسفندرا به گرگ داد -  معادل ضرب المثل بند را آب داد .

26 -  قوردون گؤزو قارا قوزونی،  قاراگئجه  ، قارا زمی ده  سئچر – گرگ بره سیاه را در شخم سیاه می بیند .

27 – قورت ایته دئدی بورنووون ایی سین وئرمنه ، گوزومون ایشیقین وریم سنه. ایت دئدی اوندا گلیب قویونی طویله ده یئیرسن- گرگ به سگ گفت بوی دماغت را بمن بده من نور چشمم را بتو می دهم . سگ گفت آنوقت تو می‌آيي و گوسفند را در طویله می خوری .

28 – ایته دئدیلر نیه هورورسن، نیه دالی دالی گئدیرسن؟ دئدی هم قورخودورام همی ده قورت دان قورخورام – به سگ گفتند چرا پارس می کنی و چرا عقب عقب می روی ؟ جواب داد که گرگ را می ترسانم و خودم نیز می ترسم .

29­ ايته آتديم، قوردا ديدي­ خواستم سگ را بزنم، خورد به گرگ: وقتي که حسب تصادف نتيجه بيش‌از انتظاري از يک عمل بست آمده باشد.

30­ قوردا دئديلر گئت قوزيلاري اوتا، آغلادي، دئدي اخي سيز دئيرسيز آمما من اينانميرام: به گرگ گفتند برو بره‌ها را بچران، زد زير گريه، گفت اخي شما مي‌گين اما من باورم نمي‌شه.

31­  قوردو اولويوبدور.  گرگش زوزه کشيده است: در مورد کسي که موفقيت بزرگي کسب کرده است، کنايه از روکردن خوشبختي به کسي است.



یقینا ازین مثال ها که هر یک از حکایتی گرفته شده اند بازهم می توان نمونه آورد امادراینجا هدف اشاره به چند نمونه بود درزبان ترکی گرگ سمبل شجاعت و نترسی و هوشیاری و در عین حال مثال قهر وخشونت است. شاعر همه دان بابا طاهر عریان در دوبیتی زیبائی می گوید :

هر آن کو عاشقه از جون نترسه

نه از بند و نه از زندون نترسه

دل عاشق بوه گرگ بیابون

که گرگ از هی هی چوپون نترسه .

رقص لرين آذربايجان خالقي نين انكشافيندا رولو  یازان:  بهروز ايماني

اويونلار، انسانلارين ايلك ياشاييشا باشلاديغي گوندن يارانميشدير.
انسان اوو اوولاماغي اؤيره نيب، اود يانديرماغي تاپاندان بري، وجودوندا رقص‌ ـ ين يارانماسيني اولدوقجا دويوموشدور.
بئله ليكله انسان فردي حياتدان، اجتماعي ياشاييشا اويون و رقص ايله آدديم آتميشدير.
انسان فرد ليكدن چيخيب، ائوتيكمه يه واكينچي ليگه ال تاپاركن، رقص آدلانان كيچيك‌ حركت لر آرتيق فورمالاشماغا باشلاميشدير.
بوتون هنرلردن اؤنجه يارانان اويونلار، آذربايجاندا، بوتون تورك ائللرينده اولدوغو كيمي لاپ اسگي زامانلاردان بئله يارانميشدير.
بو سؤزون علمي قايناغيني «قوبوستان وكلبه جر» يازيلي داش آبيده لرينده تاپماق اولار. بو تاريخي آبيده لرده ائليميزين ايلكين اويونلاري حك ائديلميشدير. همين اثرلردن آيدين اولموشدوركي، انسانلارين آراسيندا انيست واسطه سي اولان ديل ـ ين هله يارانماسيندان قاباق، انسانلارين آراسيندا اويونلار بير نؤع واسطه يه چئوريلميشدير.
ائليميزين ايلكين رقص اؤرنگ لرينده، اكينچي ليكله باغلي بير چوخ اويونلاريميز واردير.
همين اويونلارين بير چوخو هله ده قورونوب ساخلانيلير.
آنجاق رقص عنعنه لري خالقيميزلا بيرگه، زامان ـ زامان آتلاييب  اؤز فلسفي روحيه سيني شامانچيليق دؤورونده تاپميشدير.
شامانچيليق آيين لرينده ، اؤزونو قاباريق شكليده گوستره‌ن رقص لريميزي ايكي حيصه يه بولمك ممكن دور. اونلاردان بيري شر و ايكينجسي ايسه خئير رقص حركت‌لري دير. شر حركتينده شرقوه لر، انسان روحونو ترك ائدير واونون يئريني ايسه باشقا بير حركت له خئير قوه لر توتور.
شامانچيليق آيين‌لريني تحليل ائده نده، آذربايجان رقص‌لرينده روح تميزليگي وآ‌للاهي درك ائتمه  كيمي بؤيوك بير فلسفه يه يييه لنديگيني گوروروك.
بللي اولدوغو كيمي آذربايجان اويون و رقص‌لرين معين بؤلومونو عرفان دونياسي باشقا سؤزله عرفان مراسيم لري تشكيل ائدير. تصادفي دئييلديركي، بؤيوك عرفان شاعيري مولانا جلال الدين رومي، شمس تبريزي گورمك مقصدي ايله تبريزه گلير. اوتبريزده بير نئچه آي قالديقدان سونرا و شمس تبريزدن درس آليب، عرفان دونياسيني تكميل لشديره ك. بو شهردن آيريلماق ايسته يير، مولانا تبريزي ترك ائتمه دن اؤنجه، شمس تبريز ايله بيرليكده شهري گزمك ايسته ييرلر، شمس شهرين مركزينده، مولانا يا دئييركي بو يئرده منيم اويناماغيم گلير.
مولوي اونا قاييديب، دئييركي، بو چوخ عيب لي بير ايش اولار و جاماعات بيزه گولر.
شمس اونا جواب وئريب، بيلديريركي، »گؤرونورسن هله كامل لشمه مسين». گؤروروك رقص سؤزونون، رقص آنلامي نين آذربايجان ادبياتيندا مين ايل ليك كؤكو واردير.
بعضي قصيده لرينين آچاري هله بو گونه دك، تاپيلمايان افضل الدين خاقاني، اوز ياراديجيليغيندا رقص ين نه اولدوغونو بيزه  آچيقلايير. او رقص ائت رديف لي غزلينده يازير:
خاقاني گئديب، باغداكي بولبوللره اويوما،
بايقوشلارين آواسينا ويرانه ده رقص ائت
آذربايجان رقص ـ نين نه يئرده اولدوغونو بؤيوك خاقاني آچيق شكيلده گله جك نسليميز چاتديرير. شاعيرين فيكرينجه، آذربايجان رقصي شهوتدن اوزاقدير، آذربايجان رقصي ساراي صاحب لرينين قوللوغوندا دئييل، يازيق و يوخسول كوتله‌لرين آغير وضعيتني عكس ائتديرمه لي دير .
معاصر دونياميزدا رقص فلسه سي نين اهميتيندن بحث ائده ن بير چوخ شاعيرلرين سيراسيندا، حسين جاويدين آديني دا گؤسترمك اولار.
شاعيرين اينامينجا، طبيعتده هرنه وار رقص ائله يير، كهكشانلارين حركتده و رقصده اولدوغونو حسين جاويد اؤز اعجازلي قلمي ايله بئله تصويره چكير:

حــتي شـو اوفـق لـرده سـؤنن قانلي گونشده
هـپ رقص ائده رك غيب اولويور سئير ائدين ايشته
هـپ رقـص ائـدييـور قانلي گونش، قانلي اوفوقلر
هــپ رقــص ائــدييور هــاله قـمر، پنبه شفق لر

آذربايجان فولكلورونون بير چوخ عادت ـ عنعنه لري، رقص لرله اؤز اهميتيني تاپديغيني گؤرمك، چوخدا چتين دئييلدير. بو مزيتي آذربايجان عادت ـ عنعنه لرينين بير چوخ نمونه لرينده گؤرمك اولار.
اينانجيلارين بير چوخ حيصه‌سي اويون و رقص ايله اوز ايفاده سيني تاپميشدير. اكين ـ ين گونشه آرتيق احتياجي اولدوغو واختلاردا، خالقيميز، «گون چيخ ـ چيخ» دئيه مراسيم لرين يالنيز رقص واسطه سي ايله حياتا كئچيره رلر، اينانجيلاريميزا منسوب اولان رقص لردن بيري ده  «ياغيش ايستمه» رقص دير.
بو رقصده اهالي نين قيتليقدان قورتاريب آللاهدان ياغيش ايستمه مه لري دويولور.
هامي نيني بيلديگي اوشودوم ها اوشدوم فولكولور نمونه سي يالنيز رقص ايله اؤز ماهيتيني تاپا بيلر.
آذربايجان فولكلور نمونه ‌لرينده، يئرله ـ گؤيون داغلا ـ آرانين وآرانلا ياييلاغين بحث لري، رقص واسطه سي ايله اوز عكسيني تاپير. بو خصوصدا بير اؤرنگ وئريريك:
يئر دئيير:
مــنــده دي حــق دريـاســي
حاققا شوكور ائيله رم، اولمارام عاصي
كــوكـب‌لر گئـيبدي گولگـز لباسي
عــرش وگـورشو مهر رخشان منيمدي
يئرگؤيه جاواب وئريب، دئيير:
مــنده اي اول نـئچـه مـيـن داغ
دريا گور چاي، بولاق نئچه چـمن باغ
عــالي شان عـمارت، آيـنابنداوتاق
زرنــگار قـصرلر ائـيوان مـنـيمدي
والي آخير
بابالاريميزدان بيزه ميراث قالان نوروز بايرامي نيين بير سيرا رسم لري اويون و رقص ايله باغلي دير.
«كئچل ـ كوسا» سمني «هالاي» و اونلار جا بو كيمي نمونه لري گوسترمك اولار.
آذربايجان رقص لرينه بير آز درين لشنده ، گؤرجه ييك كي، طبيعتين هر بيرحركتينه دايير، ائليميز اونلاري اؤز بدن لرينين حركتي و رقص لري ايله گوسترير. قوشون اوچوب قاناد چالماسي، اووچواليندن جئيرانلارين قاچماسي و بعضاً يارالانماسي آذربايجان رقص لرينده اوز عكسيني تاپميشدير. بو اؤرنك لردن آيدين اولوركي، آذربايجان رقص لري، يوردوموزون انكشاف يولونا خصوصي خدمت لر گوسترميشدير يوخاريدا دئديگيم كيمي، آذربايجان رقصي يالنيز انسان معنوياتينا عايد دير، آذربايجان رقص لري انسانلاري ترقيه، اجتماعي عدالته سئوگي ـ محبته ودونيادا هرنه مثبت ايش وارسا اونو مينمسه مه يه چاغيرير.
هر واختا آذربايجان خالقي دوردوقجا، اونون رقص لري ده دوراجاق واؤزماهيتيني ايتيرمه يه جكدير.
بو خصوصدا اولان سؤزوم بو قده ر، ساغ اولسون*

یوخو  یازان:  س.ا.ثانی

فيزيولوژي باخيميندان يوخي انسانين اوزوبيلمز((ناخودآگاه)) حالتلرينين بيري ساييلير و حسي تحريكاتيله اوشخصي بوحالتدن چيخاتماق اولار. وبو خصوصيتدير كي يوخي ايله اغماني بيربيريندن آييرير. يوخونون مختلف درجه لري واردير "يونگول يوخي و آغيريوخي". بوساحه ده تحقيق ائدنلريوخوني ايكي آيري آيري يئره بولوبلر.

ايكي جوريوخي: هرگئجه نين عرضينده انسان ايكي جوريوخوني بيري واربيري يوخ نسبتينده گئچيردير. (1) يوخي آرام موجلاريله كي بوجوريوخودا مغزين موجلاري چوخ بويوك وچوخ آرام ديلار و(2) يوخو گوزلرين يئيين حركتلريله((REM)) كي بويوخودا شخص يوخودا اولااولا گوزلرينين يئيين حركتي اولور.

گئجه يوخوسونون بويوك حيصه سين أرام موجلي يوخي تشكيل وئرير كي بويوخي درين وأرامليق وئرن دير وشخص يوخوسونون اول ساعاتلاريندان بويوخويا گئدر.

REM يوخوسي يوخونون جريانيندا دوره اي حالتده وجوداگلر ويئتيشميش((بالغ)) فردلرده يوخونون يوزده ايگيرمي بئشين توتور وهردوره ده 90دقيقه دن بيرتكراراولور. بويوخي آرام موجلي يوخوكيمين استراحتلي دئيل و معمولا رويا ايله بيراولار.

1) آرام موجلي يوخو:انسان اوزون زمان اوياق قالماقدان سونرا ياتسا، يوخونون اول ساعاتلاريندا بويوخوني تجربه ائلر. بويوخو چوخ آرامشلي وتسكينليق وئرندير وبويوخودا محيطي قان دامارلارينين تنوسي وحياتي ايشلرين چوخلوسي آزالير واولاردان سونرا بويوخودا قان فشارينين يوزده 10دان 30 جان آزالماقي تنفسون ساييسيندا وپايه متابوليسمده اثر قويور.

بويوخو روياسيزيوخو ساييليراما رويالاروحتي بعضا كابوسلاربويوخودا وجوداگلير وبورويالارين فرقيREMيوخوسونون رويالاريله بوديركي بورويالاري اوياقليغدا يادا سالماق اولمازو حافظه ده بورويالارا يئراختصاص وئريلمير.

2)REM يوخوسي: طبيعي گئجه يوخوسوندا هرتقريبا90د قيقه دن بيرREM  يوخوسونون دوره لري باشلاناركي بودوره لر5دقيقه دن 30دقيقه يه طول چكر. شخص يوخولي اولسا بويوخونون دوره لري قيسسا اولوب وحتي امكاني واربودوره لروجودا گلمه سين. دئماق اولاراگر شخصين گئجه استراحتي چوخ اولسا بويوخونون دوره لري چوخالار. بويوخونون نئچه خاصيتي وار:

_ معمولا يوخوگورماق وعضلاني حركتلريله اولار.
_ يوخلايان شخصي حسي محركلريله اوياتماق آرام موجلي يوخودان چتيندير وانسان اوزاوزونه سحرچاغي بويوخونون بيرمرحله سينين جريانيندا يوخودان اويانار.
_  قلبيله تنفس ضرباني نظمسيز اولاركي بو رويا حالتينين نشانه سيدير.
_ نظمسيز عضلاني حركتلروجودا گله ر.
_ بويوخونون جريانيندا مغز چوخ فعالدير واونون متابوليسمي ممكوندير20% ده جان چوخالا. بويوخو متضاد يوخو د ا آدلانير چون مغزين فعاليتي اولا اولا شخص يوخودا اولور.

خلاصه حالتده دئماق اولار بويوخود ا مغز فعالدير اما اونون فعاليتلري دوزمسيرده د ئيل وبوعلته گورا شخص ائشيه محيطدن آگاه اولمور و يوخودان اويانمير.

يوخونون فيزيولوژي اثرلري:

يوخونون ايكي جور فيزيولوژي اثري وار. 1) عصبي سيستمينين اوستوند ه اثرائتمك و2) بد نين اوبيري سيستملرينه تاثير قويماق.

يوخوسوزلوق عصبي سيستمين مركزينه تاثيرائديب ومومكوندير فكري ورفتاري اختلاللار يوخوسوزشخصد ه ايجاد اولسون. اوزون زمان اوياق قالماق حتي مومكوندير رواني اختلاللارا((Psychosis)) باعث اولسون. بوسوزلريله دئماق اولار يوخو طبيعي فعاليتلريله عصبي سيستمين آراسيندا اولان ارتباطي هما هنگ ائلير. بو موضوعي الكترونيكي آنالوگ كامپيوترلري اوزون مدت استفاده ائتماقدان سونرا صفر ائتما قا ((rezeroing))  اوخشاتماق اولار.

ایلین آخیر چرشنبه لری  یازان:  علی.برازنده.تورک

ایلین آخیر چرشنبه لری

(سوچرشنبه سی)
یازان و توپلایان:علی.برازنده.تورک

طبیعتین ،حیاتین اویانماسی نووروزدان باشلانار و آذربایجان خالقی بونو چوخ طنطنه لی و همیده بیر آی قالمیشدان قید ائتمیه باشلاریر.بئیله کی هر هفته نی اوچونجو گونلری بیر عنصرله قید ائدرلر.قدیم خلق اینانجلارینا گوره ،دونیا و بوتون موجوداتین یارانیشی بلاواسطه دورد عنصرله سو،اود،هاوا،وتوپراق ایله علاقه دارمیش(عناصر اربعه).قیشین سونوندا بوتون جانلی عالمی و جانسیز طبیعت تدریجن قیش یوخوسوندان اویانماقی باشلار.بواویانیشلارا و دیریلیغ و دیرچلیش ده بو دورد عنصرون بیر-بیرلریلن قوووشمالاریلان اورتایا چیخارمیش.بواینانیشلارا دایاناراق اسکی خالق ایلین سون دورد هفته سینی هره سین بیرطبیعت عنصرونه آدلاندیراراق هربیرین چوخلی عنعنه و طنطنعه لن عزیزللر.ایلین سون آیی تورک خالقلاری آرسیندا بیرچوخ آدیلان تانینیر کی اونلاردان "جمله (cəmlə)بوز چیلله( (boz çilləهفته ال دورد) həftə əl dörd  (بوآدلاردان بیرنئچه سی دیر.بودورد هفته لربئله سیرالانماقدادیر :
1)سوچرشنبه سی
2)اود چرشنبه سی
3)یئل چرشنبه سی
4)توپراق چرشنبه سی
هفته گونلری ایچریسینده چرشنبه گونو سئچیلمه سی ده اوزونه گوره بیر اوزل اونمی و یئری واردیر.چرشبنه گونونه اینانج و اونون اوغورلو و اوغورسوزلوغو بیر چوخ خلق ایچریسینده اولدوقی کیمی تورک و آذربابجان خالقی ایچریسینده ده گورونور آمما چرشنبه گونو تورکلر وآذربایجانلی لارگوره اوغورلو سایلیب بوگون یاس و عزا توتولماز. خاطیرلاتماق گرکلی دیر کی ایندیلیکده آخیر چرشنبه دن سووای اوبیری چرشنبه لر دبلری اونودولوب و گونئی آذربایجاندا گرکلی شکیلده قید اولونمور.هفته لرین سیرالانمالاری اوزلری بیر اینانیشا باغلی دیر،بئله کی دئیلیر اونجه قارویاغیش یاغیب سولار تازالانار،اوندان سونرا ایسدی و گونش قارلاری اریتمگه باشلار،اوچونجو هفته یئل بابا اسسیب آغاجلاری تیترتیب اویاندیرار،سونوندا توپراق قیش یوخوسوندان اویانار. بونلارین هربیرینده آیری-آیری مراسملر و دبلردوزنلنیر.
ایلک هفته سو عنصرنه آداناراق "ازل چرشنبه"؛"گوزه ل چرشنبه"؛"سولار نووروزو"؛"گول چرشنبه"؛"چیلله قاچدی"؛"اوول چرشنبه""یالانچی چرشنبه" آدلاری ایلن ده بیلنیر.اینانیشا گوره یئنی ایلین گلمسیندن قایاق سو تازالانار،سو چرشنبه سینده گون چیخمادان قاباق خالق سو باشلارینا گئدیب تازا سودان اللرینی یوووب بیر-بیرلرنین اوزلرینه سو سرپرلرسواوستوندن آتیلیب دیرناقلارین توتوب سویا آتارلار؛.سواوستوندن آتیلاندا بوسوزلری دئیلر:
آغیرلیغیم- اوغورلوغوم سویا
آزاریم –بئزاریم سویا
آغیرلیغیم –اوغورلوغوم
دوشسون سو اوستونه
***
سئل چارپار،سوچارپار
بیرگوناه ایشلتدیم
گل اونو توت آپار
سئل چارپار،سوچارپار
گل آپار،گل آپار
سویو یاراسی اولانلارا آپاریب یارالارینا دا سرپدیکلرینده بئله اینانج واردیر کی یارالاری ساغالار؛عین اینانجا گوره تازالانان سو بیرچوخ خسته لیگه ده درمان اولار کی اونادا "تورکجه چاره لر" دئیلر.
سو چرشنبه سینده جوان و گئنج قیزلارسو فالی توتوب تازاایلده بختیلرینه باخارلار.کند قیزلار بزک-دوزک ائیلییب بزکلی دولچا،گویوم،کوزه لریلن سوباشینا گئدیب،آیدان آری-سودان دورو گوزل قیزلار تازا سودان  دولدوروب چرشنبه آخشامی سفریه قویارمیشلار.بوسویوقیزلار ائوین دورد بیربوجاقینا سرپیب بویوک –کوچوک بوسودان اوزلرینه چیله یللر.
سوچرشنبه سینده گون بویو شنلیک و اویونلار آئدیلیب،اوگون شادلیقلارلا گئچر،اویونلاردان بیر چرشنیه یاهالتماجاسی دیر کی بو گونه گوره دئیلیر:«آی چرشنبه ،سن منیمله چرشنبه له شسن ده،من سنین له چرشنبه لشجیم،چرشنبه لشمسن ده»
سوچرشنبه سینه "یالانچی چرشبنه"ده دئیللر.اینانج بئله دیر کی بوچرشنبه آدام هرنه ائشیدیرسه یالان اولار!! آذربایجانلی لار ائولرینده ایل بویو بیرچوخ شئیی ائودن وئرمزلر اورنک اولاراق دوز،مایا،وبونلارا تای بونلاری ائوین"مایاسی" آدلاندیرالار.سوچرشنبه سی گونوده ائولردن الک،مایا،گول و بیتگی،دوز،اود هئچ کیمه وئریلمز.مجبور قالدیغی زمان و بونلارین بیری سینه وئرمک مجبوریتینده قالان حالده وئریلن آدامدان بیر مقدار پول آلارلارحتا ان یاخین ائو آدامی اولموش اولسا بئله.
آذربایجان خالقی آراسیندا سویا باغلی"سویون نصیحتی"آدلی بیر افسانه واردیر کی سویون نقدر اونملیلیغین و مقدسلیغینی گورسه دیر.سوچرشنبه سیلن باغلی بوتون اینانیشلارا باخیلدیقیندا بواینانیشلارین چوخ اسکی دوورانلارا قایتدیغینی گورمک اولور.بوتون جانلیلارا حیات وئرن و تورک میتولوژیک افسانه لرینده ده قید اولوندوگی کیمی هرشئی دن اونجه دونیانین سو اولدوغی بیر حالده بودوشونجه لری قانیتلاماقدادیر.سویون اونملیلیقی سبب اولوبدور کی خالق فولکلوروندا سوایله باغلی چوخلی بایاتی،ماهنی،آتا-بابا سوزو و دئییم یارانسین.بیرنئچه بایاتی سویا باغلی بونلاردی:
سوگه لر لوله-لوله
توکولر بیزیم گوله
الینده ایپک دستمال
بار گلیر گوله –گوله
***
سوتک چالارام سن سیز
قاراباغلارام سن سیز
گئجه لر صبحه کیمی
درددن آغلارام سن سیز
***
سوگلر آخار هارای!
توکولمز چارخا هارای!
ایگید غوربته دوشسه
چاغیرار آرخا هارای!
***
یانان چئراق اولیدیم
یولدان ایراق اولیدیم
یاریم سویا گئدنده
سیرین بولاق اولیدیم
***
سوگلر آخرخا نه وار
توکولر چارخا نه وار
من یاریمی سئوییرم
بیلمیرم خلقه نه وار
***
آتا-بابالارمیزدا سوایله باغلی چوخلی سوزلردئمیشلر کی اونلاردان بیر پاراسی بئله دیر:
•   سو دهنه یه ،آدام آرخایا باغلی دیر.
•   سو آخاریندان سالینان ائل –اوبا بارلی –بهرلی اولار.
•   سو اولان یئرده دیریلیک اولار.
•   سو دا بوغولان آغلاماقلا یوخ ،چابالاماقلا خئیر تاپار.
•   سویون لام آخانی ،آدامین یئره باخانیندان قورخولور.
•   سوبیریئرده قالسا اییلنر.
•   سو آخدیغی یئردن بیرده آخار.
•   سودا بوغولان سامان چوپونه یاپیشار.
•   سوایسته ینین دیر.
•   سوبارداغی سودا سینار.
•   سو اخسان دیر.
•   سو موردارلیق گوتورمز.
•   سو ایله اوددون اویونو   !
•   سویو وئر سوسایانا، ایچسین قانا-قانا.
•   سو اویور،دوشمان اویوماز.
•   سو سانجینی،آجی آجینی کسر.
•   سوگلنده یولون تانیار.
•   سواولان یئرده تیمم باطیل دیر.
•   سو آیدینلیق دیر ،توک اوز قاپووا!
•   سو آیدینلیق دیر.
•   سو آخدیقی یئره توکولر.
•   سو آشاغی آخیدییب ،سو یوخاری آختاریر.
•   سو باشدان بولانار.
•   سو ایله اوددون ایمانی یوخ.
•     سو یارانیب آخماقا ،گوز یارانیب باخماقا.
•   سو کیچیگین دیر ،یول بویوگون.
•   سو گلیر لیله ندیریر،باغچانی گوله ندیریر.
•   سو گورنده بالیق دیر،قایا گورنده گئچی!
•   سوگورمه میش پاچالارین سیییریر.
•   سو دا باتماز،اوددا یانمازدیر.
•   سو دان آیریلان بالیق اوددان قورخماز.
•   سودا خئیر اولسایدی ،قورباغا اژدها اولاردی.
•   سودان قایماق ییغیر.
•   سودان چیخمیش سیچانا بنزیر.
•   سو سوز یئرده اوردک اولماز،قاز اولماز.
•   سو سنین دالینجا گلمزسه ،سن سو دالینجا گئت.
•   سو سویا قاریشاندا گوجلو اولار.
•   سو سویو تاپار؛سودا چوخورو.
•   سو هرشئیی پاک ائیلر،اوز قاراسیندان سووای.
•   سو  چکن ده من اولدوم،بره گزدیرنده!!
•   سو دا یاتان ایلانادا ساریلار.
•   سو  اولان یئرده آبادلیق اولار.
•   سو کیمی آیدین اول.
--------------------------------------------------
قایناقلار:
ایل آخیر چرشنبه لر- آزاد نبی یف- باکی 1992
آذربایجان شفاهی ائل ادبیاتینابیر باخیش- پرویر زارع

تورکی- گرامر(3)

موزون سجع(بيچيملی – ئوتمه):
ايکی کليمه کی هيجالارين سايی و نؤوعو بيرگه اوْلور،آنجاق«روی»حرفينده آيری اوْلا،دئييلير.«اوچـماق»ايلـه«اوْلسون»کليمـه لـری کيمـی،کی هرايکی کليمه ايکی هجالی،هجالارين نووعوهرايکی سينده ترتيب ايله«باغلی هجا»و«بويوک هجا»ديرلار .  اما«روی»حرفلری فرقليدير.
                                     آغ ساققاللی بابان يئری اوچماق اولسون   (دده قورقود)
هابئله«آسيب»ايله«آزار»کليمه لری کی هرايکی سی ده،ايکی هجالی و هجالارينين نووعو ترتيب ايلـه«قيساهجا»و«بويوک هجا»ديراما«روی»حرفی بيربيرينـدن فرقلـه نيرلر:            الين،ديلين،گؤزون هرکيمسه ساخلار
                           يقيـن ديرگـؤرمز اوْل آسيب و آزار                             (فــدائی)
ائلـه اوجوردا«ياس»ايله«ياش»آراسيندا موزون سجع واردير،چونکو هرايکی کليمه تک هجـالی دير و هرايکـی هجا نووعودا«بويوک هجا»دير.اما«روی» حرفلری بير بيريندن فرقلنيرلر.

ياديمدادير
   وفاسيز کپه نه گين اوچوشون
                    بير سوْن باهار آخشامی
                              ياسلی ياشلي گؤزلرله
                                           تعقيب ائده ن چيچکلري           (حميد نطقی)
کليمه آراسيندا،سجع لرين توپلانيشی :
1-   موازی سجع(آربا-ئوتمه)=اؤلچودش+روی بيرگه
2-   موزون سجع(بيچيملی-ئوتمه)= اؤلچو دش+ روی باشقا
3-   مطرف سجع(يانلی-ئوتمه)= اؤلچو باشقا+ روی بيرگه
خاطيرلاماق لازيمديرکی، شعريده موزون سجع ايله،قافيه قورولماز اما موازي سجع هابئله مطرف سجع لرايله،قافيه قورماق اوْلور،چونکو بونلاردا«روی»بيرگه دورور،بوقافيه شرط لريندن حساب اوْلونور.
جومله لرآرا:
جومله لرآرا سجع لر قارشيلاديقجا،ايکی جومله نی هماهنگ لشديرير.
جومله نی هماهنگ لشديرن سجعلرين ان  اهميت لی سی بونلاردان عبارتدير:
       1 - : تَرصيع :سارما
                                     2 - موازنه و مماثله: اوزلاشما
                                        3- اعنات الازدواج: قارشيليق




1-تَرصيع(سارما):
     تَرصيع عربجه قيزيل ساپلارلا پارچانين اوٍزه رينه گوٍل- بوداق ناخيشی
      وورماقدير.دئمه لی« تَرصيع »قماش اوستونده آلتون بوتالار تيکمه کدير. ايکی جوٍمله ده وياخود بيت ده مواز ی سجعلی کليمه لری،قارشی قويماق اوٍزه،مئيدانا گلير:
                    انّ الابرار لفی نعيم
                       انّ الفجار لفی جحيم                                   (قرآن،انفطار13-14)
                               سروی جمال خلقته پيرايه فاطمه (ع)
                         حدی  کمال  خلقته  بيرآيه   فاطمه (ع)      (حاج موسی هريسی نژاد)
                  بيرسی سوْلديران سوْيدير
                                        بيرسی توْلديران توْيدير                                              (دده قورقوت)

                     اوردا  غم  چکنه  غم  اسگيک  دئييل
                        اوردا  دم  چکنه  دم   اسگيک  دئييل             (بختياروهابزاده)

                     جمالون  طلعت   گلزار   بنزه ر
                        دوداغون شربت خونخواره بنزه ر                  (نسيمی)
                     بيرسن سپه جه يم
                     بير من اکه   جه يم
                     بيره من بيچه جه يم                                       (والی گؤزتن)

                                 شوقينه  آشينا منم قبله سينه   دعا  دعا
                    دردينه   مبتلا  منم زخمه سينه نوا   نوا               (سحرخانيم)

                    باش يولداشی  يوخدور
                    آش  يولداشی  چوخدور                                   (آتالارسؤزو)

                    شول    بوْيو      رعنايه     وئرديم  کؤنلومو
                    شول    گؤزو     شهلايه    وئرديم  کؤنلومو
                    شول    گونش   سيمايه     وئرديم  کؤنلومو
                    شول    يوزو     چون آيه   وئرديم  کؤنلومو           (نسيمی)
موازنه ومماثله(اوزلاشما):
ايکی جوٍمله ده وياخود بيت ده ايکی موزون سجعلی کليمه لری قارشی گتيرمک له دوزه لير.«اَطال»ايله«اَسآءَ»آراسيندا موزون سجع حاکيم دير،دئمه لی  هجالارينين تعدادی ونووعو بيرگه دير اما«روی»حرفلری فرقلی دير.
بوکليمه لر مولا اميرالمؤمنين(ع) بو الهی کلاميندا گلميشدير:
من اطالَ الامل اساءَ العمل:(آرزيلاری اوزون اوزايان کيمسه اَمگينی ضايع ائتميش)

قاندال کيليدين باغلادی ديوانيه وئردی
     ظلمت بوجاغين ساخلادی پروانيه وئردی                             (سحــرخانيم)

آدام آغزيندان سؤز
قازان آلتيندان کؤز                                                                 (آتالار سؤزو)

من ديل دوداق  سن سؤوزکيمی                             دينـدير منی دينـدير منی
من گـوزگـوسـن  اوٍلگـوزکيمی                          سينـدير منی  سيندير منی
              (سحر خانيم)
                                  اسکـی پامبـوق بئز اولماز
                             قاری دوشمن دوست اولماز              (دده قورقود)
«ادبار»ايله «اقبال»آراسيندا موزون سجع واردير.يئنه مرتضی علی (ع)بويور:
اذا کنتَ فی ادبارٍ والموتَ فی اقبالٍ فما اَسرَعَ الملتقی: اوزمان کی سن اوٍز چئوره سن،اؤلوم ايسه[سنه ساری ]اوٍز قوْيا،نه تئزگؤروش ال وئره جکدير!
اَرمالينا قييما يينجا  آدی چيخماز
قيز آنادان گؤرمه يينجه اؤگيت آلماز                                      (دده قورقود)

قارا تاغيم يوکسگی اوْغول
  قانلو سوييم تاشقونی اوْغول                                              (دده قورقود)
اعنات الازدواج(قارشيليق):
ايکی جوٍمله نين،سوﹾنوندا گله ن فعل لرايله قافيه قورماق،ائله جه طورلو-طورلو سجع لری اوجومله لرين آراسيندا قارشيليقلي اولاراق گتيرمک ايله چيخيش ائدير. بورادا بيرداها خاطيرلاييرق کی يالنيزموازی سجع ايله قافيه قورماق ايمـکانی واردير، ومـوزون ومطرف سجعلـری ايله قافيه قورماق اوْلماز.دده قوقودون مقـدمه سيندن اؤرنک اوچون:
«قاريلا دؤرت دورلودور؛  
    
              بيــريسی ســـــوْلدوران سوْپــدور
                                بيــريسی دولــــــدوران  توْپــدور
                                بيــريسی ائـــوين داياغـــی ديــر،
                                بيــريسی نئجه سؤيلرسن باياغی دير.»
اعنات الازدواج يالنيز،« سوْپـدور »ايله« توْپـدور»ائله اوجورا سينادا«داياغی دير» ايله«باياغی دير» آراسيندا قورولور.گؤروندويوکيمی «سـوْلدوران»ايلـه «دولدوران» آراسيندادا موازی سجع حاکيـم دير.آنجاق اصـطلاح اولاراق بوجورقارشيـليقلارا «اعنات الازدواج»عنـواني وئرمه ييبلـر،اما بوسجع ين آرتيريلماسی،ايلک قطعه نين چالغی سينی فاضلا شورلانديرميشدير.
خامنـه لی ناصـرمنظـورون دا بوقطعه سينـده،اعنات الازدواج «کوٍسوردو» ايله «گولوردو»  فعل لرين آراسيندا قورولموشدور:
«آغ يئـل اسـيردی،گاهـدان دا  اوٍزدونده ريب کـوٍسـوردو، گوٍن يئره شافاق ساچارکن کؤرپه تکين گولوٍردو.»
شهـريارين سهنـديه منظـومه سينـده ن اوْلان بوقطعـه ده «پاريلـدار»«خاريلدار» «شاريلدار»  آراسيندا اعنات الازدواج سجعی قورولموشدور؛
          باليغ اولدوزکيمی گؤيلرده،دنيزلرده پاريلدار
  آبشارمرواری سين سئل کيمی تؤکدوکده خاريلدار
                             يئل کوشولدار سو شاريلدار
بوآتالار سؤزونده«دوْلانی»ايله«بولانی»آراسيندا:
                                 چالاغان گؤيده دوْلانی،جوٍجه نين اوٍره گی بولانی
بوْغاجين آناسی،يارالی اوْغلونون اوستونده آغلاياراق اوْنو بؤيله اوخشايير:
   قارقييما گؤزلرين اويغوآلميش آچيگيل آخی...
اون ايکيجه سوکوجويين اؤره ن اولموش ييغيشير آخی ...                 (دده قورقود)
«آلميش»ايله«اوْلموش»آراسيندادا اعنات الازدواج سجعی يارانميشدير.

تورکی- گرامر(2)

قافيه هجاسي:
«قافيه»عربجه داليجا گئدن،ايزله ين،آنلاميندادير.آنجاق شعيـر صنعتينده،ايكي كليمه يه كي قافيه هجالاري عيني دورا دئييلير. «قافيـه هجاسي»ايسه سوْن واكي روي اوْلان هرهانسي هجايا وئريلـن عنـواندير.«گلدي»كليمـه سينده«دي»، «آياق»كليمه سينده «ياق» «قافيه هجا»سي ديرلار.
بيـر هجالي كليمـه لرده، «قافيه هجـاسي»ايله كليمه هجاسي بيرگه دورور.اَل،گئت دور،يئل،اوٍزكيمي.
رديف :
قافيه كليمه سينـده ن سـوْنرا، لفظي و معنوي جهتدن عيني حالدا تكرارلانان كليمه وياخود كليمه لره دئييلير.«قالدي منه» كليمه لري آشاغيداكي بيت ده رديف ديرلر؛          
        سانما كيم سن گئتدين اي آي يوزلوجان قالدي منه
                                 جـان سـن ايلـه گئـتدي جسـم ناتـوان  قالدي منه
شاه اسماعيل خطايي نين بوبيت ينده«جان»ايله«ناتوان»كليمه لري«قافيه كليمه»لري،  «قالدي منه»كليمه لري ايسه رديف دورورلار.آنجاق راجي نين
يازين بوسؤزو سنگ مرمرده سيز
                                                    قـوْيون فـرق نامــرديلن مــرده سيز
هميشه ائدر عجز بوٍلبول گـوٍله
                                                      گره ك ناله بوٍلبول ائده،گوٍل گوٍله
شعـرينده،ايكينـجي بيتين سـوْنوندا گلَـن كليمه لري رديف دئييللر.چوٍنكو ايلك «گـوٍله» چيچـك اوٍچـون؛آنلامينـدادير،ايكينـجي«گـوٍله»ايسـه گـولومسه مك معناسينـدادير:لفظـي بيرليك دورور امّامعنوي بيرليك يوْخدور،اوْ اوٍزدن بو ايكي كليمه رديف دئييللر.
مسجّع(ئوتمه لي):
سجع عربجه قـوشـلارين اوْخوماغيدير،توركجه قوشلارين اوخوشماقلارينا،آواز لارينا
«ئوتمه» دئييرلر.
سجع ايكي شكيلده اوْلور.بيرينجي سينده كليمه لر آراسيندا قورولور,ايكينجي سي جومله لر آراسيندا ايشلنير.سجع ايله كليمه لرو جومله لر آراسيندا قورولان آهنگي، چالغيني آرتيق زنگينلشديرمك اوْلور.سجع هجالارين چئشيدلري،«روي» نين   بيرگه اوْلوب اوْلماسيندان بحث ائدير،و بو بحث قافيه بحثيندن گئنيشدير.
چونكو قافيه يالنيز شعريده دانيشلير،امّاسجع بيرتك شعريده دئييل،«نثر»ده ده ايشه آلينار.آذربايجان توركجه سي سجع باخيميندان،چوْخ زنگين بيرديلدير. يوخاريدا دئييلديييي كيمي سجع ايكي بؤيوك سطحيده طرح اوْلور:

1-   موازي سجع(آربا- ئوتمه)
                                كليمه لرآرا        2- مطرّف سجع(يانلي- ئوتمه)
3-   موزون سجع(بيچيملي- ئوتمه)

سجع(ئوتمه)
1-   ترصيع(سارما)
                                جومله لر آرا        2- موازنه و مماثله(اوزلاشما)
  3 - اعنات الازدواج(قارشيليق)



موازي سجع (آربا-ئوتمه):
ايكي كلمه اؤلچودش،«روي»حرفينده بيرگه اوْلا،دئييلير.
مَرفوعه= مَوضوعه
                         فيها سُرُر” مَرفُوعَه و اكواب” مَوˆضوعَه   ( قرآن- غاشيه13-14)
سؤز= کؤز
                        آدام آلتيندا سؤز،قازان آلتينداکؤز      ( آتالار سؤزو)
شراب = رباب  
                              گه ل قيـرخ اﻳلليک شرابم
                               رفـــده قـــالان ربابيم              (حميد نطقی )

موازی سجع دوٍزتمه ﻳوْللاری:
1 - بيرهجالي كليمه لرده ايلك سوسوغو دييشمه ك ايله :
باغ     داغ     ساغ  
            من كؤلگه سيز باغ گـؤرمه ديم            ائل دردی تک داغ گؤرمه ديم
گـؤزله رمی يومـوب آچــديم           نئچـه دوْستو ساغ گؤرمه ديم
                                                                                                   ( رسـول رضا)
ياش     قاش
              قاشي کمی قامتی بوٍکولموش       ياشي کيمی  پيکری توٍکولموش    
                                                                                    ( فضـولـی )

باج        تاج
              باش اوجالديقدا دماوند داغيندان باج آليرسان
                                                                     شئر اليندن تاج آليرسان
(شهريار)
2- نئچه هجالی كليمه لرده،قافيه هجاسيندا،ايلک سوسوغو دييشمه ك ايله :
             بارماق     بارداق                             قارساق     قارماق      
3- نئچه هجالی كليمه لرده،قافيه هجاسيندا قاباق هجالاردا  ايلک سوسوغو دييشمه ك ايله :
حاخلاديم= ساخلاديم              
                      اؤزمو زامانلارا حاخلاديم،اؤره ک اؤلکه سين سنه ساخلاديم
                      سحـری گـونش له آداخـلاديم،نييه مـددعا دئمـه ييم سنـه
                                                                               (سحـر خانيم)  
ساليرام= چاليرام                
برجلردن برجلره يوللار ساليرام
                        سـاعاتدان  –  ساعاتا
                                   اوچورام کـی ، مـن
                                               عصيردن – عصيره
                                                                قـاناد چاليـرام.
                                                                                 (نبـی خـزری)



بيلديريش:
               مـوازی سجـع ايله قافيـه نين فرقلنمـه سی؛قافيه ده يالنيز قافيه
                    هجـاسی عينـی اوْلماليدير و باشقا هجالارين بيرلييی و عينی لييی                    
               گرک دئييلـدير.اما مـوازی سجـع ده هجالاری سايی وچئشيدی                
                   (نـؤوعـو) بيـرگـه اولما ليدير.اؤرنک اوٍچـون«ايشلمـه ک»ايله
                    «ايلمک»قافيه دورورلار،بيرحالداکی موازی سجع دئييللر.
بيلديريش:
               ايکی موازی سجع بيرجومله ده ياناشی گليرسه«قوشاق»صنعتی
                     دئييرلر. قوشاق تورکجه«تضمين الازدواج»دئمه کدير.
           سوز    ساز
                يانار کانون ديلده عشق اوْدی اما دئييل ظاهر
                 مؤيد بوسـؤزه گرمييتيلن سـوزو ساز يمـدير                 (صــراف)
کئچه ر    گئدر
                عيبی يوخدور کئچه ر گئدر عوموردور
                 قيـشداچيخـار  اوزو قــار کـؤموردور                       (شهـريار)
مطرف سجع(يانلی- ئوتمه):
بو نوؤع سجع ده«روی»حرفی بيرگه اوْلور اما اؤلچو لری آيری وفرقلی اوْلور.
سوز    گداز
                پروانه يوْلون قويما کسه پردﺓ نامــوس
                 وصل عالميدير سوزو گداز اوْلماسا اوْلماز                  (صــراف)  
هر ايکی کليمه ده«ز»روی حرفی حسابلانير.اما«سوز»کليمه سی بير هجالی،«گداز» کليمه سی ايکی هجاليدير.اوسببدن اؤلچولری فرقلنير.وياخود«چمن» ايله«ياسمن» کليمه لری

صمد وورغونون بو بيتينده :
                           چمنلـرياسمنلـرگؤز ووروب بير جيلـوه گـؤسترسه
                           سـوْرار کـؤنلوم،چيـخارسيره حياتين غم اطاغيندان

آنا ديلی‌نين اينکشافی  یازان:  حميد داديزاده

زبان مادری و هويت آدمی


(به زبان ترکی آذربايجانی)


حيات هر ملت زنده ای با زنده بودن زبان آن ملت مفهوم پيدا ميکند. تداوم حيات بشری، و غنای تمدن انسانی با زنده ماندن زبان ملتها در رابطه مستقيم است. هر گونه تلاش برای زنده نگه داشتن هر زبانی کمک به پيشبرد کاروان تاريخ تمدن است. در اين زمينه زبان شناسان تاريخی به اهميت حفظ و نگهداری زبانهای زنده امروزی تاکيد ميکنند. زبانهايی که شکل نوشتاری آنها به هر دليلی امکان عملی نيافته، بيش از ديگر زبانها در شرف نابودی است. بنابراين توجه به زبان مکتوب ملت آذربايجان و تلاش در راه گسترش شکل نوشتاری و ادبی آن ميتواند به کاروان ترقی تمدن بشری عمومن و نيز غنای فرهنگی ايران ياری کند و سيمای واقعی موجوديت مردم ترک زبان ايران را در آئينه تاريخ حک نمايد. از اين طريق روند خلاقيتها گشوده ميشود و چهره مشخص ملتی در قالب متون ماندگارعيان می‌گردد و بر سالها بی حرمتی مطلق عنان زده ميشود.




 حميد داديزاده


زبان مادری موسيفی ابدی و بازگو کننده داستان زندگی هر ملتی است - حميد محمد زاده



جمعه ٨ آبان ١٣٨٣ – ٢۹ اکتبر ٢٠٠۴

آنا ديلی اينسانين تمام کوتله‌وی و عموم بشری جنبه لريلن چوخ ياخين ايلگيليدير. هر اينسان هر بير زاددان اول اوز آنا ديليلن علاقه باغلار و اونا ماراقلانار. آنا ديلين خصيصه لری و اوندا اولان پوتانسيل و قودرت هر اينسانين سوسيال اينکشافيندان آسيليدير. اونا گوره مکتبلر، مدرسه لر، کالجلر، انستيتولر و يونيورسيته لر هاميسی اينسانين ديلين، و ديلينده اولان کاراکترلارين ديرچلتمه ليديلر. آيری سوزله دئسم آنا ديلی، اينسانين اينسانی ايستک لرين، عاطفه و احساسلارين بئجردمه ليدير. بونا گوره آنا ديلی آتمسفری يارادماق بيرينجی اونملی ايشدير. فيلولوقلار و روانشناسلار آنا سوديلن گلن اينسان قوه‌لرين، خصلتلرين و ديگر باشاريلارين گول آچيب پارلاماسينی، آنا ديلين محيطنده گورورلر. بونا گوره بيرلشميش ميللتلرده اوز بين الخلق چارترلاريندا ۱۹۴۶ دا، آنا ديلين تدريسين مکتبلرده بوتون اوشاخلارا تنفيذ ائديب و بو اهميتلی معنايه اشاره ائديبدی.


 بو ساحه ده دونيا بويو تانينميش برزيللی پداگوگ، پائولو فرئير(۱) چوخ دولغون و قاليجی ايشلر گوروب و جانلی تجربه لرله اوز فيکيرلرين و تئوريلرين ثبوته چاتديربدير. آنا ديلی اينسانين "جان" ديلی دئمک ، اوشاقا بير قودرت حساب اولونور. پائولو فرئير اينسانلاری اوز اينسانلايقلارينا و اينسان حاقلارينا چاتديرماق ايچون، اونلارين آنا ديلينين اينکشافينه اشاره ائدير. بير اينسانی بير يئرده نظرده آلين کی اوز آنا ديلی اولا اولا، اوز آنا يوردوندا، يعنی دوغولان يئرده اوز ديلينه تعليمات گورميه. و امما بير رسمی ديل تعليمات ديلی اولا، بير يابانجی ديلده خاريجی ديل . سيز بويله اينسانين يئرينه اولسوز نئجه دوشونرسوز؟ اوز وجدانيزا جاوابينيز نه اولارمی؟ ايکی ديله درس ساحه لرينده معروض اولااولا اوز آنا ديلينيزدن محروم قالاسانيز؟


اونا گوره، شبهه سيز ، بيزيم مکتبلرده ، آنا ديلی تربيه سی بير آتمسفر گره‌ک مکتبلرده يارادا، کی درسه گئدن اوشاخلار، اور آنا ترکی ديللرين بير زنگين خزينه کيمی گوروب، او ديليله بير ئولمز باغليليق و علاقه يارادالا. چون کی آنا ديلی اوشاخلارين بيرينجی تملوکی حساب اولونور، آنا سوديلن گلن قوه و باشاری. بونا گوره ده "ّگوردون ولزّ(۲)" واونون همکارلاری تورنتو اونيورسيته سينين پداگوژی انستيتوسوندا درين آراشديرما آپاريب و بويله يازيرلار:


"اوشاخلار، درس اوخويانلار مکتبلرده آنا ديلی اوخوماقينان اوزلرين بير فيکير صاحبی گوروب و اوز اوزلرينه گووه نيب و درس کلاسلاريندا يارادماق و دايالوگلا اوز آنا ديللرين يوخاری سويه لره قالديرا بيلرله""


 آنا ديلينه احترام ائديب و اعتبار وئرمکله ، اوشاخلاريميز مکتبلره و تعليمات ساحه لرينده اوز وارليغلارين کيتابلاردا وراقلايب، اوخويوب، و چاغداش حياتين ملزمه لريلن تانيش اولوب ، اوز آنا ديللرين داها اسارتده گورمزله.




 آذربايجان کلمه سی قولاغا ديرکن گره‌ک بو ميللتين ديلی نظره آلينسين. ديلسيز بير ميللت اولارمی؟ يادداشتسيز بير توپلوم معاصر دونيادا ياشارمی؟ آذربايجان تاريخی ده نظره گلنده هر بير مسئله دن اول بو بويوک ميللتين ديلی گره‌ک نظرده آلينا. بير آيدين، امما غصه‌لی، ملاللی فاکتا اشاره ائديم بوردا: بو گون يونيسف، بيرلشميش ميللتلرين ساوادليقا يئتيشن اورگانی، دونيادا ساوادسيزلاری ساوادلی ائتمکه چاليشير. چوخ گوزل بير ايشدير. ايندی آذربايجاندا بيزيم قادينلاريميزين بير حصه سی بو انسانليقين بيرينجی نعمتيندن محرومديلار. نيه گره‌ک معاصر تکنولوقيا دورونده يوزمينلر ديرلی آذربايجانلی ساوادسيزقالا. اوزااقا گئتمه ين. آنا ديل تعليماتين محروم ائدن پهلوی سلاله لری، بو ايشده تاريخه گره‌ک جاواب وئرسينلر. آذربايجانين شهرلرينده آنا ديلی تعليماتی ياساقلانماسينين اثرلريندن بيری ده آذربايجان قادينلارينين ساوادسيز قالماسی دير. يا اوشاخلاری مکتبلر عوضينه، آنا ديلی تعليمات يئرينه، کندلرده اوبالاردا کليم، ججيم و يا فرش دزگاهلارينين باشيندا حبس ائديلمه سيدير.


 آنا ديلی يالنيز بير سيرا کدلار و يا خود حارفلار دگيل. آنا ديلی يالنيز بير بسيط اشاره لر و رمزلردن عبارت دگيل. آنا ديلی بير ميللتين اعتباری آدلانير. آنا ديلی يالنيز شفاهی، هرج و مرجله دانيشيق دگيل. آنا ديلی بير نعمت کيمی آنا سوديله نسيلدن نسيله وئريلر. بو قوه، نوام چامسکی دئميشکن بير "موتور" کيمی اوشاخلارين بئينلرينده ميراث کيمی وار. بو ميراثی و يا بالقوه وارليغی، تانينميش متدلارلا مکتبلرده تدريس ائديب و گراماتيکين اوشاخلاريميزا اورگدماق لازيمدی. آنا ديلين مقامين و آنا ديلين شرفين اوشاخلاريميزا دونه_ دونه تاپشيرماليوق. آنا ديلی بير ثروتدی، هر ميللتين بطنينده؛ بو ثروت هر ميللتين ذاتی وارليغين عکس ائدير. بو ثروت يازيلی و متدولوژيک شکليده بديعی ادبی و هنری ژانرلار فورمتينده ياراناندا، بير ميللتين تاريخده کيم اولماسينی ترنم ائدير.


"اهل تمکينم منی بنزتمه ای گول بولبوله


درده يوخ تابی اونون هر لحظه مين فريادی وار


 محمد فضولی(۳) بغدادی نين شعرينين بو مصرع سی منيم سوزومه بير نشانه دير. يعنی بيزيم آذربايجانين ترک ديلی ادبی فورمالاشماسيندا، فضوليلار يارادا بيلر.بو شعرده اينسانين تاريخ بويو وارليغی و اقتداری ياتيب. بويله محتوالی ادب پارچالاری بيزيم اوشاخلاريميزا ايضاح ائديلمه ليدی. بو کولتور و يازيلی ادبيات تکجه آذربايجان مدنييتی يوخ، دونيا تمدونونی ده زنگينلشديرير. ائله اونا گوره‌ده، ويل دورانت اوز تانينميش "دونيا تمدونی تاريخی" اثرلرينده اشاره ائدير کی" دونيا تمدونی بوتون دونيا خالقلارين مشترک محصولودور". يعنی بيزيم ادبی_ بديعی ياراديجيليقلاريميز دا، بو محصولون بير حصه سين تشکيل وئرير. نتيجه آلماق اولا بيلر کی، آنا ديلی اوز باشينا اوتورمک اولماز. بو ديلی بير آت کيمی تومارلايب، يم وئريب، قورويوب، و صاحب چيخماليوق. آنا ديلی بيزيم وارليغيميزين ان اونملی پارچاسيدير. بو نعمت، بو وارليغ بير ديری، جانلی اورگانيزمی واردير. آتا بابالاريميز دئميشکن بد نعمت" الله وئرگيسيدير". داها ساده‌جه دئسم، آذربايجان تورک ديلی بير ديری موجود کيمی ياشيور. بيزيم ميللتين بورجودی بو آتا بابالارين، بويوک آنالارين ميراثين معاصيرلشديريب، چاغداش حياتين ايستکلريله، بو ديلين قول بوتاغين مدرن لشديريب، و يئنی ژانرلاری ميللته ارائه ائتسين. بو گون آذربايجان موسيقيسينين اينکشافی گوزه دگير. چون کی معاصر فورملاری اوز تملوکونه آلير و ثروتين آرتيرير. امما يازيلی ادبياتيميز شاه دوروندن تحريم اولدوغونا گوره، شفاهی حالتده قاليب و دئمک بير دموده و ئولی استاتوستا ثابيت قاليبدير.


 آنا ديلين مقامی انسانی توپلوملاردا او قدر اونمليدير کی هر ميللتين روحونون ساغلامليغی ، اقتصادی ساحه لرده اونون ايره لی يورومه سی، بالالارينين استعدادلارينين چيچکلنمه سی ده او ميللتين آنا ديلينين استاتوسونه باغليدير. بير باشقا ترم لرله دئمک اولور کی، آنا ديلی جان ديليدير. ائله دليلسيز دگيلدير کی شاعيرلرين آنا ديلينده شعرلری و ادبی بديعی اثرلرين، باشقا ديللره چئويرمه سی چوخ زور و چتين اولور. آنا ديلده آکسانلار، هجالار، سسلر، فونيملر مورفيملر بير توتاليته و مجموعه يارادير، کی هئچ بير زامان ممکين دگيل باشقا ديله عينی فرم و محتواسيندا ترجمه اولا بيله. بوردا بير نوکتيه ده اشاره ائديم، اودا آنا دبلينين کاراکتری و هر کيمسه يه بير فرد کيمی يا هر بير جمعيته "هويت" يارادماسيدير. اونا گوره ده او اوشاخلارکی غريب ئولکه لرده دوغولورلا و يا عمورلرين اورداگئچيرديللر، اونلاردا اوز ديللرين ده دانيشماسالاردا، اونلارين تانينميش هويتی اوز آنا ديللريله تانينير. هويت يا کيمليک هر ميللتين دونيا راداريندا شخصييتين گوسترير و آغاج کيمی يئر اوزونده او ميللتين ريشه لرين (کيمليکين) آيدينلادير. بو سورو آرايا گلير کی دسپوتيک نيظاملاردا کی تاپدالانميش ميللتلرين وارليغی دانيلير، و بير ديل رسمی و حاکيم ديل تحميلی شکيلده فورمال يا رسمی آدلانير، نتيجه‌سی اوزون سوره ده نه اولور؟


 بير دانيلماز حقيقت بودرکی هر بير زاد دانيليرسادا آنا ديلی دانيلماز. بو بير علمی فنومن‌دير کی آنا ديلی هر اينسانين قان کيمی دامارلاريندا دولانير و او اينسانا هويت باغيشلير. اينسان ديلی اينسانلار آراسيندا يازيليب پوزولماقلا، زنگينله شير. اونا گوره پداگوگلار تاکيد ائديرلر کی، درس کلاس لاريندا آنا ديلی گره‌ک درسه گئدنلرين آراسيندا بير ايتی سلاح کيمی کسرلی اولا. دانيشيلا، گون به گون باشقا ديللرله آليش وئريشده اولا. آنا ديلی بير دگرلی ميراث کيمی بير ميللتين حضورون دونيا عرصه لرينده گوسترير و ثبوت ائدير. آنا ديلی يازيلی فورماسيندا بير تکست اولوب و سونرا بو تکست يا متن چشيتلی ادبی ژانرلاردا اوزون يازيچيلارين ياراديجيليقلاريندا گوسترير.


کيمدير بو گون آذربايجاندا اوستاد يحيی شيدا، استاد بارز، دکتور فرزانه، دوکتور هيئت و يا گنجعلی صباحينی دانا بيله. بونلار اوز آنا ديللرينه چتين گونلرده يازيب ياراتماقلا بير ميللتين ساتين آليب، وارليغين تضمين ائديب و بو ميللتين ياراشيقين عکس ائديبلر.


 آنا ديلی اوشاخ دونيايه گوز آچاندا اوندان برابر دوغولور و آنا سوديله و آنا محبتيله اوشاقين وجودوندا دولانير. بو معنوی ثروت اوشاقا اور‌ک قوه‌سی ، روانی ثبات، سوسيال هويت، و قودرتلی اينسانی و مدنی سلاح وئرير. بوتون مدرن فيلولوقلار و يازيچيلار آنا ديلين بو قودرتينه اشاره ائديب و ديلی، دئدييم کيمی، "انديشه ابزاری و تفکر قاليبی " آدلانديريلار. ايندی سيز بير جامعه يا بير عائله و يا بير مکتب نظره آلين کی اوردا آراشديرانلار، محققلر و فيکير صاحيبلری اوز نورمال و ماليک اولدوغو ديللريندن محروم ائديله . محروميت بير طرفه، بير طرفدنده يوزلرجه اهانت، حورمت سيزليق و راسيستسی و شووينيستی اوبرازلار و تشبثلر اونلارا گوستريله. بو وضعييته معروض اولان اينسانلار، سوسيال هيرارشينين هر يئرينده اولورسا اولسون، ، هر مقامدا دا، ياواش ياواش، اوز ديلليندن، يازيلی وارليغيندان آيريلارکن، اوز اوزوزندن، اوز هوييتيندن ده "فاصله" آچار و اوزاقلاشار. بو مرحله بير تراژيک مرحله دير. "من کيمم" سوروسو او زامان نورمال جاواب تاپار کی، اينسان نورمال حالدا اوز آنا ديليله کونوشسون، و آنا ديلين پناهيندا دينجله بيلسين. بوردا ديل يالنيز آلفابت يا حرف و کد حساب اولمور؛ بلکه بير "معنا و هوبت و وارليق" ظرفی حساب اولونور. بوردا آنا ديلی بير آيدين آيکان و يا مارک و اشارت کيمی بير اينسانی مشخص اينسان کيمی تانيتديرير. بوردا هر اينسان، بير "اوتنتيک" موجود و بير معين انديويدوال کيمی يئر تاپير. بونا گوره او اينسانلار کی مولتی کالچر و يا نئچه ديللی توپراقلاردا ياشيورله، اونلارين کيمليکلری، جغرافيايی رسمی و تحميل اولونموش مستملکه چيليق هوويتينده يوخ، بلکه اونلارين آنا ديللريله تانيلير. . اونا گوره آذربايجانين ضيياليلاری بو اونملی فاکتدا گرک ديققت ائديب، ديلين مقامين يالنيز اونون مکتبلرده تدريس اولومماسينا کفايت ائتمه ييب، ديلين مقامين هر توپلومون ايره ليه گئتمه سينده ده گر‌ه‌ک گورسونلر. بو کونکو آمارلار و رقملر گورسه دير کی، آذربايجاندا گون به گون ميللتيميزين ساوادسيزلاری چوخالير، چوخالماسادا آزالمير. آذربايجان شهرلری بوشالير، و اقتصادی _ کولتورل عرصه لرينده ديگر استانلاردان گئريه قالير. بو بير تراژدی آدلانا بيلر. بير نمونه تاريخدن فاکتا اشاره ائديم. ۶۰ ايل بوندان ئونجه ، يالنيز بير ايل آذربايجاندا ميللی حوکومت دورونده، ساوادليلارين سايی چوخاليب،و جامعه بير تعادله چاتير. ويليام داگلاسين يازديغينا گوره آذربايجاندا "جرم، جنايت، اوغورلوق آزالير". ميللی حوکومت دورون چشيتلی ساحه لرده آراشديرماليوق. ديلين آزاد اولماسی مبللتين پسيکولوژيک زنجيرلرين بوشالديب ، بير قودرت اونلاردا يارادير. اينسانلار اوز ديليله تانيش اولور، اونلا دونيانی "معنا" ائدير، حياتی"تبيين" ائدير، و ياشاير. دئمک اولور کی ديل اوز مقامين تاپاندان سونرا، ميللت آلياناسيوندان اوزون قورتارير، اور سوفره سين اوزی آچير؛ اوز چراغين اوزی يانديرير ؛ ديلينين ارزشلرينه وقوف تاپير. بو حالتده ميللت بير هارمونيه چاتير؛ آسلانيقلی استاتوستان قورتولور، و روانی باخيمينداندا اوزن بير شعورلی اينسان، و بير مشخص ميللت کيمی تانيور.


بو اصلی دوشونمک چوخ استعداده احتياجی يوخدور کی بير ميللت اوز ديلينين کيفييتينی آنلايب و اونی يوخاری سويه ده اورگه شندن سونرا، بير تعادوله چاتير. بو هارمونی اوزون جامعه نين چشيتلی ساحه لرينده کوسترير. آذربايجاندا ميللی دولت زامانی بو تعادل و هارمونی سبب اولدی ايشلر گورولسون، مکتبلر تيکيلسين. . دوغروداندا ديلسيز بير ميللت و آلياناسيونا دچار اولان بير خالق يالنيز بحرانلارا معروض قالا بيلير. باشقا سوزله دئسم، ديل هارمونيسی اولماسا ميللت بير تعارض آتمسفرينده ياشار. آنا ديلی غايب اولان يئرده اينسانين عاطفه لری ارضا اولمايب، محيطده بير جور تعارضلر گورسه نر. تعارض اولان يئرده ميللت اوز آنا ديلين دانيشماقدان خجالت چکر. . بير تورپاق، يا بير ميللت کی ايراندا ساواد، علم، مدنييت، هنر، و توليدين مرکزی و بيرينجيسيدی، بيرينجی مطبوعات و ياين ائوی اوردا بر پا اولدو و تهرانينان رقابت ايليردی، بو گون بير تحقيقاتا گوره ايرانين ۲۴ ايالتينين ايچينده، ساواد باخيميندان آذربايجان ايگيرمينجی رديفده و اورميه و غربی آذربايجان ۲۲ نجی رديف ده قرار تاپير. (۴)


سوزوم آخرينده چوخ يئرلی گورورم آيت الله ميرزا عبدالله مجتهدی نين خاطراتيندان بير پارچايا اشاره ائده‌م. بوردا من چوخ ديل پداگوژيسی باخيميندان مسئله يه اوغراشيرام. آقای مجتهدی ۱۳۲۵ نجی ايلده ميللی مجليسين قورولماسينا اشاره ائدرکن اوردا ترکی ديلينده دانيشيب ، شعر اوخوماقلاری يازير و چوخ دقيق بويله قيد ائدير: "....ترکی ديلی يازيب اوخوماق ادامه تاپسا، او زامان يازيلی ادبياتين تطبيقی ده آسان اولاجاق. آنا ديلين تدريسی ، بيرينجی مرحله ده، ابتدايی درسه گئدن اوشاخلارين ايشين راحاتليه جاق. جونکی يازماق و اوخوماق ديلی آنا ديلينن بير اولماقينان مدرسه اوشاخلارينين يوکی يونگولله شيب و ايکی ايش بير اولاجاقدير".۵


 آنا ديلين اوگره نيلمه سی اگر يوخاری سويه ده اولسا، بير معين اينجه ليکلر و طراوت انسانا باغيشلار. حميد محمد زاده بو مسئله يه اشاره ائدرکه دئير۶:


 "آنا ديلی ابدی موسيفی، عمرون غنچه لی گونلرينين سولماز بير داستانی در. آنا ديلينده اولان اينجه ليک و هم_آهنگ ليک انسانين سونرادان تحميل و زور ايله ئوگرنديگی ديلده تاپيلا بيلمز. کونوللی اولاراق ئوگره شيلمه ين بير ديلين خاطرلاديغی حادثه لر نه اينکه ماراقلی دگل حتی ديمک اولار که نفرتلی در". سونرا آنا ديلين هر ميليتين هويتيله باغليليغينا اشاره ائديب و يازير


 "آنا ديلی، آنانين دوشوندن سود امرکن آنانين دوداقلاريندان آلينان سوزلر ايله محکمله نيب جان ايله بدندن چيخان ديل در. بو بيرنجی نوبه ده هر ميللتين ئوز گله جک نسلی ايچون تاپشرديغی ميراث و اونون ، او ميللتين عضوی ساييلماسی ايچون اساس مدرکی دير". بو يازی ۵۰ ايل بوندان ئونجه بو دقتلی آنا ديلينين مقامينا اشاره ائتميشدی.




نتيجه آلماق اولارکی هر بير نورمال انسان يا بير نورمال ميللت بو گونکو دونياده اوز وارليغين گلن نسيللره انکيشاف ائديب و دونيا مدنييتين زنگينلشديرماق ايچون، اوز آنا ديلينده تعليمات گورمه ليدير. آنا ديلين يوکسلمه سی يولدا چاليشماليدير. بو بير فطری و غريزی اصليدير. ميللتين روحی ساغلامليغی دا او ميللتين آنا ديلينين مقدس مقامينا چاتماقدادير. آذربايجانين داهی و برجسته و تانينميش عالملری ده بو نکته يه اشاره ائديب، ميللتين رئال حياتيندان تاريخده مثاللار وئريبله. آنا ديلين انکيشافی بير ميللتين ادبی علمی کنجينه لرينين انکشافيدير. بير ميللتين آينا کيمی حيات نبضينين ووريلماسيدير. آما ديلين انکشافی بير بويوک ميللتين گيزلی حافظه ده اولان تاريخينين آيدينلاشماسی و او ميللتين فطری استعدادلارينين چيچکلنمه سيدير. بو يولدا هر نه قدر سرعتله چاليشيلسا، داها چوخ ثمرلر الده ائديله جاقدير. آنا ديلی بير فيضان ائدن قويو کيمی‌دير. بو قويو درينشديق سا داها دورولوب، زلال لاشار. بو بير علمی سوژه دير و بونو چوخ اونملی توتماليوق.




منابع


۱_پائلو فرئير، "آزادليق پداگوژيسی "_ ?A Pedagogy for Liberation, with ira Shore , ISBN 0 89789 105 8

‑۱۹۸۷،چاپ آمريکا


۲_گوردون ولز _ جک نيکولز، "ديل و اورينماق "?Language and Learning, an Interactional? Perspective

‑چاپ انگلستان ، ۱۹۹۰، شماره استاندارد کتاب ۱۸۵۰۰۰و

۰۲۸
۳_ويليام داگلاس، سرزمينهای نا آشنا و مردم مهربان، ترجمه حميد داديزاده، تابستان

۲۰۰۳
۴_ عليرضا صرافی ، ضرورت آموزش به زبان مادری، تبريز، اينترنتدن آلنميشدی.


۵_آيت الله ميرزا عبدالله مجتهدی، بحران آذربايجان، (سالهای ۱۳۲۴_۱۳۲۵ش)، به کوشش رسول جعفريان،۱۹۷۵. چاپ تهران جاپ و نشر نظر


۶_محمد زاده، حميد، آنا ديلی ابدی موسيقی، عمرين غنچه لی کونلرينين سولماز داستانی در، ۲۰۰۱،ملی حکوومت و رای لر کيتابيدان . ۲۰۰۱ کانادا ونکوور


*_حميد محمد زاده ، آنا ديلی،ابدی موسيقی ،۲۰۰۱_ونکوور ملی حکومت و رای لر(۵)

فارس ديلينده تورك سؤزلري و اوْنلارين گؤستريجيلري  یازان:  حسن اومود اوغلو

موختليف طايفا آدلاري ايله يئر كوره‌سينين بير چوخ حيصّه‌سينه حؤكمرانليق ائله‌ين توركلر دونيانين ان قديم ميللتلريندن بيريدير . آلتاي‌لاردان باشلانميش شومالدا بوزلو دنيزه قدر ، جنوبدا ايسه هندوستانا قدر ،‌غرب‌دن ايسه بالكانا قدر ياييلميش تورك ائتنوْسلاري دونيا مدنيتينه ان بؤيوك تأثير بوراخميش . توركلر بو گونكو ايران اؤلكه‌سينين ان قديم ساكينلريندن ديرلر . بوتون دونيا ديللرينده اولان سؤز خزينه‌لريميز بونا ان دوزگون اؤرنك اولا بيلر . هله مادلار ايرانا گلمه‌ميش بورادا توركلر باشقا ـ باشقا ائتنوس آدليقلاري آلتيندا ياشاييرديلار . ايرانين قديم و يئني جوغرافييا سؤ‍زلوكلرينده اولان توْپوْنيملر (جوغرافي آدلار) بونو ثبوت ائله‌يير . ان قديم ايران خاقانليغي هخامنشي ، اشكاني ، شاهلاري آدلاريندا كي تورك آنتروْپوْنيم‌لري دانيلمازدير . دونيا ديلچي‌لري بو مدعاني تصديق‌لييرلر . قديم ايران داش يازيلي عابيده‌لرينده (ميخي كتيبه‌لر ) آوئستا و حتي شاهنامه‌نين متنينده يئرلشن بير چوخ تورك آدلاري،  سؤزلري ، توركيزم‌لر واردير . بو مسئله‌ني حتي بئله انصافسيز فارس لئسيكوگرافلاري اؤزلريده اعتراف ائديرلر . قديم فارس لغت‌ نامه‌لريندن اولان فرهنگ نظام ‌دا بئله بير قيد وار : « آميزش فارسي با تركي در همان اوايل اسلام شده است نه در اثر سلطنت مغول ، زيرا در آثار اوليه ادبيات فارسي نيز الفاظ تركي است حتي مي توان گفت آميزش تركي و فارسي خيلي قبل از اسلام واقع شده ، چه تركان قديم همسايه ايران بودند و با آن مرابطه داشتند . ايران قديم ميان ترك ها ، ‌سامي ها ( آشوري ها ) واقع شده بود و باعث آميزش سه زبان آريايي ، سامي ‌و تركي‌گرديده است» .( فرهنگ نظام ، جلد دوم ، مقدمه )                                                                                                                
دونيا لوغت شوناسلاري و تدقيقاتچيلارينين چاليشمالاري نتيجه‌سينده آيدينلاشديريليب كي فارس ديلينده 20 مين تورك منشألي سؤز وار . ( باخين فرانسادا جامع التواريخ رشيدينين كاتئرمئر چاپينين مقدمه‌سينه و يا خود فرانسادا همين كيتابين بولوشه چاپينا ) ايسته‌ينلر محمد عباسي طرفيندن ايراندا ايلك دفعه چاپ اولان برهان قاطع سؤزلويونون گيريش حيصه‌سينه‌ده باخا بيلرلر .  بو سؤزلردن سونرا تدقيقاتچيلاريميز اوچون فارس سؤزلوكلرينده آنا ديليميزدن فارس ديلينه كئچن كلمه‌لرين علامتلريني قئيد ائديريك . قيد ائتمك لازيمدير بير سيرا استثنالاري نظرده آلماساق ، سونلوقلاري آشاغيدا كي كوْمپوْنئنت‌ ( اَك) ‌لرله بيتن سؤزلر تورك منشألي سؤزلردير .                                                  

1 ـ  فارسجا تلفظونده سونو « آق » ، « آغ » ، « آك » ، « اوْك » ايله بيتن . مثلاً : ا تاق ، سراغ، الك ، يدك ، چابك و ساير سؤزلر بو سيراداندير  .                                                                      
2 ـ فارسجا تلفظونده سونو « مَه // مِه » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : دكمه // تكمه ( دوگمه // دوكمه) ،    ( تؤكمه // توْكمه) ، قيمه ( قيمَه // قيمِه ) ، سرمه ( سوْرمه // سوْرمِه ) ، چكمه ، دلمه، چاتمه ، قاتمه ، چنباتمه و ... بو سيراداندير . ( عرب سؤزلري مستثنا اولاراق )                                                
3 ـ « اوق » ، « اوْق » ، « ايق » ، « اوْك » عنصرلري ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : قرق ، اَغروق ، ايليق ، بولوك ، چابك // چابوك و  ...                                                                                    
4 ـ « چي » ، « چي» عنصرلري و يا شكيلچي‌لري‌له بيتن‌لر . مثلاً : سورچي ، قورچي ، يورتچي ، ارابه‌چي، قهوه‌چي ، يازيچي و ... سؤزلر  .                                                                        
‎.5 ـ « ليق » ، « ليق » ، « لوق » عنصرلري بيتنلر . مثلاً : بوزلوق ، قارليق ، باشلوق ، اتاليق ، باشليغ و ... .6 ـ « لاق » ، « لاخ » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : ييلاق ، قشلاق ، باتلاق . لاخ عنصرو فارس ديلينده آرتيق شكيلچي كيمي ايشله‌نرك ، فارس سؤزلريله بيرليكده دوزلتمه سؤزلرين عمله گتيريلمه‌سينده اشتراك ائتميشدير . مثلاً : سنگلاخ ، رودلاخ ، نشيب لاخ ، سولاخ ، سوراخ ، ديولاخ و ... .              
7 ـ « ماق » ، « مق » ، عنصرو ايله بيتن‌لر . مثلاً : چخماق ، قيماق ، تخماق و ... .                          
8 ـ « آر » ، « اَر » ايله بيتن‌لر . مثلاً : قاتار ( قطار ) ، چاپار ، آچار ، چپر ، دچار و ... .                    
9 ـ « اِر » ، « اوْر » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : قاطر ، چادر ، بهادر و ... .                                        
10 ـ « اوْل » ، « آووْل » ايله بيتن‌لر . مثلاً : قراووْل ، سياول ، قرقاول و ... .                                  
11 ـ « داش » ، « تاش » ايله بيتن‌لر . مثلاً : داداش ، آداش ، سرداش ، كونولتاش ، يكتاش و...  .        
12 ـ « غَه // غِه » ، « قَه // قِه » ، « كَه // كِه » ، « گَه // گِه » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : داروغه ، يرقه     ( يورقَه // يورقِه ) ، اُلكه ( اوْكه ) ، الكا ( اوْلكا ) ، جلگه ( جوْلگه // جولگه ) و ... .                      
13 ـ « قي » ، « قو » ، « غو » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : قرقي ( قئرقي  ، برقو ( بورغو  ، يرغو ( يوْرغو ) و ... سؤزلر .                                                                                                          
* كؤكونده يا خود قورولوشوندا « ق » و « چ » حرفي اولان آدلار ، سؤزلر، فعل لر تماميله تورك سؤزلري‌دير (قاچاق ، قيچي ، قاچ ، قارچ ، چاقو )  .                                                            
* كؤكونده يا قورولوشوندا « ك » و  « چ » حرفلري ايشتراك ائدن سؤزلر ( كوچ ،كوچه ،كوچك ، چكول ، چاك ، چابك ، كچل و ... .                                                                              
* كؤكونده ، قورولوشوندا « ق » ، « د » ، « ت » ايشتراك ائله‌ين سؤ‍زلر : قاتر، قاتوق ،  قره‌قات ،  قوروت ، آنقوت ، قتار // قطار و ...  .                                                                            
* « انگ » و « نگ » سؤزلري : فشنگ ، تفنگ ، كلنگ ، سنگر و ... .                                          
*  « ي » سسيله باشلايان سؤزلر اكثر حالدا تورك منشألي‌دير : يام ، يامچي، يونجه ،يالغ ، ياله =        ( بو سؤزه « پ » پروْتئز اولاراق « پياله »‌شكليني‌ده آلميش‌دير ) ، يال ، يله ، يون // يان آت معناسيندا نريون و ماديون // ماديان سؤزلرينده گورمك اولار .                                                            
* قورولوشوندا « ق » و « ز » اولان سؤزلر : قاز ، قوزك ، قوزه ، قزوين ، قوز ( بو سؤ‍ز گوژ فورماسيندا فارس ديلينده ايشلنمكده‌دير ) .                                                                        
* «ت» ،«پ» و يا خود « چ »،« پ »حرفلريله قورولان سؤزلرين چوخو يئنه‌ده تورك منشأليدير :چاپار ، تپش ، تپيدن ، تپه ، توپال و ... .                                                                                    
* « چ » و « غ »  سسلرله قورولان سؤزلر اكثر حالدا تورك منشألي‌دير : بوغچا // بقچه ، غنچه ،‌ چاغ ، چوغول // چغلي و ...  .                                                                                              
قيد ائتمك لازيمدير بير سيرا تورك منشألي سؤزلرده  ترجمه يولو ايله فارس ديلينه كئچميش‌دير . بعضي بيتگي آدلاري ، حئيوان آدلاري بو يوللا فارس ديلينه كئچميش‌دير . مثال اوچون : قديم تورك ديلينده اولان « دوه‌قوش // دوه‌قوشي » سؤزون « شترمرغ » فوْرماسيندا و يا خود « سيغير ديلي »       =   « گاو زبان »  ، « پيشيك اوْتو » ايسه « علف گربه » كيمي. فارس ديلينده رنگلرله باغلي بير سيرا سؤزلر  ( كوْروْنئميك آدلار ) اكثر حالدا تورك ديللريندن ترجمه اولونوب ، فارس ديلينه كئچيريلميشدير.       « سياه‌گوش » ،  « سيه‌رود» ، « سيه‌چشمه» ، « مسجد كبود» ، « درياي سياه » ، «درياي سرخ» كيمي آدلار توركجه  « قارا قولاق »  ،« قارا چاي »،« قارا بولاق »، « گؤي مچيد »، « قارا دنيز »، « قيزيل دنيز » سؤزلرينين  ترجمه‌سيندن‌تؤرنميشدير . فارس ديلينده بير او قدر تورك منشألي سؤزلر وار كي قلميميز اونو قئيد ائتمكدن عاجزدير . اوسته وئريلن اؤرنكلر دنيزدن بيرداملادير . گئج تدقيقاتچيلاريميز فارس  «امثال و حكم» ينده گؤز دولانديرسالار گؤرجكلر علامه‌دهخدانين توپلاديغي مثللرين‌چوخو قطعيت‌له دئمك اولار ياريسي تورك آتالار سؤزوندن فارس ديلينه ترجمه اولونموش سؤزلردير .

زبان ترکي و موقعيت گذشته و کنوني آن در ايران  یازان:  حسن راشدي

نويسنده : حسن راشدي    
تاريخ نشر : بهار 1383
................................................................................................................................
در اين جزوه به موضوع هايي چون بحران هويت در بين جوانان ترك زبان ايران , تحريف تاريخ تركان در زمان خاندان پهلوي , و موقعيت كنوني زبان وفرهنگ تركي در كشور به صورت خلاصه  پرداخته شده است.  


بحران هويت درميان جوانان آذربايجان !    

يكي از معضلات اجتماي جامعه روشنفكري و جوان آذربايجاني امروز بحران هويت است. به‌جز جوانان و پيشقراولان حركت ملي آذربايجان هنوز هم جوان عادي و دانشگاهي آذربايجان از ترك ناميدن خود ابا دارد ! چرا كه در طول دوران حكومت پهلوي كه آثار شوم آن هنوز هم بر جامعه سنگيني مي كند ناجوانمردانه‌ترين ضربه‌ها بر شخصيت تركان ايران وارد آمد !
در طول حاكميت 53 ساله رضاخان و فرزند وي، تركان ايران از توهين‌ها و بي احترامي‌هاي آشكار و مستقيم تا تحقيرهاي مدون و كلاسيك در راديو و تلويزيون و كتابهاي درسي مدارس و دانشگاه‌ها در امان نبودند .  امروزه هم گويي كلمه ترك كابوس وحشتناكي است كه بر سينه جوان آذربايجاني و جوانان ترك ديگر مناطق كشور سنگيني مي كند !
دردوران حاكميت پهلوي، صحنه جامعه را آنچنان بر تركان و حتي كلمه تُرك تنگ كردند كه آن عده از جوانان آذربايجاني كه زندگي را نه در مبارزه براي رهايي از ظلم و ستم مضاعف پهلوي بر عليه تركان، كه در به دست آوردن نان و آبي بي دردسر مي‌ديدند تنها راه رهايي از كابوس دردناك "تُرك"را در جايگزين شدن اين كلمه با واژه‌اي ديگر جستجو مي‌كردند!  
در حقيقت تمام صحنه‌ها براي اجراي نمايش تغيير هويت براي افرادي كه تاب تحمل تحقيرها و توهين‌ها را نداشتند  و توان مقابله و مبارزه با آن را در خود نمي ديدند و مستحيل شدن در زبان و فرهنگ حاكم و غالب را آسان‌ترين راه فرار از اهانت‌ها و بي احترامي‌ها مي‌دانستند ،حاضر و مهيا بود !
"آذري" آنهم از نوع غير تركي واژه‌اي بود كه كشف آن ! بيشتر از سقوط امپراتوري هزار ساله تركان ايران، رضاخان و پان‌آريائيست‌‌ها را خوشحال كرد تا فراريان از هويت تركي را نشان ودرجه‌اي بس زيبا و افتخارآميز از نوع "پارسي" ارزاني دارند !
آري چنين شد كه جوان تبريزي ، زنجاني ،اروميه‌اي ، اردبيلي ،      آستارايي، همداني ، ساوه‌اي و ... با دو نوع هويت تحقير شده تركي ، و افتخار آفرين آذري از نوع پارسي ! روبرو شد كه اين دومي را نمي‌دانست چگونه جايگزين اوّلي كند ؟!
به تركي سخن مي‌گفت امّا خود را آذري مي‌ناميد ! تازه آذري  او با آذري كسروي فرق داشت ، او آذري را فقط براي رهايي از كلمه ترك بر خود گزيده بود ! وقتي از او مي‌پرسيدي تو تركي يا آذري ؟ مي‌گفت ،آذري . وقتي مي‌پرسيدي آذري يعني  چه و منظور از آذري چيست  ؟ چيزي براي گفتن نداشت ، حتي تئوري كسروي را هم نمي‌دانست ، فقط مي‌خواست ترك نباشد ، تركي كه در طول دوران حكومت پهلوي به بدبخت‌ترين ، تحقيرشده‌ترين و كم ارزش‌ترين عنصر جامعه تبديل شده بود !!
ولي همين آذري وقتي پاي از ايران بيرون مي‌نهاد و دل به فرنگستان مي‌داد ايراني بودن خود را انكار مي كرد و خود را ترك اصيل ، آنهم نه از نوع ايراني‌اش, ! مي‌ناميد .
ترك ستيزي و تحقير تركان از زماني كه امپراتوري هزار ساله تركان با سقوط دولت قاجار پايان يافت و حاكميت نژادپرستانه رضاخان بر كشور كثيرالمله ايران تحميل گرديد آغاز شد .
از روشنفكران نژادپرست اين دوران محمود افشار بود كه با نزديكي به دربار رضاخان ثروت و مكنت هنگفتي بهم زد و از تئوريسين‌هاي شوونيستي دربار پهلوي بشمار مي‌رفت . وي از جمله كساني بود كه هيچگونه حق وحقوق فرهنگي به تركاني كه نصف جمعيت كشور را تشكيل مي دادند قائل نبود و حتي با تدريس 5 دقيقه‌اي زبان تركي در مدارس و دانشگاهاي آذربايجان هم مخالف بود !! (زبان فارسي در آذربايجان ،گردآوري ايرج افشار ،تهران-1368،ص 288)
محمود افشار با تشكيل "بنيادافشار" تنها قسمتي از ثروت بادآورده و هنگفت خود را كه شامل "32 رقبه" مي‌شد و يكي از رقبات آن يعني                " باغ‌فردوس‌شميران " به مساحت كلّ 10239 (ده‌هزارودويست‌وسي‌ونه) متر مربع عرصه ، مشتمل بر : 1- دوازده دستگاه آپارتمان مسكوني و چهار باب مغازه  2- ساختمان توليت خانه كه دفتر مجله آينده است  3- ساختمان متولي خانه  4- دو باب دكان در قسمت جلوي كتابخانه [علاوه بر 4 باب مغازه قبلي ] 5- دو ساختمان و دو باغ مجزّا  6- 18 شماره‌تلفن 7- 5ساعت و 53قيقه از آب قنات فردوس  (پنج وقفنامه،مجموعه انتشارات ادبي تاريخي موقوفات ...افشاريزدي- شماره 16- يادبود نخستين سال در گذشت واقف،28/آذر/1362،صص 12-13)  را طبق مفاد وقفنامه در جهت پيشبرد اهداف واقف كه همانا شوونيسم و پان‌فارسيسم است قرار داد !
محمود افشار وصيّت كرده بود علاوه بر موقوفاتي كه در حال حيات وي در نظر گرفته شده است و 32 رقبه مي‌باشد، يك‌سوم از ثروت باقي مانده از وي نيز بعد از مرگش به 32 رقبه قبلي موقوفات افزوده شود !
" هم اكنون به موجب همين سطور وصيّت مي‌كنم كه بعد از من يك‌سوم از "ماتَرَك" به عنوان "ثلث" شرعي بر اين موقوفات افزوده شود . هر گاه در آخرين وصيتنامه شرايط و مصرف خاصي براي ثلث معيّن نكردم منظور اين است كه عملاً و قانوناً يك‌سوم نامبرده نيز زير نظر متولياني كه معيّن كرده‌ام قرار گيرد ..." (پنج وقفنامه،ص23 )
"موقوفات افشار" با سرمايه نجومي هم‌ اكنون نيز در راه رسيدن به اهداف شوونيستي فعّال مي‌باشد. كتابهاي نژادپرستانه‌اي كه توسط اين بنياد منتشر و با قيمت ارزان در اختيار خوانندگان گذاشته مي شود مؤيد اهداف اين بنياد است !
محمود افشار در وصيتنامه خود نوشته است:
"بعد از تعميم زبان فارسي و وحدت ملّي [!]كه بايد هدف اصلي باشد منظورهاي ديگري كه اين موقوفات براي آنها بنياد يافته و اساسنامه آن نوشته شده توجه خاص به نسل جديد از راه آموزش و پرورش كودكان به‌وسيله كودكستان شبانه‌روزي نمونه و تربيت اجتماي و سياسي جوانان...خواهد بود...كه بر اينها اضافه شود         " مدرسه‌هاي مادرانه " در آذربايجان [!!]كه شرح آنرا بعد در مجله آينده خواهم آورد.". (پنج وقفنامه،صص 27-28)
آنچه از زبان محمود افشار به عنوان "مدرسه‌هاي مادرانه در آذربايجان" جاري مي‌شود همان چيزي است كه از طرف همفكر وي جواد شيخ‌الاسلامي يكي ديگر از نژادپرستان  دوره‌ي پهلوي و يكي از اعضاي شوراي توليت  "بنياد افشار" جهت رسيدن به اهداف شوونيستي عرضه گرديد.
وي غير انساني‌ترين تفكر عصر خود را كه در هيچ دوره‌اي از تاريخ بشريّت و در هيچ نقطعه‌اي از ديكتاتورترين و  بدوي ترين مناطق جهان ديده نشده است به معرض نمايش گذاشت !
جواد شيخ‌الاسلامي تئوري جدا كردن اجباري نوزادان شيرخوار آذربايجاني و نوزادان ديگر مناطق ترك ايران از مادرانشان و نگهداري آنها در شيرخوارگاهاي مخصوص كه تا هفت‌سالگي تماس و ارتباطي با والدينشان نداشته و كلامي از زبان آنها نشنيده باشند را تقديم ديكتاتور زمان و همفكران خود كرد !
تكرار و پيگيري اين تفكر قرون وسطايي از طرف وي ، بعد از انقلاب‌اسلامي همچنان ادامه داشته است !!  (زبان فارسي در آذربايجان،ص 445/ مجله‌آينده سال هفتم-1360،شماره‌هاي سوم و چهارم)
از ديگر باصطلاح روشنفكراني كه در دوران ستمشاهي پهلوي پشت به هويت خود كرده و هضم شدن در زبان وفرهنگ حاكم را افتخاري بزرگ براي خود دانست احمدكسروي بود . وي با حمايت رضاخان به مخالفت آشكار عليه دين اسلام و انكار امام دوازدهم پرداخت و پا به ميدان مستحيل شدن در زبان وفرهنگ تحميلي رضاخاني گذاشت و تئوري "زبان‌آذري" را باصطلاح به صورت علمي تقديم وي كرد !
تئوري خود ساخته كسروي آنچنان بر مذاق نژادپرستان خوش آمد كه سر از پا نمي‌شناختند . در تئوري كسروي ساكنان روستاهايي كه تعداد آنها كمتر از انگشتان يك دست يعني چهار روستا بود و اين روستاهادر منطقه قره‌داغ و اطراف مرند و زنوز قرار داشتند و زبان آنها غير تركي بود دليلي شد بر اينكه ساكنين اصلي و بومي آذربايجان ترك نباشند !
كسروي وقتي با اهالي اين چهار روستا، يعني روستاهاي هرزند و گلين قيه در اطراف مرند ، حسنو در قره‌داغ و تات‌‌نشينهاي اطراف خلخال روبرو شد و از زبان آنها پرسيد ، آنها نام زبان خود را هرزندي ، تالشي و تاتي ناميدند ؛ ولي كسروي با اصرار تمام آنها را " آذري" ناميد !  گر چه زباني كه در هرزند و گلين‌قيه صحبت مي‌شد با زباني كه تاتهاي خلخال صحبت مي‌كردند از هر جهت متفاوت بود و حتي  قابل فهم براي هم نبود ، اما كسروي نام مشترك " آذري" از نوع زبانهاي پهلوي را بر آنها نهاد كه فقط بر روي صفحات كتابها ثبت شد و اهالي اين روستاها هيچوقت نام زبان خود را آذري نناميدند !
كسروي با استناد به نظريه زبان‌شناسان مبني بر اينكه روستائيان خالص‌ترين و دست‌نخورده‌ترين زبانها را دارند و زبان آنها زبان اصلي و بومي منطقه است و زباني است دست نخورده؛ وجود اين چهار روستا در آذربايجان را دليلي بر غير تركي و باصطلاح آذري بودن زبان بومي مردم آذربايجان دانست ، غافل از اينكه اگر مردم چهار روستا در آذربايجان به زبان غير تركي صحبت مي‌كنند ، در مقابل اهالي هزاران روستا و به بيان ديگر به‌جز اين چهار روستا بقيه مردم ساكن در تمام روستاهاي آذربايجان از دور افتاده‌ترين نقاط آن و از ميان كوه‌هاي سر به فلك كشيده سهند و ساوالان گرفته تا دشتهاي پهناور مغان و زنجان و همدان تا اطراف تهران،كرج ، ساوه ، اراك ، قم، تفرش , دماوند و فريدن اصفهان به تركي تكلّم مي‌كنند؛ لذا بومي بودن زبان تركي در آذربايجان و ديگر مناطق ياد شده ايران مدلل‌تر و مستند‌تر است .
از طرف ديگر, اگر دلايل كسروي را بر كل ايران تعميم بدهيم در اين صورت مي توان ادعا كرد كه نزديك به 90% (نود درصد) مردم ايران ترك هستند و زبان اصلي وبومي فارسهاي ساكن در استانهاي مختلف كشور نيز در اصل تركي بوده است !! چرا كه كمتر استاني را در ايران مي توان پيدا كرد كه در آن چند روستاي ترك نباشد.
در باره تركان ايران دكتر م . پناهيان تحقيقاتي انجام داده و بر اساس ده جلد     " فرهنگ جغرافياي ايران " از انتشارات ستاد ارتش , سال 1328-31      مجموعه اي در چهار جلد به نام " فرهنگ جغرافياي ملي تركان ايران زمين "  همراه يك جلد حاوي نقشه , فراهم آورده ودر سال 1351 در خارج از كشور به چاپ رسانيده است (سيري در تاريخ زبان ولهجه هاي تركي , دكتر جواد هئيت- چاپ سوم , سال1380,ص307)  كه ما در اينجا به نقل از اين كتاب به تعداد روستاهاي ترك زباني كه خارج از چهار استان آذربايجان شرقي , آذربايجان غربي , اردبيل و زنجان     ( كه تقريباً همه روستاهاي اين چهار استان ترك هستند ونيازي به آوردن آنها در اين ليست نمي باشد )  هستند اشاره اي مي كنيم :  
                          
نام شهرستان         روستاهاي ترك وابسته      نام شهرستان      روستاهاي ترك وابسته
.....................         ..........................       .....................         ........................
تهران                                209  روستا         شهرضا                    19   روستا
قزوين                                441   //             شهركرد                   30      //
اراك                                  334  //            فريدن                        82       //
ساوه                                224   //              بيجار                      135     //
دماوند                              28     //             تويسركان                 9         //
قم                                   17     //           شاه آباد(اسلام آباد)     2        //
محلات                              12      //           كرمانشاه                 8        //
طوالش(هشتپر)                    68     //            همدان                  452     //
رشت                               39      //           اهواز                        5        //
بندر انزلي                         10      //           خرم آباد                  65       //
فومن                              4        //            آباده                      65       //
لاهيجان                          4        //          بوشهر                     57        //
آمل                                2        //          شيراز                     29        //
ساري                              7        //          فسا                         47        //
شاهرود                            15      //          فيروزآباد (فارس)        12        //
گرگان                             107     //         كازرون                        53        //
نوشهر (1)                          1        //          سيرجان (2)                 4         //
اصفهان                            7         //                 سبزوار              109      //
لار                                10        //                  بجنورد              193      //
(1)   در اطراف كلاردشت چالوس چند روستاي ترك ازجمله ده "بازارمحله" موجود هست كه اينجا نيامده است
(2)   دركتاب "جغرافياي انساني " (زمان رضاخان)روستاهاي پيچاقچي و افشاركرمان2000 خانوار قيد شده است



نام شهرستان      روستاهاي ترك وابسته     نام شهرستان    روستاهاي ترك وابسته
....................         .............................        ......................    ...........................
سنندج                83     روستا                  درگز            99    روستا              
مشهد                25        //                   قوچان          330       //                  
نيشابور              46         //    
..........................................................................................................................        

كسروي  در رساله 56 صفحه اي كه در زمان رضاخان به چاپ رسانده از زبان غير تركي با نام آذري درآذربايجان صحبت به ميان مي آوَرَد كه در طول تاريخ هيچگونه آثار و نشانه ي ادبي و مكتوب هر چند اندك از اين زبان ديده ويا شنيده نشده است و خود كسروي هم به آن اعتراف مي كند :
" چنانكه باز نموديم آذري زبان گفتن بوده و هميشه در پيش روي او زبان همگاني روان , و براي نوشتن جز اين يكي بكار نمي برده اند . از اين رو  نوشته اي به زبان آذري در دست نبوده و يا اگر بوده از ميان رفته . " ( آذري يا زبان باستان آذربايجان – احمد كسروي – ص 35 ).
بعد از امپراتوري هزار سالة ترکان ايران , يعني بعد از سقوط دولت قاجار و از زمان شروع حاكميت رضاخان که حکومت نژاد پرستانه پارسي را بر کشور کثيرالمله ايران تحميل کرد, افرادي از ميان مردم آذربايجان که تحت تأثير تبليغات آپارتايدي رضاخان قرار داشتند, بر عليه هويّت و موجوديت خود عصيان كردند !
علّت اين عصيان, احساس حقارت و بي¬هويّتي بر اثر عدم آگاهي از پيشينة زبان, ادبيات , فرهنگ , تاريخ , موسيقي و در يک کلام موجوديت خود , و خالي شدن از فرهنگ خودي که منجر به از خود بيگانگي و يا بقول دکتر شريعتي الينه شدن مي¬گرديد بود .
وقتي انسان اِلينه گرديد و از خود بيگانه شد , احساس پوچي و بي¬هويّتي مي¬کند و براي رهايي از اين حقارت و دربدري معنوي به دنبال هويّت جديد است, حال اين هويّت را هر کس با هر نيّت و مقصد به او بدهد با آغوش باز مي¬پذيرد .
چنين شخص مثل فردي مي¬ماند که در منجلاب سيلاب خروشان در حال غرق شدن است و براي نجات خود چنگ به هر خار و خاشاکي مي¬اندازد تا خود را نجات دهد !
در چنين شرايطي اطلاعات آسان, بي¬زحمت و بدون هزينه از سنين کودکي تا بزرگسالي از خانه و مدرسه و دانشگاه گرفته تا کوچه و خيابان و در هر زمان و مکان از افتخارات ساختگي زبان, فرهنگ و تاريخ قدرت حاکم در اختيار اوست؛ يعني پر شدن از فرهنگ تحميلي.
طبيعي است افرادي که قدرت مقاومت در مقابل فرهنگ مهاجم را ندارند و بدست آوردن معلومات و اطلاعات واقعي از افتخارات ملّت خويش را توأم با سختي¬ها, ممانعت¬ها, دردسرها و هزينه¬هاي زياد مي¬بينند راحت¬ترين و بي دردسرترين راه را هضم شدن در فرهنگ حاکم مي¬بينند و پشت به هويّت خويش مي¬کنند.
اينها به سربازاني در جبهه مي¬مانند که بجاي مقابله و مبارزه با دشمن و کشته شدن يا پيروزي, راه اسارت آسان را برمي¬گزينند !
سياست اِليناسيون و يا هويّت¬زدايي ايرانيان غير فارس نيز از زمان رضاشاه آغاز گرديد , در اين دوران گويي در ايران هيچ قوم و ملّتي جز با هويّت فارسي حق حيات ندارد و هر آنچه از تمدّن و گذشته درخشان است مخصوص       فارس زبانهاست و ديگران اگر تمدّني برايشان منتسب است از اعقاب فارسيان هستند, در غير اينصورت محکوم به بي¬تمدّني و بي¬فرهنگي هستند !
بدينسان تاريخ جديدي براي ايران نوشته شد و افتخار بر کوروش و داريوش و نژاد موهوم آريايي و قوم  پارس که سر آمد همة ملّتهاي جهان باشد سرلوحه تبليغات رضاخاني قرار گرفت و در اين ميان اگر کسي مي¬خواست براي خود هويّتي که بتواند بر آن ببالد دست و پا کند, چاره¬اي جز چسباندن خود به پارس و پارسيان نداشت و اين در حالي بود که تاريخ واقعي حقايق را به شکل ديگري آشکار مي¬کرد ! : [«. . . پارسيان در نزد يونانيان, که معمولاً آنها را ماد مي¬ناميدند, وحشياني بيش نبودند . يونانيان در قدرت و سلطة بلامنازع شاهنشاه بر دست نشاندگان, استبداد مخوف و دهشتناک مي¬ديدند و در وفاداري ساتراپ¬ها نسبت به خاندان شاهي, حالتي کورکورانه و محض را مشاهده مي¬کردند».
« من, [داريوش] هم¬ بيني و هم گوش و هم زبان او (فرورتي سردار استقلال¬طالب ماد) را بريدم و يک چشم او را هم کندم (به همين حال) او را به در کاخ بستم تا همه او را ببينند, سپس او را در همدان به¬ دار زدم و تمام ياران برجستة او را در دورن دژ حلق آويز کردم "  ( شارپ, فرمانهاي شاهان هخامنشي, کتيبة بيستون ۲, بند 1۳).
«. . . کوروش پسر چوپاني بود از ايل مردها, که از شدت احتياج مجبور گرديد راهزني پيش گيرد . کوروش در ايام جواني به کارهاي پَست اشتغال مي¬ورزيد و از اين جهت مکرّر تازيانه خورد. . . . »
«. . . . در ماه تيشري وقتي کوروش در اوپيس واقع در ساحل دجله با ارتش بابل نبرد کرد , مردم اکد عقب نشستند , او به تاراج و کشتار مردم پرداخت . اينک يهوديان به عنوان تنها سروران بين¬النهرين عازم خانه خويش¬اند و امپراتور جديد به قلع و قمع  و تصرّف ثروت, هويّت و هستي تاريخي مردمي مي¬پردازد که در ايران کهن, به ازاي2000 سال پيش از او, در نهايت آرامش گرد آمده بودند . مردمي که از درون به توطئه يهود پوک مي¬شدند و از بيرون نيز اقوام مهاجم [پارس] بر آنان مي¬باريد . اين¬جاست که براي نخستين بار مردم ايران, اين قوم بي¬نشان و ناشناخته و خون¬ريز را, «پارسه» خواندند, لقبي که در ايران کهن و ايران کنوني و در فرهنگ ماد و عيلام «گدا, وِلگرد, مهاجم» معني شده است . از اين لقب مشتق «پرسه¬زدن» در فارسي آمده است ؛ وحتی صدای عصبانی سگ را مردم ايران، به قياس , صدای "پارس" شناختند .".] (دوازده قرن سکوت, ناصر پورپيرار , صص ۲۵, ۴۲, 217,   بر    ۲۱۸برآمدن هخامنشیان نشر کارنگ 1379 تهران ).
بر اين اساس پروژه¬هاي کوتاه مدت و طولاني مدت با هزينه¬هاي سرسام آور براه افتاد و زبان¬سازي و هويّت¬تراشي براي ايرانيان غير فارس رونق گرفت و دشمني و تبليغات عليه زبانها و فرهنگهاي غيرفارسي بخصوص ترکي در اولويت اين برنامه¬ها قرار داده شد .( کثرت قومي و هويّت ملّي ايرانيان- دکتر ضيا صدر   ص ۶۲- ۶۴).
با گردآوري چند بيتي از زبانهاي مهجور تاتي, تالشي و گيلکي در کنار- گوشة آذربايجان و گذاشتن نام ساختگي «آذري» بر آن که هرگز اثر و نشانة ادبي و مکتوب از اين زبان در هيچ دوره¬اي از تاريخ بدست نيامده, زبان قانونمند, موزون و آهنگدار ترکي مردم آذربايجان با ميراث ادبي و کم نظير هزارساله و منحصر به فردش انکار گرديد و زبانِ ساختگي و موهوم «آذري» دستپخت کسروي زبان مردم آذربايجان قلمداد گرديد !
در دوره ي حاكميت نژاد پرستانه ي رضاخان , پروژه انکار زبان و فرهنگ مردم آذربايجان و ديگر ترک زبانان ايران تا بدانجا پيش رفت که بعد از زبان ادبي (فارسي), نام زبانهاي افغاني يا پشتو, کردي, بلوچي, ارمني, بني¬اسرائيلي, زرتشتي, و لهجه¬هاي مازندراني, گيلکي, سمناني, بروجردي و کاشي در ليست زبان و لهجه¬هاي رايج مردم ايران آورده شد و از برده شدن نام زبان ترکي, ترکمني و عربي که نصف جمعيت ايران بدان تکلم مي¬کردند به طرز احمقانه¬اي امتناع گرديد! (جغرافياي انساني ص  ۲۵۱, چاپ در دوره رضا خان )
از اوايل حاکميت رضاخان و به دستور او تدريس در مدارس کشور به جز زبان فارسي ممنوع گرديد و سياست حاکميّت مطلق و بي¬چون و چراي زبان فارسي در کشوري که در طول تاريخ چند هزارساله¬اش حتيٰ در دوران ديکتاتورترين پادشاه يک زباني و يک فرهنگي را به خود نديده بود بر کشور تحميل شد .
ناسيوناليسم افراطي فارسي که هدية انگليسي¬ها به رضاخان بود, شروع به هويّت¬زدايي ترکان ايران کرد که امپراتوري پرقدرت هزارساله را بعد از حاکميت اسلام در ايران رقم زده بودند و خطر بالقوّه براي حکومت رضاخان و سياست انگليس به حساب مي¬آمدند.
از تحصيل و تدريس زبان ترکي آذربايجاني که اولين مدرسه مدرن ايران و نخستين روش تدريس با اصول صوتي در دنياي اسلام با اين زبان و در زمان قاجار و بوسيله دانشمند شهير آذربايجان ميرزا حسن رُشديّه در تبريز و با کتابِ «وطن¬ ديلي» آغاز بکار کرده بود جلوگيري شد ! ( روزنامه نويد آذربايجان- ويژه¬نامة عيد ۸۲- صمد سرداري¬نيا ص ۱۷) .                                                                            تخريب شخصيت, هويّت و موجوديّت ترکان ايران در راس برنامه¬هاي تخريب فرهنگي رضاخان قرار گرفت, نام¬هاي ترکي و بومي شهرها, روستاها, رودها و کوههاي آذربايجان با نام ساختگي فارسي عوض گرديد؛ مثلاٌّ سوْيوق بوُلاق به مهاباد, تاتائو و جيغاتي به سيمينه¬¬رود و زرينه¬رود, اروميه به رضائيه, سايين¬قالا به شاهين¬دژ, سلماس به شاهپور, آجي¬چاي به تلخه¬رود, قره¬داغ  به ارسباران, قره¬چمن به سياه¬چمن, آخما قيه به احمقيّه و . . . تبديل گرديد.

كتاب درسي " وطن ديلي " تاليف ميرزا حسن رشديه , كه در سال 1312 ق در تبريز چاپ شده است

كتاب درسي " وطن ديلي " تاليف چئرنيايئوسكي چاپ دوم –  تفليس –  1306 ق


از آنجائيکه برگردانندگان اين نام¬ها معلومات و اطلاعاتي از ادبيات و فرهنگ زبان ترکي نداشتند و نمي¬دانستند در ترکي «قره» علاوه بر سياه معني بزرگ, وسيع, بلند و والامقام را هم مي¬دهد, مثل «قره¬بولاق» يعني چشمه بزرگ, «قره باغ» باغ بزرگ و وسيع, «قره¬چمن» چمن وسيع, «قره¬داغ» کوه بزرگ و «قره¬خان» يعني خان بزرگ؛ قره را تنها به مفهوم سياه بکار بردند و نام روستاي   قره¬چمن تبريز را «سياه¬چمن» گذاشتند و دنيايي را بخود خنداندند و ندانستند که در هيچ جاي دنيا چمن سياه وجود ندارد تا چه رسد به نزديکيهاي تبريز !
امپراتوران ترک در طول هزارسال حکومتشان بعد از حاکميّت اسلام بر  ايران , بيشترين خدمت را به زبان فارسي کرده¬اند . آنها حتيٰ اين زبان را در حد تحميل توسعه دادند . با همة اين احوال زبان ترکي هم بدون تشويق پادشاهان و با قدرت ذاتي خود به شکوفايي ادامه ميداد و  اين زبان در مکتب¬خانه¬ها در کنار زبان عربي تعليم داده مي¬شد.
اولياء چلبي سياح نامدار ترک اهل آناتولي که در سال ۱۰۵۰ هجري از تبريز ديدن کرده در مورد مدارس اين شهر مي¬نويسد:
«در تبريز که شهر بسيار بزرگي است ۶۰۰ مدرسه موجود است که مردم اين شهر آنرا مکتب مي¬گويند» در اين مکتب¬¬خانه¬ها علاوه بر عربي, که اولياء چلبي از تدريس آن راضي نيست زبان ترکي نيز به محصلين آموخته مي¬شده است . وي از مکتب¬هاي مشهور شهر, مکتب شيخ حسن, مکتب حسن¬ميمندي, مکتب  تقي¬خان, مکتب سلطان حسن, مکتب سلطان يعقوب و غيره نام برده مي¬گويد :
«سالي يکبار در اين مدارس به محصلين لباس داده مي¬شود». اولياء چلبي وقتي از زبان مردم تبريز سخن به ميان مي¬آورد ميگويد: آنها به لهجة مخصوصي صحبت مي¬کنند و مي¬گويند: «هله تانيمه¬ميشم» يعني «هنوز نشناخته¬ام». که در حقيقت اين زبان همان زبان ترکي آذربايجاني است و اندکي متفاوت با لهجة ترکي آناتولي . (تبريز از ديدگاه سياحان خارجي- اکرم بهرامي ص ۸۲).
اولئاروس سفير آلمان که در قرن هفدهم ميلادي به دربار صفوي رسيده در مورد تدريس ترکي در مناطق مختلف تحت حاکميت دولت صفوي , از جمله آذربايجان و ولايات ايروان, عراق عجم (ولايت عراق عجم  شامل مناطق مركزي ايران و شهرهاي اراک امروزي , ساوه , قم , خمين , كاشان و ... مي شد) ,  بغداد و . . .  و اهميّت اين زبان در اين مناطق مي¬نويسد : ترکي در ايران آنقدر از اهميّت برخوردار است که در دربار اصفهان به سختي مي¬شود کلمه¬اي به فارسي شنيد. (تبريز از ديدگاه سياحان خارجي ...ص ۸۲- ۱۱۲ سال  ۲۵۳۶).
روند تعليم و تدريس عربي, ترکي و فارسي در کنار هم در اين کشور ادامه داشت تا اينکه در زمان رضاخان دستور جلوگيري از تدريس و يادگيري زبان ترکي داده شد و دشمني با زبان و فرهنگ غني ترکي در راس برنامه¬هاي تخريباتي رضاخان و جانشين وي قرار گرفت.
امروزه نيز پان¬آريائيست¬ها به جاي تشکر از امپراتوران ترک که توسعه دهندگان زبان فارسي بودند همواره با آنها و با همة ترکان دشمني مي¬ورزند . علت اين دشمني هم بيشتر از آنجا ناشي مي¬شود که در طول هزارسال, ترکان در راس حکومتهاي ايراني و در قالب پادشاهان و سلاطين, وزرا, فرمانداران ايالات و ولايات و فرماندهان کشوري و لشگري بوده و پارسيان و تاجيکان بيشتر به عنوان منشيان و  رعايا در خدمت آنان بوده¬اند . اين عامل باعث احساس حقارت در ناسيوناليستهاي افراطي شده پس از حاکميّت خاندان پهلوي بر ايران که خود را منتسب به پارسيان مي¬کرد. در پي تلافي اين حقارت هزارساله برآمدند !
دربارة اين حسّ حقارت به متني که در مجلة «نگاه¬نو» در سال ۱۳۷۰ چاپ شده و اين مجله به وسيله ناسيوناليستهايي چون كاوه بيات و همفكرانش منتشر مي شد نظري مي¬افکنيم : «ملّت ايران طي حدود هزارسال از زمان غزنويان تا پايان قاجاريه زير سلطه سلاطين ترک قرار داشته است و چنان بوده که در مدت طولاني اين تسلط, از حداکثر حق و بختي که گاه برخوردار مي¬شده, شمشيرزني در مقام سربازي ساده در خدمت سرداران ترک بوده است, حال لازم به يادآوري نيست که چون همه املاک بزرگ همواره از سوي شاهان به صورت تيول و اقطاع در اختيار سرداران پيروزمند قرار مي¬گرفت, يک ايراني غير ترک سهمي در اين ميان نمي¬توانست داشته باشد»( مجله نگاه¬نو شماره ۴, دي ماه سال ۱۳۷۰ ص 38).
پان¬فارسيست¬ها اثر مکتوب, منحصر به فرد و جهاني " دده¬قورقود       " (قرن 5 هجري قمري ), فرهنگ فارسي- تركي "صحاالعجم هند و شاه نخجواني"      ( قرن 7 ق )  و آثار شاعراني چون حسن اوْغلو, نصير باکويي (قرن 7 ق ) ,  قاضي ضرير,    برهان الدين , نسيمي, شيخ انوار ( قرن 8 ق ) , حقيقي , حبيبي  و ديگران را که بسيار قديمتر از زمان صفويان و به ترکي آذربايجاني است ناديده گرفته تلاش مي¬کنند اين تفکر را بر مخاطبينشان القاء کنند که زبان ترکي , بيشتر , از زمان حکومت صفويان زبان مردم آذربايجان و زبان عمومي شده است و اين صفويان بودند که زبان ترکي را رونق بخشيده و رواج دادند , در حالي که ادّعاي اينان کاملاً غير مدلّل و غير منطقي است و آثار مکتوب باقي مانده از سالهاي بسيار جلوتر از دوران صفويان , مؤيّد اين واقعيّت است که زبان ترکي از زمانهاي بسيار كهن زبان عموم مردم آذربايجان بوده است و صفويان هم تلاشي براي رونق اين زبان انجام نداده¬اند .
نصراله فلسفي در جلد اوّل زندگي شاه عباس اوّل با استناد به تاريخ «خلد برين» مي¬نويسد : «شاه عباس براي اينکه از قدرت قزلباش بکاهد, يک دسته سپاه منظم تفنگدار نيز از روستائيان ورزيده و رعاياي بومي ولايات مختلف ايران  . . .  ايجاد کرد. . . . و از قزلباش ترک که خود را اصيل¬تر و نجيب¬تر از مردم پارس زبان ايران مي¬پنداشتند داخل سپاه نبود». و مي¬افزايد: «رعاياي تاجيک يا ايراني [فارس زبان] تا آن زمان  از خدمات لشکري محروم و ممنوع بودند».       ( مجله نگاه نو سال 1370 ش 4 ص 38 ) .
در کتاب «دين و دولت در عصر صفوي» هم به نقل از مينورسکي« the middle east» صفحه ۴۵۱ آمده است : « ترکي که زبان شاهان صفوي بود به ايرانيان تحميل نشد و باوجوديکه به دلايل سياسي شاه اسماعيل يکم اشعار خود را به ترکي مي¬سرود, از بيشتر ترک شدن ايران جلوگيري شد. . . . ».
نه تنها صفويان بلکه در طول امپراطوري هزارساله ترکان در ايران هيچ سلطان ترکي جهت توسعه و ترقي و يا تحميل زبان ترکي کوچکترين اقدامي به عمل نياورده و برعکس در توسعه و ترقي و تحميل زبان فارسي دري که زبان تاجيکان و افغانان بوده کمترين مضايقه¬اي نکرده¬اند که مجبور کردن شيروانشاه نظامي گنجوي را جهت سرودن منظومه ليلي و مجنون به زبان فارسي دري نمونه¬اي از اين تحميلات است که نظامي در نظر داشته اين منظومه را به زبان ترکي بسرايد: (نظامي از شاعران قرن ششم هجري است).
        در حــال رسيـد قاصد از راه      آورد مثــال حضــرت شــاه
   خواهم کـه بياد عشق مجنون      راني سخني چو درّ مکنــون
   از زيــور پـــارسي و تــازي    اين تازه عـروس را طــرازي
   ترکي صفـت وفاي ما نيست      ترکانه سخن سزاي ما نيست       
(مقدمه ليلي و مجنون- وحيد دستگردي چاپ اميرکبير).
نظامي هم از اين تذکر تحقيرآميز دل آزرده شده و اندوه و آزردگي خود را چنين بيان داشته است:
چون حلقـه شاه يافت گوشم      از دل بـه دماغ رفت جوشم
نه زهره کــه سر ز خط بتابم      نه ديده کـه ره به کنج يابم
سرگشته شدم در آن خجالت      از سستي امر و ضعف حالت
کس محرم ني که راز گويم      وين قصه بـه شرح بازگويم    (سيري در تاريخ زبان و لهجه¬هاي ترکي ص ۱۷۵ دکتر  ج. هيئت).
ظاهراً نظامي ديگر نمي¬خواسته ليلي و مجنون را بسرايد که به توصيه و صلاحديد فرزندش «محمد» اقدام به اين کار مي¬کند.
زبان دري (فارسي) که ميراث سامانيان و زبان مناطق تاجيکستان و افغانستان بوده تا قرن هفتم هجري به مناطق فارس ايران راه نيافته بوده است, چنانکه هيچ شاعر دري¬گوي تا اين تاريخ در مناطق و شهرهاي استان فارس پديدار نشده است و تا اين زمان, زبان پهلوي يعني زبان اصلي مردم پارس در اين مناطق تکلم مي¬شده و سعدي شيرازي اوّلين شاعر دري¬گوي اين منطقه نيز علاوه بر اينکه گلستان و بوستان را به زبان دري و يا به بيان بهتر به زبان مرسومِ  دربار پادشاهان نوشته است ديواني نيز به زبان مردم فارس و شيراز سروده است كه «فهلويات» نام دارد . اين زبان , همان زبان پهلوي و زبان اصلي و بومي مردم فارس است که با تحميل شدن زبان دري افغانستان و با گذشت قرنها , از ميان مردم شيراز و ديگر شهرهاي بزرگ فارس نشين رفته و فراموش شده است.
حافظ شيرازي شاعر قرن هشتم هم ابياتي به زبان اصلي و بومي شيراز سروده است که نشان دهندة حضور قوي زبان پهلوي در ميان مردم شيراز تا قرن هشتم هجري مي¬باشد.
«به پي¬ماجان غرامت بسپريمن   عزت يک وي روشتي از امادي» (روزنامه همشهري يکشنبه ۱۶ آبان ۱۳۷۸ مصاحبه با  دکترتفي وحيديان کامياره زير عنوان : " زبان- دري ادامه پهلوي ساساني نيست » ) .
با در نظر گرفتن اينکه در قرن هشتم هجري زبان پهلوي شيرازيها سالهاي متمادي تحت تأثير زبان دري نيز بوده است, هيچ شيرازيي, امروز نمي¬تواند معني اين شعر حافظ را به راحتي بفهمد . و اين, نشانة تغيير يافتن زبان اصلي و بومي مردم شيراز و ديگر شهرهاي فارس زبانِ امروز, از زبان اصلي و بومي , به زبان فارسي دري در طول قرون متمادي و پس از تسلط زبان دري بر ايران است.
هنوز هم با اندک فاصله¬اي از شهرهاي بزرگ و مرکزي و فارس زبانِ   ايران , مردم بقيه شهرها و روستاها به زبان غير دري (غيرفارسي) صحبت مي¬کنند که نشانة تحميل شدن زبان فارسي دري از طريق حکومت ها بر مردم مناطق مركزي است که حاکميت اصلي آنها بيشتر در شهرهاي بزرگ و مرکزي بوده است .
با اندک فاصله¬اي از اصفهان و به طرف غرب و جنوب غربي آن که برويم, زبان مردم شهرکرد, سامان, چادگان و فريدن را  بختياري و ترکي می بينيم که متفاوت از فارسي دري اصفهان است .
با فاصله چند ده کيلومتري از تهران به شمال, شمال غرب, غرب, جنوب و شرق, مردم به زبان مازندراني (طبري),  گيلکي, تالشي, ترکی , تاتي و سمناني صحبت مي¬کنند که ربطي به زبان فارسي دري که در تهران, اصفهان و شيراز تکلم مي¬شود ندارد, و از نظر تاريخي هم زبان سمناني, گيلکي, تالشي, تاتي و طبري به مراتب قديمتر از فارسي دري که از قرون چهارم و پنجم هجري وارد ايران شده است مي¬باشد.
زبان ترکي هم تاريخ هفت هزارساله در ايران دارد و از نظر ريشه و مورفولوژي ادامة زبان سومري و ايلامي است و هيچ قرابت و نزديکي با زبان فارسي دري ندارد. (آذربايجان در سير تاريخ ايران ج. ۲ ص ۸۶۹ رحيم رئيس¬نيا).
با توجه با آنچه که نوشته¬ شد از آنانيکه ادعا دارند زبان ترکي بعدها به مردم آذربايجان تحميل شده است بايد پرسيد, اين زبان اگر تحميلي است اين تحميل به وسيله چه¬کسي, کدام سلطان و با چه امکاناتي بوده است؟!
در تاريخ حتيٰ نشان اندکي از تشويق اين زبان بوسيله سلاطين ترک ديده نشده است تا چه رسد به تحميل آن !
زبان ترکي که زبان مردم آذربايجان و ديگر مناطق ترك ايران است وضع و موقعيتش از دو حال خارج نيست :   1-  اين زبان از7000 سال پيش و از زمان سومريان كه بنيان گذاران اولين تمدن بشري هستند , ايلاميان و اعقاب آنها به مردم ترک ايران به ارث رسيده است که اسناد زيادي در اين مورد موجود است. و




تصاويري از مراسم  قلعه بابك در 13/ تير/1382 و پاره اي از خواسته هاي شركت كنندگان در پاي اين قلعه واقع در نزديكي " كليبر "در آذربايجان شرقي

Open schools for educate Azerbaijanis Turkish
مدارس را براي آموزش تركي آذربايجاني باز كنيد

                                    تصوير

ترکاني هم که بعداً به اين سرزمين آمده¬اند به همزبانان قبلي خود پيوسته و زبان ترکي آذربايجان و آناتولي را پديد آورده¬اند  
که در هر دو حال اينها ترکان اصيلي هستند كه بعد از حاكميت اسلام به مدت هزار سال مستمر از چين تا قلب اروپا را با تدبير و كارداني و سياستمداري خردمندانه , زير حاكميت و اداره خود داشتند و آذريهاي ترک شده هم نيستند , چه اگر آذريهاي آقاي كسروي در آذربايجان اكثريت مي بودند و تركان مهاجر در اقليت , بايد مهاجرين ترك در داخل بوميان باصطلاح آذري مستحيل مي شدند وزبان مردم كنوني آذربايجان هم زبان آذري مورد ادعاي آقاي كسروي مي شد نه زبان تركي آذربايجان !
همچنين اين زبان به مراتب از فارسي دري (فارسي امروزي) كه بيش از %۷۰ آن برگرفته از لغات و کلمات عربي, ترکي, هندي و ديگر زبانهاست خالص¬تر و قدرت¬ بيان آنهم بعلت داشتن ۲۴ هزار فعل بيشتر است .
بعلاوه اين زبان بر عکس زبان فارسي دري به هيچ قوم و ملّتي هم تحميل نشده است . حال مردم آذربايجان و مردم ديگر مناطق ترک ايران چه ترک بومي و از نسل سومرها و ايلامها باشند, چه ترک مهاجر, فرقي نمي¬کند ترک ايراني هستند که اگر افرادي غير ترک هم در بينشان بوده است ( تبعيدي ها ي    طايفه اي و غيره )  بصورت اقليت اندک در ميان آنها زندگي کرده¬اند ؛ مثل اهالي بعضي از روستاهاي غير ترک آذربايجان در اطراف شهرهاي مرند و خلخال .    بعضي از اين اقليت¬ها ممکن است بر اثر ازدواج يا بکارگيري زبان ترکي بعنوان زبان رابط و زبان اكثريت منطقه , در طول چندين سده در داخل مردم ترک مستحيل شده باشندکه بسيار طبيعي است.
مگر امروز به مردم ترکيه مي¬توان گفت که شما ترک نيستيد؟ چه, بيشتر آنان هم بعداٌ به اين سرزمين آمده و اکثريت مطلق جمعيت آسياي صغير را تشکيل داده و کشور ترکيه امروز را بنا نهاده¬اند که مطمئناً در بينشان اقليت بيزانسي و يوناني هم بوده است . به خصوص اينکه همه مي¬دانند زبان دولت بيزانس ترکي نبوده و قسطنطنيه (استانبول) تا قرن پانزده ميلادي هم شهر بيزانسي و غير ترکي بوده است, ولي امروز کسي از غير ترک بودن اهالي استانبول حرفي به ميان نمي¬آورد و اگر هم بياورد تغييري درتركيب اهالي ترك زبان استانبول به وجود نخواهد آمد .
نبايد راه دور و دراز را پيمود , همه مي دانيم مهاجرت اروپائيان به قاره آمريكا به بيش از چهار صد سال نمي رسد ولي سرخپوستان آمريكايي از مردم بومي و شايد چند هزار ساله اين قاره به شمار مي روند ,  در حال حاضر آيا مي توان گفت كه چون زبان  بومي مردم اين قاره سرخپوستي بوده و امريكائيان مهاجر  از اروپا به اين قاره مهاجرت كرده ودر اين مناطق ساكن شده اند  لذا اين مهاجرين  بايد زبان انگليسي , فرانسوي و اسپانيولي خود را رها كرده به زبان سرخپوستاني كه ساكنين اصلي و بومي امريكا هستند سخن بگويند و خود را هم از نسل سرخپوستان بدانند ؟ !
بر فرض , تركان هم از افراد بومي و 7000 ساله ساكن آذربايجان نباشند و  بعدها ,  از زمان غزنويان و سلجوقيان , و از  هزار سال پيش به اين سرزمين مهاجرت كرده باشند , آيا مهاجرت آنها به آذربايجان و ديگر مناطق ترك ايران از مهاجرت اروپائيان به امريكا جديدتر است ؟!    آنچه مسلم است تركان در آذربايجان و در ديگر مناطق ترك زبان ايران اكثريت جمعيت اين مناطق را تشكيل مي دهند و در هر جامعه اي هم , بنيان آن جامعه  بر اساس جمعيت اكثريت شكل مي گيرد و گروه هاي اقليت , قالب اكثريت را به خود مي گيرند و همانند آنها مي شوند .  بر فرض , اگر باصطلاح آذريهاي غير تركي هم به صورت اقليت  در اين مناطق بوده اند , در داخل اين اكثريت مستحيل شده از بين رفته اند . حال چطور مي توان ادعا كرد كه مردم آذربايجان از زبان قانونمند , موزون , زنده , پويا و جهاني خود دست كشيده به دنبال زبان مهجور و مرده باصطلاح آذريهايي باشند كه نه وجود خارجي دارد و نه اثر مكتوبي از اين زبان بجاي مانده است , و براي پيدا كردن چند جمله شفاهي به اين زبان هم , بايد به دنبال چند ده كوره گشت تا شايد اثري از آن پيدا شود !!
با همة اين احوال خود فارسها هم مهاجر هستند و بعدها به ايران آمده¬اند و مکان اصلي  و بوميشان هم ايران نبوده و استپ¬هاي جنوب سيبري بوده است.
زبان بومي ايرانيان ساکن استانهاي فارس¬نشين امروز هم قبل از مهاجرت فارسها به ايران, ايلامي بوده است. ولي چون فارسها با آمدنشان به ايران و مناطق فارس, اکثريت نسبي جمعيت منطقه را تشکيل داده اند, خود را فارس خواندند و کسي هم نگفت فارسها زبانشان را بر بوميان ايلامي تحميل کرده¬اند . و يا كسي ادعا نكرد كه فارسهاي كنوني در اصل فارس نيستند و ايلامي هستند و چون زبان ايلامي ها هم از نظرريشه شناسي با تركي يكي است و جزء  زبانهاي التصاقي مي باشد و با زبان پارسي قديم كه جزء زبانهاي تحليلي است اصلاً  قرابت و نزديكي ندارد در حقيقت اصل و ريشه فارسها از تركهاست  ! !
ملّتي که تاريخ چند هزار ساله قبل از اسلام سومري , ايلامي ,كوتي , لولوبي , اورارتويي , ماننايي , اشكاني و تاريخ هزارسالة بعد از حاکميت اسلام ايران را رقم زده و در طول تاريخ بر هيچ قوم و ملّتي ظلم فرهنگي روا نداشته است مگر امروز مظلوميت فرهنگي و زباني را که از طرف عده¬اي ازسلطنت طلب ها , و حاملان تفكر پوسيده دوران پهلوي پيش کشيده مي¬شود مي¬تواند بپذيرد ؟!
بعضي از پان آريائيستها و كسرويست هاي افراطي پا را از ديدگاههاي مريد و مراد خود   احمد كسروي هم فراتر نهاده  باصطلاح تحميل شدن زبان تركي بر مردم آذربايجان و ديگر تركان ايران را به مغولها نسبت مي دهند !  اين افراطيون  حـتي نمي دانند و يا خود را به ناداني مي زنند كه زبان مغولي زباني بوده متفاوت از تركي .  و اگر  مغولها مي خواستند زبان خود را بر مردم آذربايجان و ديگر مناطق ايران تحميل كنند چرا زبان مغولي خود را به آنها تحميل نكردند و زبان تركي را تحميل كردند ؟!
از اين گذشته , مغولها تنها حاكميت آذربايجان را به عهده نداشتند , بلكه آنها بر كل ايران و همسايه هاي امروزي آن , و از عراق تا چين را در اختيار داشتند و اگر در فكر تحميل زبان تركي ! بودند چرا زبان مردم ساير كشورها, بخصوص زبان فارسهاي هموطن ما را تُرك نكردند و فقط قسمتي از خراسان    ( تركان خراسان ) , فارس ( قشقائيهاي استان فارس ) , كرمان و اصفهان         ( تركان پيچاقچيهاي سيرجان و افشار كرمان , و تركان فريدن اصفهان ) , و استانهاي مركزي ( اراك , ساوه و قم ) و آذربايجان را تُرك زبان كردند ؟!
در ارتباط با همين موضوع , احمد كسروي در كتاب " آذري يا زبان باستان آذربايجان " مي نويسد :
" در زمان مغولان , از آغاز آن آگاهي  ديگري در باره آذربايجان نمي داريم . پيداست كه مغولان كه آنجا را تختگاه ايران گرفتند دسته هاي انبوهي را كه از مغولستان با خود آورده بودند در آنجا نشيمن دادند ليكن اينان جز از ترك مي بودند و زبانشان جز از تركي مي بود . ترك و مغول زبان يكديگر را نفهميدندي . ما نمي توانيم گفت كه در زمان مغول بر شماره تركان در آذربايجان افزود و رهنموني براي چنين سخني در دست نمي داريم . "  ( آذري يا زبان باستان آذربايجان ص 19 )
از اين گذشته , مغولان هم مثل ديگر سلاطين , فارسي دري را زبان درباري خود انتخاب كرده بودند و اين زبان را تقويت , و به زبان ديگر تحميل    مي كردند .  سعدي و حافظ شيرازي دو شاعر مشهور قرن هفتم و هشتم هجري در زمان مغولان به اوج شهرت رسيده اند و تعريف وتمجيدهايي از حاكمان مغول زمان خود كرده اند  !
حاكمان مغول , تاريخ مغول را هم به زبان فارسي دري مي نويساندند . رشيدالدين فضل اله مورخ مشهور دوره مغول ( قرن7 – 8 هجری قمری ) كتاب                " جامع التواريخ " را كه تاريخ جامع حكومت مغولان است به فارسي نوشته است . در اين كتاب رشيدالدين فضل اله از چگونگي روي كار آمدن چنگيزخان و فتح هاي مدبرانه و مقتدرانه وي و ديگر سلاطين مغول و نصايح و پندهاي خان بزرگ مغول (چنگيزخان) كه او را با اسكندر سردار بزرگ مقدوني مقايسه مي كند نوشته هاي بسيار دارد . اينك سطوري از كتاب " جامع التواريخ " رشيدي :
" ...از داستانهاي چنگيز خان , در سيرات و اخلاق پسنديده و عادات كريمه او و مثالها و سخنها و بيلكها و حكمتهاي نيكو كه بر حسب هر زمان گفته و فرموده ...
چنگيزخان فرموده است كه مردماني كه پسران ايشان بيليك پدران نمي شنيده اند و اينيان به سخنان آقايان التفات ننموده و شوهر به خاتون اعتماد نكرده و خاتون به فرمان شوهر ننشسته و قاينان عروس را نپسنديده و عروس قاين را حرمت نداشته وبزرگان كوچكان را سراميشي نكرده و كهتران نصيحت مهتران نپذيرفته وبزرگان دل غلامان نزديك نداده و يوسون و ياساق به طريق عقل وكفايت در نيافته ... اين قوم بي تربيت ونا بسامان بوده اند ...
ديگر گفته است : هر كس اندرون خود را پاك تواند كرد ملك را از بدي پاك تواند كرد .
ديگر گفته است : هر سخن كه سه دانا بر آن اتفاق كنند , آنرا همه جا باز توان گفت و الا بر آن اعتماد نباشد . سخن خود , و از آن ديگري , با سخن دانايان قياس كن, اگر موافق افتد , گفتني است و الا هيچ نبايد گفت .
ديگر : مرد بايد كه ميان خَلق چون گوساله در ميان باشد و در وقت جنگ چون چرخ گرسنه در شكار جهد و ... ( جامع التواريخ , رشيدالدين فضل اله صص434- 436 , به كوشش دكتر بهمن كريمي , چاپ اقبال , نوبت چهارم سال 1374 )

ناسيوناليستهاي افراطي كه با تئوريهاي نژادپرستانه خود را مشغول مي¬کنند آب در هاون مي¬کوبند !   امروزه جوانان سرفراز آذربايجان و ديگر تركان ايران وقعي به آرياپرستان واپسگرا نمي¬گذارند, آنها به زبان و فرهنگ ترکي وتاریخ پر افتخارشان عشق مي ورزند .  آنها بر کلية زبانها و فرهنگهاي کشور احترام قائلند و حقي مساوي و برابر با نسبت جمعيت براي همة زبانهاي متداول در ايران قائلند نه بيشتر نه كمتر!   و زبان تركي آذربايجاني هم كه زبان اكثريت نسبي جمعيت كشور و سومين زبان زنده و با قاعده جهان است (نشريه اميد زنجان  20/ مرداد/ 1378 شماره 285 به نقل از مجله پيام يونسكو ) حق رسمي و سرتاسري شدن در ايران به عنوان دومين زبان رسمي ودولتي در كنار زبان فارسي در كشور را دارد !
زبان, نشاني از نشانه¬هاي خداوندي وسند ملي سخنگويان آن ملت است و بر هر فرد مسلمان و انسان آزاده¬اي لازم و واجب است بر اين نشان خداوندي و سند هويت انسانها حرمت و احترام قائل شود ,   آنکس که در ايران زندگي مي¬کند ايراني است و به هر زباني هم صحبت مي¬کند زبانش ايراني و قابل احترام است, در اين کشور گروهي صاحبخانه و گروهي مستأجر نيستند !
يکي ديگر از موضوعاتي که پان¬آريائيست¬ها¬ را به تلاشي عبث وا داشته است نام تاريخي سرزمين آذربايجان است که قسمتي از آن در شمال رود ارس (آراز) که امروزه کشوري مستقل با حکومت جمهوري مي¬باشد قرار دارد و قسمت ديگر در جنوب رود ارس و در محدودة سرحدات سياسي جمهوري¬اسلامي ايران.
آذربايجان شمالي که نام جمهوري آذربايجان را با خود دارد در سال ۱۹۱۸ به مدت دو سال مستقل شد و پس از آن نيز با اشغال کمونيست¬ها به «جمهوري سوسياليستي آذربايجان شوروي» تبديل شد و پس از استقلال مجدّد در سال  ۱۹91 دوباره نام قبلي خود را باز يافت.
تمام تلاش ناسيوناليست¬هاي افراطي بر اين است که بگويند: «آذربايجان» در طول تاريخ هرگز نامِ سرزميني که امروز جمهوري آذربايجان نام دارد نبوده و اين نام بعداً و در سال ۱۹۱۸ بوسيله محمدامين رسول¬زاده بر روي اين منطقه گذاشته شده است و نام تاريخي جمهوري¬ آذربايجان فعلي هموراه «اران» بوده است.
تلاش پان¬فارسيست¬ها براي اين ادعاي بيهوده از آنجا ناشي مي¬شود که اينها تصور مي¬کنند چون سرزمين قسمت¬ شمالي رود ارس جمهوري مستقلي شده است و در زمان حکومت شوروي¬ نيز جمهوري مستقل در ترکيب جمهوريهاي متحد و برادر (!) بود و از آنجائيکه زبان, فرهنگ و عادات و رسوم مردم آن سوي ارس با اين سوي ارس يکي است و در گذشته نيز تاريخ مشترک داشته¬اند , و حتيٰ اقوام نزديک آنها در هر دو سو زندگي مي¬کنند, ممکن است اين همنامي احساسي را در مردم آذربايجان جنوبي ايجاد کند که منجر به فکر تشکيل وطن و کشور مشترک آذربايجان شود, لذا تلاش مي¬کنند به هر شکلي شده اين دو قسمت را با نامي جدا بنامند که منجر به تشکيل وطن وکشور مشترک آذربايجان نشود!
امّا تاريخ ثابت کرده است که زبان و فرهنگ و تاريخ مشترک هميشه احساس ايجاد و طن مشترک را بوجود نمي¬آورد. امروزه ملتهاي زيادي هستند با زبان و فرهنگ و تاريخ مشترک که داراي چندين کشور مجزا و حتيٰ مخالف هم هستند, مثل کشورهاي عربي که با داشتن زبان و فرهنگ عربي و مشترک در قالب کشورهاي متفاوت و متعدد و در بعضي موارد هم مخالف هم اداره مي¬شوند و در مقابل کشورهايي هستند که مردم آن با زبان و فرهنگهاي متفاوت, در چارچوب يک سرزمين و يک کشور به زندگي مسالمت آميز ادامه مي¬دهند؛ مثل کشور سوئيس با سه زبان رسمي و متفاوت, کانادا با دو زبان رسمي, بلژيک با سه¬زبان , سنگاپور با چهار زبان رسمي و متفاوت , و كشورهاي بسياري كه چندين زبان رسمي دارند !
مردماني که با داشتن زبان¬ها و فرهنگ¬هاي متفاوت در يک کشور زندگي مي¬کنند در صورتيکه حقوق زباني و فرهنگي برابر داشته باشند و احساس برتر بودن در مردم يک زبان و فرهنگ و  احساس حقارت در مردم زبان و فرهنگ ديگري در بين نباشد اتحاد واقعي, قلبي در آنها بسيار بيشتر و عميق¬تر است تا در کشورهايي که با سياست¬ حاکميت¬ يک زبان و يک فرهنگ و تحقير زبانها و فرهنگهاي ديگر مي¬خواهند جامعة يکدست و متحد ايجاد کنند!
اصولاً در ميان سياستمداران کشورهاي چند زبانه¬اي که سياست حاکميت يک زبان را دنبال مي¬کنند نگرانيها و دلمشغوليهاي ناشي از تفکر جدايي طلبانه زياد است.
سياستمداران چنين کشورهايي بايد به جاي اجراي سياست کهنه و مردود حاکميت يک زبان در يک کشور چند زبانه و طي کردن راه دشوار و پرخطر, احترام به زبانها و فرهنگهاي موجود در کشور را در رأس برنامه¬هاي فرهنگي خود قرار دهند و حقوق همة زبانهاي پويا در کشور را با توجه به نسبت جمعيتشان, در رسانه¬هاي گروهي چون راديو- تلويزيون و مطبوعات رعايت کرده و به تدريس آنها در مدارس و دانشگاهها اهتمام ورزند که بيشترين وحدت را ميتواند به ارمغان آورد.
نام آذربايجان نيز نبايد شک و شبهه¬اي در بين سياستمداران ايجاد کند؛ بنا به آمار غير رسمي, هم اکنون بيش از ۳۰ ميليون نفر از مردمي که به ترکي صحبت مي¬کنند در محدودة آذربايجان جنوبي شامل استانهاي آذربايجان شرقي, آذربايجان غربي, اردبيل, زنجان, قزوين, همدان, مرکزی ٍ قسمتي از گيلان, و در محدوده استانهاي ديگر چون تهران, خراسان, گلستان, سمنان,  قم, اصفهان, کرمان, فارس و ديگر مناطق زندگي مي¬کنند.
اگر حقوق زباني- فرهنگي و اقتصادي اين اکثريت نسبي جمعيت ايران رعايت شود و اين جمعيتِ ۳۰ ميليوني بتوانند در کنار زبان رسمي کشور به زبان خود در مدارس و دانشگاهها نيز تحصيل کنند و در راديو و تلويزيون سراسري و مطبوعات دولتي سهمي مناسب با جمعيتشان داشته باشند و در برنامه¬هاي راديو- تلويزيون بجاي تبليغ و توسعه يک زبان و يک فرهنگ و بي¬توجهي به زبانها و فرهنگهاي ديگر, به همه زبانها و فرهنگهاي رايج در کشور به ديدة احترام نگريسته شود و از نظر اقتصادي , سرمايه¬گذاري ملّي در اين مناطق صورت پذيرد, نه تنها داشتن نام آذربايجان در آن سوي ارس مشکلي ايجاد نمي¬کند. بلکه جاذبة اين سوي ارس که بيشترين جمعيت ترک آذربايجاني را در خود جاي داده است. بيشتر هم خواهد بود؛ در غير اينصورت چه نام آذربايجان در آن سوي ارس باشد و يا نباشد بايد سياستمداران کشور نگران نارضايتي ۳۰ ميليون نفر از مردم کشورمان باشند, چرا که همانطوري که گفته شد اين نام سرزمين مشترک نيست که اتحاد و اتفاق و زندگي مشترک در محدوده يک کشور را فراهم مي¬آورد, بلکه داشتن حقوق برابر و مشترک است که باعث چنين اتحاد و اتفاق مي¬شود. از نظر تاريخي نيز در مورد چگونگي نام آذربايجان در بين مورخين نظريات متفاوتي با توجه به معنا و مفهوم اين نام وجود دارد, بعضي از مورخين اين نام را برگرفته از چهار کلمة ترکي «آذ, ار, باي, گان» که منتسب به اقوام «آز» يا «آذ» تركان است مي¬دانند. (آذربايجان در سير تاريخ ايران- رحيم رئيس¬نيا ص ۱۰۰) بعضي¬ها آنرا برگرفته از نام حاکم آذربايجان در زمان حملة اسکندر مقدوني, «آتروپات» مي¬پندارند و بعضي¬ها هم اين نام را در ارتباط با کلمه " آذر "  (آتش به زبان پارسي قديم) تصور مي¬کنند؛ ولي آنچه که واقعيت دارد اين است که نام آذربايجان از قديم¬الايّام شامل نواحي شمال و جنوب رودخانه ارس مي¬شده و اين نام پس از استقلال جمهوري آذربايجان در سال ۱۹۱۸ بر روي سرزمين شمالي ارس گذاشته نشده است, اين نام همواره در طول تاريخ علاوه بر قسمت جنوبي رودخانة ارس, قسمت شمالي آن را نيز شامل مي¬شده است.
گر چه در تاريخ ناحية بين دو رود کر و ارس «الران», «ارّان» و «آران» ناميده شده ودر نوشته بعضي از مورخين و گاهي نيز به تنهايي و به عنوان ايالت مستقل از آن ياد شده است ولي اين ناحيه همواره بخشي از آذربايجان بوده و چون منطقة نسبتاً گرمسيري هم هست در فرهنگ مردم آذربايجان نيز «آران» به منطقة گرمسير و غير کوهستاني گفته مي¬شود.
اينک در مورد حدود آذربايجان که در تاريخ آمده است:
آذربايجان در آستانة حملة اعراب سرزمين¬هاي بين همدان, زنجان و دربند (در جمهوري خود مختار داغستان امروزي) را شامل مي¬شده است, چنانکه در تاريخ بلعمي در مقدمة «خبرگشادن آذربايگان و دربند خزران» حدود آن چنين ترسيم شده است:
«. . . اوّل حد از همدان درگيرند تا به اَبهَر و زنگان بيرون شوند و آخرش به دربند خزران, و بدين ميانه اندر هر چه شهرها است همه را آذربايجان خوانند» (تاريخ طبري ص ۵۲۹).
ابن¬حوقل که شخصاً در آذربايجان سياحت کرده, در نقشه¬اي که از درياي خزر به دست داده, اراضي گسترده شده از دربند تا گيلان را زير نام آذربايجان آورده است, همين ادعا را کتيبه¬اي که مرزبان ساسانيان در دربند, در سال ۵۳۳ ميلادي (اوايل سلطنت انوشيروان) بر ديوار دژ آن سامان حک کرده اثبات مي¬کند ( همان کتاب ص ۳۶۵).
ابن فقيه در اواخر قرن سوم هجري حد آذربايجان را از مرز بردعه تا مرز زنجان دانسته (ترجمه مختصرالبلدان, ص ۱۲۸) و محمدحسين خلف تبريزي, اران را ولايتي از آذربايجان به شمار آورده که گنجه و بردعه از اعمال آن است (برهان قاطع جلد يک ص ۹۶).
حمداله مستوفي هم در نزهـت القلوب چنين مي¬نويسد: «آذربايجان: حدودش با ولايت عراق عجم [اراک فعلي] و موغان و گرجستان و ارمنستان پيوسته است. شهرها: تبريز, اوجان,. . . گرگر, نخجوان, اجنان, اردوباد, و ماکويه» (نزهـت¬القلوب. ص ۸۵ و ۱۰۲).
مسعودي که در نيمة نخست قرن چهارم هجري مي¬زيسته در کتاب «مروج الذهب» جلد يک ص ۱۰۰ نوشته «. . . الران مِن بلاد آذربايجان» (اران از شهرهاي آذربايجان است).
شمس¬الدين سامي در ماده نظامي [گنجوي] قاموس الاعلام خود که در سال ۱۳۱۶ هـ . ق. (۱۸۹۸-۹ ميلادي) منتشر کرده, زادگاه شاعر را «قصبه گنجة آذربايجان» نوشته و بدين ترتيب شهر گنجه را که در جنوب رودخانة کُر قرار دارد از شهرهاي آذربايجان شمرده است.
ميرزا کاظم بيگ که از استادان ادبيات فارسي, عربي و ترکي دانشگاه قازان و پترزبورگ بوده و در کتاب خود بنام «دستور زبان تطبيقي زبانهاي ترکي» که در ۱۸۴۶ ميلادي توسط دانشگاه قازان انتشار يافته زبان ترکي آذربايجاني را به دو لهجة آذربايجاني جنوبي و شمالي تقسيم کرده است (همان کتاب ص ۹۴).
همچنين در لغتنامه دهخدا در برابر ماده اران: «اقليمي است در آذربايجان» نوشته شده است و اسناد بسياري که نشان مي¬دهد از زمانهاي بسيار ديرين تا سال ۱۹۱۸ ميلادي که اراضي گسترده شده در شمال رود ارس که بصورت جمهوري مستقل درآمد و رسماً « جمهوري آذربايجان» ناميده شد نه تنها در اسناد رسمي بلکه در قلم و زبان نويسندگان و شعرا هم پيش از سال ۱۹۱۸ «آذربايجان» ناميده شده است و اين نام تاريخي را نمي¬توان از روي قسمت شمالي آذربايجان که در سال ۱۸۱۳ و ۱۸۲۸ ميلادي از قسمت جنوبي آن جدا گرديد, برداشت.
گر چه به تصور بعضي از ناسيوناليستهاي افراطي بهترين راه اين است که نام آذربايجان را از قسمت جنوبي رود ارس بردارند , همانطوريکه زنجان را در سالهاي حاکميت خاندان پهلوي از اين نام محروم کردند و در سال ۱۳۷۲ هم نام آذربايجان را از روي قسمت مهم آن يعني مناطقي که امروز در اسناد دولتي استان اردبيل ناميده مي¬شود برداشتند و شايد روزي تبريز و اروميه هم از داشتن نام آذربايجان محروم شود, ولي هيچکدام از اينها چاره اصلي درد نيست و فقط پاک کردن صورت اصلي مسئله است . تنها راه حل واقعي  مسئله , شناخت حقوق فرهنگي- اقتصادي مساوي و برابر با هم¬وطنان فارس زبان, براي ۳۰ ميليون نفر از جمعيت ترک زبان کشورمان و تدريس زبان تركي به عنوان دومين زبان رسمي كشور در مدارس ابتدايي,راهنمايي,دبيرستان و دانشگاهها , و قبول اين   واقعيت كه ايراني بودن مساوي فارس بودن نيست و تمام ملت ها و  قوميت هايي كه در اين كشور زندگي مي كنند ايراني هستند و هيچ ملت و قومي ارجحيت و برتري بر ملت ها و اقوام ديگر ايراني ندارد . اين در حالي است که شهرهاي ترک¬نشين از پائين¬ترين رونق اقتصادي برخوردار است و کمترين سرماية ملّي در آن مناطق به کار گرفته مي¬شود و  شهرهاي آذربايجان مهاجرفرست ترين شهرهاي ايران شده است . (روزنامه " ايران " 4/6/82 شماره 2562) و فرزندان آن از تحصيل كرده هاي دانشگاهي گرفته تا افراد عادي براي پيدا كردن كار راهي استانهاي تهران , اصفهان ,فارس ,كرمان , يزد و ديگر استانهايي مي شوند كه بيشترين سرمايه گذاري دولتي در آنها صورت  مي گيرد و روز به روز بر رونق اقتصادي أنها افزوده مي شود !

........................................................................................................................
بهار 1383  هجري شمسي    (   2004 ميلادي )

در باره زبان تركى آذربايجان  یازان:  رحيم رئيس نيا

چند نکته مقدماتی

زبان ارزنده ترين ثروتی است که ارزش های معنوی خلق را پاسداری می کند. برای مطالعه قانونمندی های ترقی و تکامل يک زبان، لازم است منشاء و فرآيندهای قومی مؤثر در شکل گيری خلقی که حامل زبان است، به طور همه جانبه مورد پژوهش قرار گيرد؛ زيرا که زبان مردم يک منطقه با تاريخ آنها پيوند دارد و همانگونه که تاريخ تشکيل يک خلق پيچيده است، تاريخ شکل گيری زبان آن نيز ساده نيست.

يک خلق معمولا" از درهم آميزی عناصر مختلف قومی و قبيله ای در طی قرن ها تشکيل می يابد و يک زبان بای آن که به صورت زبان واحد يک خلق درآيد، مراحلی را از سر می گذراند و در نتيجه تأثير حوادث اجتماعی _ تاريخی ادامه ياب و از درهم جوشی عناصر زبانی طوايف و قبايل مختلف و همچنان در جريان قرن ها شکل می گيرد. بديهی است که در اين شکل گيری زبان تمام طوايف و قبايل يکسان و به يک نسبت تأثير نمی گذراند. گاهی تنها زبان يکی از آنها و گاهی زبان و گاهی زبان دو سه تا از آنها مشترکا" اساس قرار می گيرد و زبان های ديگر ه نسبت های مختلف در اين فرايند شرکت می کنند و به تدريج تحليل می روند و ای بسا که به باد فراموشی سپرده شوند. زمانی هم که زبانی بر زبان ديگر غالب می آيد، زبان مغلوب معمولا" دهه ها و سده ها دوام می آورد، و اگر هم از بين برود، عناصری از آن در زبان غالب برای خود جا باز کرده، باقی می ماند. وجود بعضی واژه های ايرانی الاصل در زبان آذربايجانی کنونی را که در فارسی کنونی وجود ندارند، بقايای زبان آذری مغلوب متروک دانسته اند.

برای تکميل فرايند تشکيل خلق، پديد آمدن زبان مشترک دارای اهميت خاصی است. تشکيل دولت آتروپاتن و پديد آمدن مناسبات اقتصادی و اجتماعی پردوام بين بخش های مختلف آذربايجان، به تعيين و تثبيت مرزهای تاريخی اين سرزمين کمک کرد و مبارزات مشترک اهالی اين خطه بر ضد دشمنان و پيدايش نشانه ها وجوه مشترک زياد در زمينه فرهنگ مادی و معنوی و سرانجام نضج گيری زبان واحد، فرايند مزبور در اين واحد جغرافيايی _ تاربخی را کامل کرد.

آثار و اسناد موجود درباره تاريخ زبان آذربايجان، به ويژه در رابطه با دوره پيش از آغاز کتابت، در اين زبان اندک است و روی آثار و اسناد موجود هم، چنان که بايد و شايد کارهای تحقيقی همه جانبه و بی طرفانه روشنگر انجام نگرفته است. اين حقيقتی است که صاحب نظران متذکر آن شده اند و می شوند، بدين قرار:

واحد عادلوف : کارهای انجام گرفته برای تصوير منظره تمام نمای زبان دوره پيش از کتابت ناکافی است و به صراحت بايد گفت که در زمينه پژوهش های مرحله پيش از کتابت خلاء بزرگی به چشم می خورد.1

محمد قاسموف : . . . مسئله منشاء و تشکل زبان آذربايجان را در نظر بگيريم. اين يکی از مسائلی است که در انتظار راه حل قطعی خود مانده است. چرا آثاری که به شرح مفصل و همه جانبه راه های تطور و تکامل زبان آذربايجان اختصاص داشته باشد، تاکنون تأليف نگرديده است؟. . . 2.

عبدالعلی کارنگ : "تحقيق ناقص و ظن ناروا و استنباط نادرست جمعی از متتبعين و نويسندگان باعث ابهام مطلب گرديده و دو عقيده مخالف و ناسازگار ظاهرا" مستند به وجود آورده است."3

دو عقيده مخالف مذکور عبارتند از : 1 – زبان باستان آذربايجان ريشه هند و اروپائی داشته است. 2 – زبان اکثريت مردم آذربايجان از ديرباز داخل سيستم زبان های ترکی بوده است.

گروهی از آن هايی که زبان باستان آذربايجان را دارای ريشه هند و اروپايی می دانند، استقرار زبان ترکی آذری يا آذربايجانی در اين سرزمين را يک حادثه ناميمون موقتی می پندارند که نمی بايست رخ می داد و تاريخ استقرار اين زبان را تا پنج _ شش و حتی دو _ سه سده اخير پيش می آورند و برای دفع هر چه زودتر اين عارضه موقتی چاره انديشی ها می کنند و رهنمودها می دهند. اينان زبان های رايج در آدربايجان پيش از آمدن مادها را نيز ناديده می گيرند و از نظر دور می دارند که اگر ترکی زبانان مهاجر باشند، هند و اروپايی زبان ها نيز بومی اين سرزمين نبوده اند.

در اين ميان گروهی نيز وجود دارند که دگر گشت زبان در آذربايجان را به عنوان يک واقعيت عينی تاريخی قابل مطالعه می پذيرند و بر آن هستند که با پيروی از اصول واقع گرايی تاريخی و گردآوری و بررسی و تحليل علمی آگاهی های پراکنده، می توان زمينه و جايگاه و مراحل فرايند پديده مزبور را در سير تاريخ اين سرزمين روشن و تعيين کرد.

مناسبات دو قوم

امروزه کم ترين ملتی را می توان سراغ گرفت که طوايف و قبايل مهاجر در ترکيب قومی آن تأثير نگذاشته باشند. اقوام و طوايف گوناگون از ديرباز در نتيجه عدم تکافوی مراتع موجود و کثرت نفوس و به قول راوندی "به حکم انبوهی خانه و تنگی چراخوار"4، يا انقلابات طبيعی و دگرگونی اوضاع اقليمی و يا تحت فشار اقوام و نيروهای ديگر و . . . به دنبال يافتن فضای حياتی مساعدتر و در هر صورت برای تأمين زندگی پای در راه های دور و دراز و گاه بی سرانجام مهاجرت گذاشته اند و ای بسا که بيش از يک بار به تغيير مسکن و ميهن خود مجبور شده اند. از همين روست که امروزه تعيين ميهن نخستين اقوام هند و اروپايی و نيز اورال و آلتايی از مسايل مورد اختلاف پژوهندگان است و بعيد نيست که ميهن های اوليه هند و اروپاييان و اورال و آلتاييان که اولی ها اجداد ايرانيان بوده اند و دومی ها نياکان ترکان، به هم نزديک بوده و حتی بين اين اقوام مناسباتی وجود داشته است. حميد نطقی بعد از نقل پاره ای از اطلاعات موجود درباره ميهن های ابتدايی اقوام ترک و ايرانی چنين نوشته است:

" با مقايسه اين دو مورد، آيا سؤال قرابت های جغرافيايی و همسانی وطن های اطلی و خاستگاه های نخستين وسوسه انگيز نيست؟".5

حميد نطقی برخلاف آن هايی که روی دشمنی دو قوم ايرانی و تورانی تأکيد می ورزند، "با امعان نظر دقيق تر به دست آوردهای دانشمندان و ژرف بينی در همان داستان ها که دستاويز کين توزی ها و دست افزار نژادپرستان است" به اين نتيجه رسيده است که "پيوند برادری ترک و فارس چنان قديمی و حقيقی و طبيعی است که به تدابير سلطه جويانه و برتری جويانه . . . مطلقا" نيازی نيست."6

دوغان آوجی اوغلو هم براين عقيده است که "بين ايرانی و ترک ها از زمانهای بسيار قديم مناسبات برقرار بوده است. فردوسی هرچه قدر هم در اثر معروف خود، شاهنامه، از جنگ ها و دشمنی بين دو گروه قومی سخن گفته باشد، مناسبات تنگاتنگ اقتصادی و فرهنگی بين ترکان و ايرانيان ادامه يافته و جنگ ها و يغماها مانع از آن نبوده است.7" جالب توجه است که تولستوف (76 – 1907 م.) که در زمينه باستان شناسي، قوم شناسی و تاريخ خلق های آسيای ميانه پژوهش های زيادی کرده، برآنست که پدران اغوزها و بچنک ها محصول درهم آميزی جوامع ترک _ مغول آمده از شرق در سده های ديرين، با جوامع ايرانی بوده اند.8

آبادی نشينی و کوچ نشينی

آن هايی که الفاظی چون بی فرهنگ و بی تمدن و وحشی و . . . را درباره ترکان به کار برده اند؛ گويا به تفاوت های زندگی آبادی نشينی و کوچ نشينی و تأثير دوشيوه متفاوت زندگی برتمدن و فرهنگ توجه نداشته اند. حميد نطقی و عبدالکريم علی زاده، پژوهندگانی که از زوايای مختلف بر اين مسئله نگريسته اند، در مورد چند و چون آن به نظر واحدی رسيده اند. از آن جايی که نوشته های هر دو محقق در موارد ياد شده مکمل هم به شمار می رود، قسمت هايی از آنها در اين جا نقل می گردد:

"بديهی است، کسانی که همه عمر در کوچ به سر می برند و بيش از سکنی در خانه ، بر زسن اسب می نشينند، زندگيشان همواره در حرکت و شتاب و هجرت می گذرد. به جای کشاورزی به ترتبيت احشام و گله داری می پردازند. خانه شان را به صورت چادر از يک سوی جهان به سوی ديگر آن با خود می برند. بديهی است، فرهنگ خود را دارند که با فرهنگ دهقانان قابل قياس نيست. باورهايشان ساده و طبيعت گراست. به جای شهر در يوردها و اردوها زندگی می کنند. بيش از کتاب به شعر شفاهی می پردازند. شاعرانشان نيز همراه آنان سوار بر اسب و تيردان و کمان در پشت و قوپوز در کنار ماجراهای سفرهای دراز و روی دادهای مهم قوم خود را با آواز خود در حافظه ها نقش می زنند، عاری از تکلفند و به هنگام چاره جويی به جای ترفند اغلب مشت خود را به کار می گيرند. در دشمنی شمشير را به زهر ترجيح می دهند.کم تر حيله گر و بيشتر خشنند. اگر از زيرزمين آثار فرهنگی کوچ نشينان به فراوانی شهرنشينان بيرون نمی آيد، به علت همين تفاوت در جهان بينی و شرايط زندگی است. لکن علت اين امر را در فقدان مطلق فرهنگ غنی نمی توان انگاشت. . . "9

علی زاده برای توجيه اين مسئله که چرا دانشمندان ترک زبان آثار خود را _ در دوره بعد از اسلام _ به زبان عربی يا فارسی می نوشتند؛ می نويسد که عناصر نژادی ترک زبان و ايرانی زبان که از لحاظ منشاء از کهن ترين خلق ها به شمار می روند، از ديرباز نظام حاکم اقتصادی متفاوتی داشتند. "قبايب ايرانی زبان اساسا" زندگی حضری داشتند، در صورتی که قبايل ترک زبان اصولا" مشغول دام پروری و شکار بودند که با طرز زندگی کوچ نشينی رابطه ناگسستنی داشت. . . کوچ نشينان فاقد شرايطی بودند که آبادی نشينان برای رشد و ترقی فرهنگ داشتند. اين نيز مربوط به نظام اقتصادی و طرز زندگی آنان بود. زندگی در صحرا، اقتصاد دام پروري، انتقال دايمی از محلی به محل ديگر، جنگ و جدال برای تصرف مراتع و شکارگاه ها، خصومت های قبيله ای و غيره مانع جدی رشد فرهنگ کوچ نشينان و يکی از علل اساسی عقب ماندگی فرهنگی آنان نسبت به آبادی نشينان بود. آبادی نشينان از دوران قديم دارای الفبا بودند، در صورتی که کوچ نشينان به عللی که در بالا ذکر شد، در آن دوران الفبا نداشتند و برخلاف آبادی نشينان از خود کتابی به ميراث نگذاشتند. ليکن برای مطالعه زندگی اقتصادي، تسليحات و وسايلی که در توليد به کار می بردند، برای آشنايی انواع اصلی اشتغالات و کارهای روزانه آن ها از جمله شکار، صنايع ظريفه، رقص ها آلات موسيقی آنها و نيز برای شناخت عالم حيوانات و به دست آوردن اطلاعات مردم شناسی پيرامون حيات کوچ نشينان دام پرور مدارک مادی ذی قيمتی در دست داريم که آبادی نشينان نظير آن ها را نداشتند. اين مدارک عبارتند از تصاوير بی شمار که در روی سنگ ها کنده شده و متعلق به دوره های گوناگون است که از هزاران سال قبل از ميلاد آغاز می گردد. اين سنگ نوشته ها در بعضی از کشورهای آسيا، از جمله در آذربايجان و کشورهای هم جوار آن وجود دارند.10"

دانشمندانی چون برنشتام و گوميلف برخلاف آن هايی که هون ها _اين نياکان غالب ترکان بعدی _ را که از هزاره نخست ق – م. تا سده های 6 – 5 م. صاحب اپراتوری پهناوری بودند، وحشی و عقب مانده انگاشته اند، در پرتو پژوهش های خود به اين نتيجه رسيده اند که "هون ها از نظر فرهنگی هم سطح خلق های دارای سطح بالای فرهنگ هم روزگار خود بوده اند."11 و اتحاديه طايفه ای آن ها در جريان تاريخ اروپا و آسيا و تشکل خلق های اين قاره ها نقش کارساز داشته است. در مورد نقش مثبت اتحاديه های طايفه ای گوک ترک و خزر و . . . در تاريخ جهان نظرهايی ابراز شده است که بعضی از آنها در صفحات گذشته همين کتاب منعکس گرديده اند.12

کتابت

زينالوف در بحث از هون ها نوشته است که " از منابع چينی چنين برمی آيد که آن ها با کتابت آشنا بوده اند و برای نگهداری حساب چهار پايان و اهالی و ثبت ميزان ماليات دفترهايی داشته اند. اما متأسفانه نوشته ای از هون ها به دستمان نرسيده است. . . احتمال می توان داد که اساس الفبای رونی 13 را خ هونی تشکيل می داده است. . . "14.

يکی از معاصران آتيلا در خاطرات خود نوشته است که کاتبان هون متونی را که به زبان خود (ترکي) نوشته بوده اند، در حضور آتيلا برای او می خوانده اند.قفس اوغلو از اين نوشته نتيجه گيری کرده است که هون ها در سده 4 م. خط خود را به اروپا برده اند.15 در يک منبع چينی هم آمده است که يک کتاب بودايی نوشته شده به زبان چينی برای ت،آ _ پوکاقان (78 – 572 م.) خاقان گوک ترک، به ترکی ترجمه شده است. در خاقانات خزر هم خطی برای نوشتن وجود داشته است. درباره وجود خط در بين اقوام و تيره های ديگر ترک نيز اطلاعاتی در دست است.16

از اثر زکريا رهتور17،تاريخ نگار سريانی اواسط سده 6م. چنين برمی آيد که گروه هايی از هون ها بر اثر تبليغات سريانی ها در اوايل سده 6م. به مسيحيت گرويده بودند. و کاردست (گاردوسات)18، اسقف و فرهنگ پرور آلباني، به همراه چند روحانی ديگر در حدود سال های 30 – 529م. برای تبليغ مسيحيت از دروازه دربند گذشته، مدتی در ميان هون ها و ساويرها به سر برد و در اين مدت برای آنها الفبای مخصوصی اختراع و کتاب مقدس را به زبان هون ها ترجمه کرد. کاردست و همراهانش به احتمال زياد با زبان هون ها از قبل آشنايی داشته اند، چه لازمه ترتيب دادن الفبا برای يک زبان و ترجمه کتاب به آن، آشنايی عميق و همه جانبه با آن زبان است. اگر آثار نوشته شده به خط ابداعی کاردست به دست آيد، سابقه آنها بيشتر از آثار مکتوب اورخون _ينی سئی خواهد بود.19

قديمی ترين آثار مکتوب ترکی به دست آمده، کتيبه های اورخون و ينی سئي20 هستند که در فاصله سده های 5 تا 10م. نوشته شده اند21. اين کتيبه ها در اطراف رودهای اورخون _ جاری در مغولستان _ و ينی سئی _جاری در سيبری _ پراکنده اند.

بعضی از اين کتيبه ها از سده 17 م. شناخته شده بودند، اما نخستين بار ويلهلم تامسون دانمارکی در سال 1893 م. موفق به گشودن راز خطوط آنها شد و يک سال بعد رادلوف لمانی کتيبه های اورخون را خوانده، متون آنها را همراه ترجمه آلمانی منتشر کرد. در مورد منشاء اين خط هنوز بين دانشمندان اتفاق نظر حاصل نشده است. بعضی اساس آن را خط رونی و بعضی ديگر آن را برگفته از حرو آرامی و يا حروف پهلوی که خود از آرامی گرفته شده است، دانسته اند. ن.آريستوف و گ. ماليتسکي22، رشيد رحمتی آرات و احمد جعفر اوغلو منشاء اين حروف را تمغاهای قديمی ترک دانسته اند.

الفبای اورخون، در غرب نيز با اندک فرق هايی توسط بلغارها، خزرها، پچنک ها و مجارها مورد استفاده قرار گرفته است. از اين اطلاعات چنين نتيجه گيری شده که اين خط از خاور دور تا اروپای مرکزی انتشار يافته، بين توده های مختلف يک وسيله مشترک کتابت بوده است.23

بعضی از پژوهندگان با در نظر گرفتن شباهت اين نوشته ها به نوشته های رونی اسکانديناوی و ژرمنی 24 آنها را نوشته های رونی ترکی ناميده اند. اما ناگفته نماند که بين خط های رونی اروپايی و ترکی هيچ گونه پيوند تاريخی و زبانی وجود ندارد.

کتيبه های اورخون و ينی سئی از نظر مطالعه زبان های ترکی سده های پيش و بعد از اسلام و نيز از جهت اين که حاوی اطلاعات تاريخی ارزنده ای درباره قبايل ترک زبان و نيز همسايگان ايرانی زبان آن ها هستند، از ارزش خاصی برخوردارند. از آن جايی که غالب اين کتيبه دارای تاريخ نگارش نيستند، بعضی حدس زده اند که پاره ای از آنها در سده های نخستين ميلادی نگارش يافته باشند. کتيبه های کناره های رودهای تالاس و سوجي، واقع در اطراف ينی سئی نمودار زبان سده های 6 _ 5م. هستند و کتيبه های اطراف اورخون در بردارنده نشانه هايی از زبان ترکی سده های 8 _ 7 م. می باشند. معروف ترين اين کتيبه ها عبارتند از آنهايی که برگورهای تونيو _ قوق _ دولت مرد گوک ترک در گذشته در حدود 692 م.، گول تکين _ شاهزاده و يا خان زاده گوک ترک که در 732م. به قتل رسيده _ و بيلگه خاقان _ در گذشته در سال 734 م. _ نصب گرديده اند.25

در خط رونی ترکی سطور از بالا به پايين و از راست به چپ نوشته می شده است. پ.م. مليورانسکی اين خط را مناسب ترين خط برای نگارش زبان ترکی شمرده و بارتولد هم آن را قديمی ترين الفبای ترکی به شمار آورده است.

از کتيبه های پراکنده در مناطق پهناور مغولستان و سيبری که در سده های مختلف به زبان های مختلف ترکی نوشته شده اند، چنين برمی آيد که اساس اين زبان ها، يعنی ساخت دستوری و اساس لغوی آن ها تا حدود زيادی يکسان است. ع. دميرچی زاده اظهار نظر کرده است که " زبان نوشته های اورخون از جهت بعضی ويژگی های خود تا حدودی به گروه غربی زبان های ترکی قرابت و شباهت دارد و چنين به نظر می رسد که با زبان آذربايجانی دارای يک رشته اشتراکات و مختصات همانند باشد. البته از اين مطالب نمی توان نتيجه گيری کرد که زبان آذربايجانی حتما" از زبان طايفه ای پديد آمده که اساس نوشته های اورخون را تشکيل می داده است. با اين همه از جهاتی می توان گفت که زبان قبيله ای که اسا زبان عموم خلقی آذربايجان را تشکيل می داد، مخصوصا" زبان طايفه اغوز، به زبان کتيبه های اورخون بسيار نزديک بوده است."26

قبل از آنکه در حدود سده 10 م. /4 ه. خط عربی برای نوشتن زبان های ترکی به کار گرفته شود، الفبای اويغوری در آسيای ميانه در فاصله سده 5 م. تا 15م. متداول بوده است. اين خط از خط سعدی گرفته و به زبان اويغوری تطبيق داده شده بود. آثار به دست آمده نوشته شده به الفبای اويغوری بيشتر از آثار نگاشته شده به خط رونی ترکی است27.

زبان

زبان پديده ای است تکامل پذير و تحول ياب و در اطراف خود تأثير گذار و از اطراف خود تأثير بردار. به قول کسروی " زمان و پيش آمدها در زبان کارگر افتد و اين است هيچ زبانی هميشه به يک حال نماند و هر زمان رنگ ديگری به خود گيرد.28" البته تحول زبان به مانند هر پديده اجتماعی ديگر بر اساس اصول و قواعدی است و مستقل از هوس های فردی صورت می گيرد و در جنبه های گوناگون آن چون صورت الفاظ و ترتيب کلمات در جمله و . . . تغييراتی حاصل می شود و حتی واژه هايی به تدريج از رواج می افتد و واژه ها و ترکيباتی نو بر اساس نيازهای اجتماعی ايجاد می شود29.

گوناگونی زبان ها نتيجه جريانات تاريخی متمادی و مرکب است. به عنوان مثال مکانيسم پديد آمدن چند زبان از يک منشاء و يا تشکيل چند زبان هم خانواده را چنين می توان توضيح داد :

بر اثر تقسيم جامعه نخستين به قبايل قبلي، پراکنده شدن آنان در اراضی پهناور و جدا افتادنشان از يکديگر به علت کوچ ها و بعد مسافات و سستی روابط اقتصادی و سياسی و فرهنگی ميان آن ها، هر قبيله يا گروهی از قبايل سرنوشت تاريخی متفاوتی پيدا می کند و بدين ترتيب شرايطی که وجود زبان واحد و مشترک را ضروری می سازد، مفقود می شود و در عين حال تفاوت های لهجه ای رشد می کند. شرايط متفاوت محيط جديد قبايل مهاجر از نظر ويژگی های قومی و فرنگی و به ويژه زبانی نيز بر جريان رشد لهجه ها تأثير تشديد کننده می گذارد و در نتيجه لهجه ها به زبان مستقل شدن گرايش پيدا می کنند، چه "هر چه زبان محاوره از لحاظ ترکيب لغوی بسيار استوار و از لحاظ قواعد دستوری حتی استوارتر است، ولی با اين حال لايتغير نيست.30" بدين گونه در جريان تشکيل و تلاشی پياپی اتحاديه های قبيله ای در طی قرن ها و ادامه تجزيه و تطور لهجه ها و زبان ها، خانواده ای از زبان ها پديد می آيد. پرويز خانلری اصطلاح خويشاوندی با هم خانوادگی در زبان شناسی را چنين معنی کرده است :

" دو يا چند زبان نتيجه تحول جداگانه و متفاوتی از يک زبان باشند که در زمان پيشين متداول بوده است. مجموعه اين گونه زبان ها را يک خانواده زبان می خوانند.31"

برای تعيين حد فاصل بين دو زبان و تشخيص استقلال آن ها از يکديگر يک ميزان کلی پيشنهاد شده است و آن اين که "هر گاه دو تن برای فهميدن و فهماندن به مترجم محتاج شوند،بايد گفت که دو زبان متفاوت به کار برده اند."32 اما با وجود تغييرات در چگونگی شيوه تلفظ و ديگرگونی ساختمان کلمات و در مواردی معانی آنها و . . . "نکته هايی اساسی در ساختمان هست که پايدار می ماند، يا تحول و تغيير آنها به طريقی انجام می گيرد که با روش تطبيقی می توان به صورت اصلی آن ها پی برد.33"

ارانسکی درباره پديد آمدن خانواده زبان های بوميان آمريکا از دانشمندی مطلبی نقل کرده است که نقلش در اين جا روشنگر تواند بود :

"بوميان امريکای شمالی قبيله واحدی بودند که به تدريج در قاره پهناوری پراکنده شدند و قبيله هايی از آن مجزا و جدا شدند و به اقوام و گروه های قبايل مبدل گشتند و زبان های ايشان نيز تغيير کرد. به حدی که نه تنها يک قبيله زبان قبيله ديگر را نمی فهميد، بلکه کوچکترين اثری از وحدت بدوی زبان ها در السنه ايشان باقی نماند.34 " و ارانسکی اين روندرا عموميت بخشيده است: " بديهی است، تصويری که از تطور زبان ها و تجزيه آنها به لهجه های گوناگون در بالا رسم شده ، تنها در مورد بومبان آمريکا صدق نمی کند، بلکه به طور کلی از ويژگی های جامعه عشيرتی است."35.

زبان های دنيا به چند خانواده تقسيم شده است که خانواده آلتايی يکی از آن هاست. زبان های وابسته به اين خانواده عبارتند: از ترکي، چوواشي، مغولي، منچو، تونگوزي، کره ای و ..... ناگفته نماند که بعضی از زبان شناسان خانواده اورالی را نيز _ که شامل زبان های متداول در سيبری و زبان هايی چون فينو _ اقوری و . . . است _ به جهت قرابت ها و همانندی های موجود، با خانواده آلتايی يک خانواده به شمار آورده، آن را خانواده اورال و آلتايی است .36

همانطور که گذشت، اثر مکتوبی از ترکان که قديمی تر از کتيبه های اورخون _ ينی سئی باشد، به دست نيامده است. ساخت متکامل دستوری و فونتيکي، وسعت دايره و غنای واژگان زبان های کتيبه ها نشان دهنده سابقه طولانی آن هاست. آفرينندگان آنها از هزاره های پيش از ميلاد و در جريان راه پر فراز و نشيب زندگی کوچ نشينی با اقوام و زبان های دارای سيستم های مختلف تماس ها حاصل کرده، براساس نيازهای متنوع زندگی اجتماعی و تحت تأثير عوامل جوراجور محيط های گوناگون و ارتباطات و تحولات و . . . بسيار، زبان های خود را در طی قرن ها ساختند. فرايند شکل گيری غالب حدود 25 زبان خويشاوند و در عين حال مستقل ترکی هم اکنون رايج در مناطق مختلف جهان، در فاصله سده های 10 تا 15 م. به انجام رسيده است. زبان هايی نيز در اين مدت بر اثر عوامل مختلف و به تدريج از بين رفته و به زمره زبان های مرده دنيا پيوسته اند. بعضی زبان ها ممکن است آنقدر دستخوش تغيير و دگرگونی شوند که ساختمان دستوری و ذخيره اصلی واژگان و پايه خود، يعنی آن چه را که ماهيت ويژه آنها را تشکيل می دهد، از دست بدهند و ديگر نتوانند براساس قوانين داخلی خويش تکامل يابند. در اين صورت می توان گفت که آن زبان جای به زبان ديگری پسرده است.

زبان های ترکی به چندين شاخه و شعبه تقسيم می شوند که ترکی آذربايجانی به گروه غربی خانواده زبان های ترکی وابسته است. منابع اصلی زبان های منسوب به شاخه غربی خانواده زبان های ترکی و از آن جمله زبان آذربايجانی عبارت بوده اند از: زبان های قبايل و طوايفی که به نام های ساک _ سکيف _ سکا ، گاس _ گاسپی _ گاسيت _ خزر37 ،سابير _ سووار، هون _ گون؛ ترک _ تؤرک، غز _ اغوز، قبچاق قيچاق و . . . شناخته شده اند. اينان در سده های پيش از ميلاد و نيز در نخستين هزاره ميلادی در اطراف دريای خزر مسکن گزيده بودند. زبان آذربايجانی نيز به مانند ديگر زبان های وابسته به گروه غربی تحت تأثير حوادث اجتماعی _ تاريخی پيچيده ای به صورت زبان واحد خلق تشکل يافته است. 38

يادداشت ها

1 – "تاريخ و منابع زبانمان"، هفته نامه ادبيات و هنر، 16 سپتامبر 1988،ص8
2 – مجله آذربايجان، ش 12 سال 1988، ص 168
3 – تاتی و هرزني، ص 6.
4 – راحةالصدور، ص 86.
5 – " ميثاق يزداني" مجله وارليق، خرداد و تير 1364، ص7.
6 – همان، ص 4 در اين مورد غير از اين مقاله به دو مقاله ديگر حميد نطقی تحت عناوين "ديباچه ای بر منشور شيطان" و "منشور شيطان" که در شماره های آذر و دی 1363 و بهمن و اسفند 1363 مجله وارليق به چاپ رسيده اند، مراجعه شود.
7 – تاريخ ترکان، ج 3 ، ص 1106 .
8 – همان، ص 1107.
9 – ميثاق يزدانی همان صص 9 – 18.
10 – دستور الکاتب فی تعيين المراتب، ج 2
11 – آثار باستانی مکتوب ترکي، ص 6.
12 – برای آگاهی از چند و چون تمدن و فرهنگ ترکان در دوره پيش از اسلام، ترک : فرهنگ ملی ترک، صص 296 – 189 و . . .
13 – Roon , Runik
14 – آثار باستانی مکتوب ترکي، ص 6.
15 – فرهنگ ملی ترک، ص 284.
16 – همان، ص 78 – 284.
17 - Zacharia Rhetor
18 – Kardost (gardosat)
19 – مسايل زبان شناسی آذربايجان ، صص 45 و 74.
20 – Orkhon (orhon),Yenisei (Yenisey)
21 – در سال 1970 م. يک پياله قره ای محتملا متعلق به سده 4 – 5 ق. م. در گوری در نزديک ايسيک کول نيز کشف شده که در بردارنده يک نوشته دو سطری به خط اورخون است.              فرهنگ ملی ترک، ص 285.
22 –N. Aristtou , G . mallitsky  
23 – فرهنگ ملی ترک، ص 286.
24 – اقوام ژرمنی ابتدا از نوعی خط استفاده می کردند که از خط يونانی اقتباس گرديده بود و برای کندن کلمات به روی چوب به کار می رفت. اين خط را رونی ناميده اند.
25 – برای کسب اطلاعات مفصل تر در اين مورد، رک : سيری در تاريخ زبان و لهجه های ترکي، صص 44 – 31.
26 – تاريخ زبان ادبی آذربايجان، ص 33.
27 – درباره ترکی الويغوری و الفبای آن، رک، سيری در تاريخ زبان و لهجه های ترکي، صص 52 – 44.
28- کاروند کسروي، ص 336.
29 – تاريخ زبان فارسي، ج 1 ، صص 107 – 100.
30- مقدمه فقه اللعه ايراني، ص 136.
31- تاريخ زبان فارسي، ج1، ص 159.
32 – همان ص 145.
33 – همان ، ص 160
34 – مقدمه فقه العه ايرانی ، ص 136.
35 – همان
36 – سيری در تاريخ زبان و لهجه های ترکی ، صص 24 – 18.
37 – دميرچی زاده اصل گاسپی و خزر را گاس = خاس (خاز ) دانسته و بر آنست که آنها با افزوده شدن دو علامت جمع پی و ار – که هر يک متعلق به زبانی جداگان بوده اند – به دو صورت مذکور در آمده اند و هر دو نام يک واحد هستند که در سواحل شمال و شمال غربی دريايی که نام های آن ها را به خود گرفته، زندگی می کرده اند. اما از اطلاعات موجود چنين برمی آيد که کاسپی ها از قبايل آسيانی بوده اند و پيش از آمدن اقوام ايرانی زبان به فلات ايران، در کرانه های جنوبی دريای مازندران اقامت داشته اند ( تاريخ ماد،صص 124 و 179) در حالی که خزرها از اقوام ترک زبان بودند که در سواحل شمالی و شمال غربی همان دريا اقامت داشتند.
38 – تاريخ زبان ادبی آذربايجان، ص 48.

تورکی- گرامر(1)

« سوسوق » ايله « اوٍنل»
آذربايجان توركجه سينده حرفلر ايكي بؤلومه آيريلير: سوسوق و اوٍنل.
سوسوق: سس سيز،تك لييينده سسلنمه ين،هئچ بير سس وئرمه ين هـر هـانسي حرف.  
اوٍنل: سسلي، سسله شن،اؤزلويونده، تك باشينا سسله نن وسوسوق حرفلـر ايله قونوشوب اوْنلاري سسلنديرن حرفلره دئييلير.  
آذربايجان توركجه سينده 23 سوسوق و 9 اوٍنل واردير. اوٍنللر ايسـه ايكي جرگه يه بؤلونورلر:قالين سسلي و اينجه سسلي.
1- قالين اوٍنللر بونلاردير:   = I اﻳˇ ، =A آ ، =U او،    =Oاوْ
2- اينجه اوٍنللر بونلاردير:   =İ اﻳ    ، Ə  =اَ، =Ü اوٍ، Ö = اؤ
واج:
ديلين ان كيچيك فوْنئتيك بؤلومونه‌ «واج»ياخود«واك» دئييلير.
هجا:
آذربـايجــان ديلـچي لي يينده اؤزهرطـرفلي علمـي تحـليليني تاپمايان فوْنئتيك واحيدلردندير.اوْ ديلچي لي ييميزده ايندي يه دك خصوصي تدقيقـات موضـوعسو اوْلماميشدير.بوسببدن هجانين دوزگوٍن تانيتماغي چتين وموشكول ايشلردندير.
دانيشيق، سس دالغالارينين دال- دالا قولاغا چاتماسيدير.آنجاق دينله ين كيمسه يه
گـؤره بودالغالار،قاچ_قاچ دوْغـولور،بيرگه لشيب بوٍتونلشديكده بير سؤزو ايفاده ائديرلر. بوشيديرغي دوغولان قاچلارا«هجا»دئييلير.
اؤرنك اوچون؛«گؤزه ل»كليمه سيني ايفا ائتديكده،«گـؤ»حـرفينده دالغالارين ايلك بؤلومـو،كي اوْنلارين قـوشـولماغيندان«گؤزَل»كليمـه سي ديله نير،باشاچاتير، «ز» حـرفيني دئمـه يه باشلاماقـلا ايكينـجي بؤلـوم دوْغمايا باشلير.بو ايـكي بؤلومون
آيريجي،قاچلارين،هجالارين بيربيريندن آيريجي دير.هر«هجا»داکی اوٍنل اوْ «هجا» نين استـراكتورو مركزينده دورور.اوْسببدن،ان كيچيك«هجا»لاريالنيز،تك بيراوٍنل ايله ورولا بيليرلر.دئمه لي«هجا»بير اوٍنلدن ويا نئچه سوسوق ايله بير اوٍنلدن تؤره نير. آنجاق هرهانسي بيركليمه ده اوٍنللر ساييجا،هجا تاپيلير.«سسلي بؤلوم »، سايغيـلی  دوﹾستـوم و حؤرمتـلی معلـم نورالـدين مقـدم طرفينـدن«هجا» يا وئريلن گؤزه ل عنواندير.
هجالارين بؤلومو:
1- قيسا هجا -     يالنيز بيراوٍنل دن تؤره نير؛ اوْ، آ، كيمي
2- آچيق هجا-     بيرسوسوق ايله بيراوٍنل دن تؤره نير؛ با، وا، سو، كيمي.
3- باغلي هجا-     بيراوٍنل ايله بيرسوسوقدان تؤره نير؛اوْن،آت،اوٍت كيمي.
4- بؤيوك هجا-   سوسوق+ اوٍنل+ سوسوق   ساز،گوٍن، داغ كيمي.
5- اوزون هجا-    سوسوق+ اوٍنل+ سوسوق+ سوسوق  قورد،يورد،بَرك كيمي بوردا قئيد ائديلمه ليديركي،اوزون هجادا(سوسوق+ اوٍنل)يئرينه تك بير(اوٍنل)ده گلـه بيليـر،دئمـه لـي: اوٍنل+ سوسوق+ سوسوق  چئشيتلي هجالاردا اوزون هجا ساييلاجاقلار. ايلك، اؤرت، اَنگ، كيمي.




- اؤلچودش (هم وزن) كليمه لر:
هرايكـي كليمـه يه كـي هجالارينين سايي برابر،چئشيتلـري ايسه بيرنؤوعدن اوْلا دئييلير.اؤرنك اوچون،«قارداش»ايلـه«بارمـاق»اؤلچـودش ديرلر،چونكو هرايكي سي، ايكـي بؤيوك هجـادان تشكيـل تاپميشلار.«سَريلديم»ايله«يوْرولدوم»كليمـه لـري اؤلچودش ديرلر،
چونكـو،هرايكـي سيندده هجالارين سايي اوچ،نؤوعلري ايسـه ترتيب ايلن،آچيق، بؤيوك، بؤيوك دورلر.«گؤز»ايله«گوٍن»كليمه لري ده اؤلچودش ديرلر،چـونكو هر‌ ايكي سي بير بؤيوك هجادان مئيدانا گلميشلر.
گؤروندويو كيمـي اؤلچـودش كليمه لرده،هجالارين سايي،ائلـه جه ده هجالارين نؤوعو و دوٍزوٍلمه سي ترتيبي عيني اوْلورلار.

رَوي:
كليمه نين كؤكوندن اوْلان ان سوْن«واك»ينا دئييلير.
آدلاردا سوْن حرف ايله«روي»عيني دورورلار.اؤرنك اوچون؛«بارمـاق»كليمه سينده «ق»حـرفي«رَوي»حسابلانير.ائله جه ده«گـوٍنش»كليمـه سينـده«ش»حـرفي«روي»  دورور.
فعل لره گلديكده،«روي»فعلين كؤكونون سوْن حرفينه دئييلر.دئمه لي فعلين الحاقي اوْلان شخصـي عوض ليك لري هابئله زامان شكيل چيلريندن اؤنجه گله ن، فعلين كؤكونون سوْن حرفينه اطلاق اوْلونماليدير.آنجاق هرفعلين،اؤز زامانينا داير  تصريفينده دييشيلمه ين سوْن حرفه،واكا«روي»دئييلير.اؤرنك اوٍچون«گؤردوم»ده روي«و»اوْلور،    هابئله«گلديك»ده روي «ي»دورور.

بیر اوشاغام

بير اوشاغام،
               ايمهله مخ اورگه نيرم،
                                                ياواش ياواش سورونورم،
                                                                                   سئوينيرم، نه گولورم!
اوتاغيمدان آيريليرام،
                                   ايمهليرم، سورونورم،
                                                                                 سئوينيرم، نه گولورم!
بير ويژيلتي گلير كئچير!
                                     بير اوشاخدي توونان قاچير
                                                                               «ايمهلي ير! نه ده گولور!»
من بو سوزو ائشيديرم،
                                   مات قاليرام، دوروخورام، اوتانيرام
                                                                                      اوز يئريمده قورويورام
بير قيراغا چكيليرم،
                               بير دووارا دايانيرام، من دئيرم:
                                                                                 «ايمهله مم، گرك قاچام! »
گونلر كئچير،
                        آيلار كئچير،
                                                ايللر كئچير !
                                                                          من دورموشام! دايانميشام!
من دئيرم:
              «ايمهله مم، گرك قاچام! »
                                                   گونلر كئچير، آيلار كئچير، ايللر كئچير!
                                                                                       من دورموشام! دايانميشام!
آما بسدي !
                     داها بسدي !  
                                            دايانمارام !
                                                                داها دورمام !
                                                                                          چاليشارام !
ايمهله رم،
                  داني دوروب، يول گئدرم،
                                                         آدديم آتيب ييخيلارام !
                                                                                       گينه دوروب يول گئدرم
                                         «اوندادي كي اورگه نه رم»
                                      
                                                          ***


                                                                                                           آيدين تبريزي

جايگاه زبان تركي و بررسي آن در مقايسه با ساير زبانها  

جايگاه زبان تركي و بررسي آن در مقايسه با ساير زبانها  یازان:  ----

كليه ي اطلاعات زيراز موسسه ي ائي. ام. تي و آ. ام. تي كه در اروپا و آمريكا واقع شده و تحت مديريت برجسته ترين زبان شناسان اداره مي شود، گرفته شده است و همه ساله گزارشهاي زيادي را درباره ي زبانها منتشر مي كنند و كليه ي استانداردهاي زبان شناسي از اين ادارات كه دولتي هستند،اعلام مي شود. به اطلاعات استخراجي از اين موسسات توجه كنيد:
-   19% كلمات انگليسي از زبان تركي گرفته شده است.
-   92% كلمات فارسي از عربي و تركي گرفته شده و مابقي بدون هيچ فرمولي توليد شده اند.
-   2% كلمات تركي از ايتاليايي، فرانسوي و انگليسي گرفته شده است.
-   در هيچ يك از زبانهاي بين المللي لغتي از زبان فارسي وجود ندارد.
-   39% كلمات ايتاليايي، 17% كلمات آلماني و 9% كلمات فرانسوي از زبان تركي گرفته شده است.
-   100% كلمات تركي ريشه ي اصلي دارند.
-   100% كلمات انگليسي، آلماني ، فرانسوي و تركي داراي عمق ريخت شناسي هستند.
-   83% كلمات انگليسي ريشه ي اصلي دارند.
-   جملات تركي 2%  ابهام جمله اي ايجاد مي كنند.(يعني اگر يك خارجي زبان تركي را از روي كتاب ياد بگيرد، پس از ورود به يك كشور ترك زبان مشكلي نخواهد داشت.)
-   جملات انگليسي نيم درصد و جملات فرانسوي تقريبا 1% ابهام توليد مي كنند.
-   جملات فارسي 67% ابهام توليد مي كنند.(يعني يك خارجي كه فارسي را ياد گرفته، به سختي مي تواند در ايران صحبت كرده و يا جملات فارسي را درك كند مگر آنكه مدت زيادي در همان جامعه مانده و به صورت تجربي ياد بگيرد ) كه اين براي يك زبان ضعف نسبتا بزرگي است.
-   جملات عربي 8 تا 9% ابهام توليد مي كنند.
-   معكوس پذيري(ترجمه ي كامپيوتري) كليه ي زبانها به جز زبانهاي عربي و فارسي امكان پذير بوده و براي عربي خطاي موردي 45% و براي فارسي 100% است. يعني زبان فارسي را نمي توان با فرمولهاي زبان شناسي به زبان ديگري تبديل كرد.

زبان تركي را شاهكار زبان معرفي كرده اند  كه براي ساخت آن از فرمولهاي بسيار پيچيده اي استفاده شده است. خانم "نيكيتا هايدن" متخصص و زبان شناس مشهور آلماني در موسسه ي اروپايي ((يورو توم)) گفته است: " انسان در آن زمان قادر به توليد اين زبان نبوده و موجودات فضايي اين زبانم را خلق كرده و يا خداوند به پيامبران خود عاليترين كلام ارتباطي را داده است.
هم اينك زبان تركي در بيشتر پروژه هاي بين المللي جا باز كرده است. به مطالب زير كه برگرفته از مجله ي New science چاپ آمريكا و مجله ي International Languages
چاپ آلمان است، توجه نماييد:
-   كليه ي ماهواره هاي هواشناسي و نظامي اطلاعات خود را به زبانهاي انگليسي، فرانسوي و تركي به پايگاههاي زميني ارسال مي كنند.
-   پيچيده ترين سيستم عامل كامپيوتري os2/8 و معمولي ترين windows زبان تركي را به عنوان استاندارد پايه ي فنوتيكي قرار داده اند.
-   كليه ي اطلاعات ارسالي از رادارهاي جهان به 3 زبان انگليسي، فرانسوي و تركي علايم پخش مي كنند.
-   كليه ي سيسستم هاي ايونيكي و الكترونيكي هواپيماهاي تجاري از سال 1996 به 3 زبان انگليسي، فرانسوي و تركي در كارخانه ي بوئينگ آمريكا مجهز مي شوند.
-   كليه ي سيستم ها و سامانه هاي جنگنده ي قرن 21 "جي- اس- اف" كه به تعداد هفت هزار فروند در حال توليد است، به 2 زبان انگليسي و تركي طراحي شده اند.

همه ي اين مطالب نشان دهنده ي استاندارد بودن و بين المللي شدن و اهميت ژئوپوليتيكي زبان تركي است. متاسفانه زبان رسمي ما(فارسي) از هيچ قاعده ي فنولوجيكال نيز پيروي نمي كند و داراي ساختار تك ديناميكي است. اما زبان تركي با در نظر گرفتن تمام وجوه به عنوان سومين زبان زنده ي دنيا شناخته شده است، طي يك دستورالعمل اجرايي در تاريخ مه 1992 رسما از طريق همين موسسات به سازمان بين المللي يونسكو اعلام شده كه زبان تركي در كليه ي دانشگاهها و دبيرستانهاي اروپا و آمريكا جزو درسهاي رسمي شود و اين مسئله هم اكنون در كليه ي دانشگاههاي اروپا و دانشگاههاي مطرح آمريكا اجرا شده و دومين زباني است كه در حال تهيه ي تافل مهندسي دانشگاهي براي آن هستند. اما زبان فارسي رتبه ي 261 را به خود اختصاص داده است آن هم نه به عنوان زبان، بلكه به عنوان لهجه كه اين زبان را با ساختاري كه بتوان جمله سازي مفهومي ايجاد كند، شناخته اندو و اگر روي اين مسئله كار جدي نشود، در يادگيري مثلا زبان انگليسي، تركي يا فرانسوي مشكل عمده اي ايجاد كرده و مي كند و مي بينيم كه فارسي زبانان براي يادگيري زبان انگليسي با مشكل عمده اي مواجه هستند، ولي ترك زبانان با مشكل يادگيري و تلفظ مواجه نيستند. اين مسئله به رفتارهاي مغز انسان برمي گردد كه خود داراي بحثهاي دامنه داري است و اينكه بسياري از جملات فارسي بر اساس عادت شكل گرفته اند نه براساس فرمول ساخت و با اين وضعيت فرمول پذيري آن امكان ندارد.

ريشه شناسي زبان ترکي آذربايجاني  یازان:  حميد داديزاده

زبان سند هويت هر ملتي است . سندي که اثبات آن تبلور ذات هر خلقي است. در واقع موجوديت هر ملتي در اين کره خاکي نشانگر حضور زباني اوست. زباني که مورد تکلم واقع مي شود از طريق اصوات، هجاها و آثار مکتوب سند زنده اي بر جاي مي- گذارد، سندي که جزيي از ميراث بشري است و بر همه انسانهاي فکور است که از موجوديت ، حق حيات و فضاي تنفسي آن زبان در ابعاد گوناگون مدافعه نمايند.  اين سند در وجود فيزيکي و آثار معنوي ميليونها انساني حک شده که به آن زبان سخن ميگويند.بنابراين رسميت هر زباني را نه حاکمان، بلکه خود ملتي که به آن زبان لب مي گشايند، تعيين مي کنند. پس به سخني، هر زبان براي ملت صاحب زبان رسمي است. زبان ضمنا آ ئينه اي است که هر ملتي خود را، در گذرگاه تاريخ، در آن مشاهده مي کند. اين سند زنده در آئينه تاريخ جهان مي درخشد هر چند که عده اي بخواهند اين سند و اين آئينه را مخدوش  و تيره  ببينند.
زبان هيچ ملتي در عرف بين الملل نيازي به اثبات ندارد، بزرگترين دليل وجودي هر زباني حضور ملتي است که به آن زبان تکلم مي کنند و با اين طريق کاروان تمدن  بشري را غنا مي بخشند، خواه اين متکلمين زباني ميليوني باشد يا کمتر. کميت در عرصه موجوديت زباني زياد مورد اختلاف نيست. زبان ها با تفاوتهاي خويش موزائيک زيبائي از ملل و نحل در جهان پديد آورده اند، جهاني که در مواردي قدرتمندان بر آن شده اند اين سند هويت و اين آئينه زلال بشري را مکدر کنند. براي مثال خواندن" کتاب کوچه" اثر زنده ياد شاملو، نوعي گردشي است در قلمرو مردمي که به  فارسي دري  صحبت مي کنند، هر چند که خود استاد فقيد ريشه ترکي داشته باشند. .و با مطالعه اشعار نسيمي و اثر ماندگار شهريار، حيدر بابايه سلام، نيز خواننده در مسير رودخانه اي سير مي کند که روح و روان مردم ترک آذربايجان را به تصوير مي کشد.زباني که نه فقط کدهاي بيجان و حرفهاي قراردادي الفبا، که روح و روان مردمي را در يک مقطع تاريخي نشان مي دهد. اين همان زباني است که من با آن بزرگ شده ام، زباني که ترنم کننده آمال و آرزوهاي يک ملت اصيل است.با اين وجود، ما مشاهده مي کنيم که در عرصه قدرت و حکومت در مواردي تلاش مي شود که فرهنگ و زبان ملتي به سخره گرفته شود و به سخن قالتونگ(Galtung 1)” معنا و مفهوم زبان ملتي توسط حاکمان معني شود و تعريف گردد  نه خود مردم". و اين اوج فاجعه است که ديگران بر ملتي خير و شر تعيين کنند که به سخن روان شناسان نوعي" آگاهي يا وجدان استعمارشده" در ملتي پديد آورند.(2) به اين صورت، براي مثال، در شهري که بيش از يک ميليون نفر جمعيت دارد و مردم قرنهاست به زبان ، در اين مورد، ترکي آذربايجاني ، صحبت مي کنند، کتابخانه اش قفسه اي از  کتابهاي ترکي آذربايجاني نداشته باشد و يا در دادگاههايش زنان و مردان و شهروندانش نتوانند به زبان خود از خود دفاع کنند. اين همان " آگاهي استعمار شده"  است. اينجا ملتي است که نفوذ(Penetration) زبان بيگانه يا حاکم سبب شده که  مليت خود را تسليم ديگران نمايد که به اين حالت" submissiveness" يا تسليم بي قيد وشرط گفته مي شود. اين حالت رواني اگر ادامه پيدا کند نوعي" تخريب رواني" براي ملتي پديد مي آورد. خوب اين زبان چيست و زبان چه جايگاهي در جامعه بشري دارد و زبان ترکي آذريايجاني از کجا سرچشمه گرفته است. اما قبل از همه، .در همين ابتدا بايد به فهرستي از فاکتها و حقايق اشاره شود تا خواننده دقيق با برخي از بد يهييات زبانشناسي آشنا شود.
- زبانها در عين تفاوتهاي ريشه اي از مشابهتهاي زيادي برخوردارند.
- زبانها از نظر ساختاري در گروههاي مشابه طبقه بندي ميشوند.
- زبانها همواره در طول زمان در داد و ستد بوده و متاثر از يکديگر بوده اند.
-  برخي از زبانها به سبب تهاجمات استعماري و فقر فرهنگي در معرض نابودي قرار دارند.
-  علي رغم اختلافات عجيب و قريب بين زبانها و کدهاي آنها، زبانها به تعبيري از  ساختار واحدي  برخوردارند.
- زبان هيچ ملتي برتر و يا پستتر نيست، و اين قدرتهاي فائقه اقتصادي و يا امپراطوريهاي مالي است که سبب فراموشي ويا به حاشيه افتادن زبانها ميشود.و اين کار با کوچهاي اجباري يا اسکانهاي ناشي از شرايط  ناخواسته حاصل مي گردد.
- زبانها در خانواده هاي زباني طبقه بندي مي شوند و اعضا هر خانواده زباني شاخه اي از درخت زبانشناسي بشري است.
قبل از همه، در ريشه شناسي زبان ترکي آذربايجاني بايد توجه نمود که تمام زبانهاي دنيا در مسير زندگي بشري و تاريخ او، از پيچ و خمهاي فراواني گذشته و از دوران قبل از کتابت و الفبا عبور کرده ، تا امروز رسيده اند. با توضيح بيشتر، زبانهايي که قدرت انطباق با شرايط  زمان داشته و از تهاجمات ضد زباني گريخته اند، تا امروز  حضور خود را به اثبات رسانده اند.  در اين رهگذر انسانهاي باستان بنا به شرايط ز يستي خود، هر کدام  به شکل ويژه اي  از زبان و کتابت و نوشته ، منطبق با وضع زيستي خود، استفاده کرده است.  براي مثال، ملتهايي که در زندگي کوچ نشيني بوده اند، فن کتابت و زبان آنها به سبب کوچهاي مداوم و درگيريهاي  خشن براي دسترسي به مراتع، دستخوش تغيير بوده و قضاوت علمي در مورد ريشه زباني آنها مشکل به نظر مي رسد.   براي مثال، زبان انگليسي امروزي که حدود يک ميليارد مردم جهان به آن آشنائي دارند، حدود شش سده پيش  به نوعي کتابت ميشد که آثار آن زمان براي خواننده معمولي امروزي نامفهوم است. بنابر اين بهتر است به ريشه کل زبان بشري اشاره شود و نظر دانشمندان معاصر و پژوهشگران جديد آورده شود تا اينکه در ريشه شناسي زبان ترکي آذربايجاني مردم ايران نيز تامل علمي به عمل آيد.
در زمينه ريشه شناسي زبان ترکي آذربايجان نظرات متفاوتي ابراز شده است و گاهي ضد و نقيض. واين برخوردها سبب شده که ذهن عامه نسبت به آن در ابهام قرار گيرد.
"مريت روهلن" Merrit Ruhlan مي نويسد هر چند که دانشمندان هر کدام در محل کار خويش به صورت جداگانه اي کار مي کنند، اما در واقع هر کدام بخشي از موضوعات علمي را مورد بررسي قبرار ميدهند که در کل همه به هم مرتبط مي گردند. او ادامه ميدهد که با کمال تعجب با مطالعه آثار زبانشناسان و مشاهده نزديکي در واژگان و ساختارهاي زباني به اين نتيجه رسيده که از حدود 5 هزار زباني که امروز در جهان تکلم ميشودو و با بررسي نزديکيهايي که در اين زبانها به چشم ميخورد، اين نتيجه حاصل مي شود  که تمام اين زبانها در واقع از يک زبان اجدادي، زبان واحد باستاني ريشه گرفته اند.(3) اما اگر به جامعه امروزي ايران نظر کنيم در يک جمله ميتوان گفت که اين هم از کرامات تظامات استبدادي است که ملتي بايد براي اثبات موجوديت زباني خويش فرياد بکشد.
در جامعه چند زباني ايران زبان ترکي آذربايجاني هنوز جايگاه خود را نيافته است. اميد ميرود که روند عمومي بيداري اجتماعي يا موج عظيم رنسانس فرهنگي ، که آغاز شده، بتواند زبان ترکي آذربايجاني را نيز در مقام مناسب خود بنشاند.زباني که ميليونها نفر از مردم آذربايجان ايران به آن تکلم مي کنند، و در طي قرون و اعصار همچنان از گذرگاهاي خطرناکي گذشته و بارها در معرض مرگ قرار گرفته است. زباني  که  بنا به نظر زبانشناسان کامل، و از نظر استروکتور گرامري و ساختار نحوي انسجام دارد. هر چند اين زبان در ايران حالت رسمي نداشته و به زبان مکتوب ديواني ارتقا نيافته، اما توانمنديهاي ساختاري اين زبان سبب شده که با وجود تسلط سياستهاي ترکي ستيزي  و ممنوعيت پخش و نشر آثار خلاقه به اين زبان، هنوز جان سختي از خود نشان دهد و از طرق فعاليتهاي غير رسمي و ادب دوستانه  زنان و مردان آذربايجان در زمره زبانهاي  زنده ولي در حال خطر endangered به تنفس خود در کلني زبانهاي ديگر ادامه دهد.  زبان ترکي، که يکي از شاخه هاي آن در آذربايجان مورد تکلم واقع ميشود، همانند ساير زبانهاي مرسوم در جهان، زباني است که ساختار قانونمند دستوري خود را دارد و تا کنون آثار ماندگاري به اين زبان چاپ شده است.
در ايران، به لحاظ سياستهاي فرهنگ ستيزانه طوري با اين زبان  برخورد شده که حتي عده اي از خود صاحبان اين زبان از تکلم به آن شرم زده ميشوند. البته اين سياست ويژه ايران نيست، به پژوهش زبانشناس برچسته سوئدي، اسکوتناب کانکاش، در ممالکي که زبان حاکم ديگر زبانها را به حاشيه رانده و ممنوع نموده، تکلم به زبان مادري براي زبانهاي غير رسمي "با احساس شرم" همراه بوده است)4 (اين ضايعه فرهنگي در ايران جراحات عميقي در سينه ميليونها انسان نهاده است. جراحاتي که در طي دهه ها زبان ستيزي و تلاش براي حذف اقتدار ملت آذربايجان ضربات جبران ناپذيري بر پيکر اين ملت وارد کرده است. ملتي که کودکانش در يک آشفتگي آموزشي قرار داشته و در حالت "suspension  "يا  سردرگمي و آويختگي زندگي کرده اند. مطمئن هستم که درک عمق اين جراحت که سينه ملت آذربايجان را دريده و ميليونها انسان را در مرز و بوم خويش به شهروندان درجه دو تبديل کرده، مورد توجه روشنفکران فارسي زبان قرار گيرد. حق تکلم، آموزش، و احترم به زبان ملتها جزئي از مولفه حقوق بشر و پايه دموکراسي است . با آبادي وپيشرفت اجتماعي هم مرتبط است. . و در واقع ناتواني اهل قلم فارسي زبان از درک پيامدهاي ممنوعيت زباني سبب شده که اين جماعت جاهلانه به موضع انکار بيفتند و  يا در بهترين شکل از طرح مسئله خودداري کنند و به آن با ديد "کاهشگرانه" (reductionism)  بر خورد کنند.
اينجا نه ناسيوناليسم آذري مورد نظر من است، نه  ساير نظرهاي سياسي. اينجا طرح اين فکر در ريشه شناسي زبان ترکي مطرح است که قبل از هر برنامه سياسي اجتماعي، بايد  با زبان يک ملت بزرگي، ابتدا به عنوان هويت فرهنگي و حق ذاتي آنها،ا برخورد کرد.  امکان ندارد ملتي با کساني که زبان و موجوديت آنها را به سخره گرفته اند، با گرايشات صميمانه برخورد کند. ناسيوناليسم اينجا واژه بي معنايي است، اينجا ميدان وسيع تنفس زباني ملتي در نظر است که طبق مصوبات سازمان ملل زبانش  بايد رسميت يابد- اينجا هيچ سخني از سياست و برخورد سياسي نيست، بلکه به طور شفاف سخن از جامعه اي است که تقريبا از هر دو نفر يک نفرش خواستگاه ترکي دارد و به شاخه هاي مختلف زبان ترکي تکلم ميکند ، در حالي که از نظر ساز و کارهاي رسمي در آموزش و ساير امور جامعه زبانش غايب است، زبانش  در حاشيه است، زبانش به اشکال مختلف سرزنش و تحقير ميگردد. اينجا سخن از زبان ملت است نه ملي گرائي.اينجا تاکيد بر موجوديت و حيات اجتماعي ملتي است، نه ناسيوناليسم کور سياست مردان. اينجا سخن از زبان و حيات کودکاني ميرود که دهه هاست عليرغم مصوبات جهاني از حق رشد و نمو کودکانه به زبان مادري خود محرومند. آنان همانند کودکاني هستند که از آغوش مادرانشان به زور گرفته شده اند. چرا که زبان مادري همراه شير مادر آغوشي گرم و عاطفي براي کودکان محسوب مي شود. ابنجا سخن از تخطئه زبان و ادب ملتي است. حال آنکه علم زبانشناسي ميگويد هيچ زباني برتر از ساير زبانها نيست و چنان که در اين نوشتار خواهد آمد زبان ترکي از نظر توانائي دستوري، آواشناسيphonemes, morphemes)  ) و مورفولوژي از زبان فارسي ظرفيت بيشتري دارد.
زبان امروزي ترکي که مردم آذربايجان ايران به آن صحبت مي کنند، شاخه اي از خانواده  بزرگ زبانهاي ترکي Turkic languages”   است.   خود اين خانواده نيز در طبقه بندي زبانها، از زبانهاي زير خانواده گروه زبانهاي آلتائيک Altaic شناخته ميشود.
"خانواده زبانهاي ترکي اشتراکات خيلي نزديکي به يکديگر نشان مي دهند. اين همانندي  در عرصه آواشناسي، مورفولوژي (تحولات لغوي) و ساختار نحوي آنهاست. در بين اين زبانها تنها زبانهاي چوواش، خلج، و ياکوت با ديگر خانواده زبانهاي ترکي تفاوت قابل توجه دارند. نزديکترين سوابق اين زبانها در کنار رودخانه اورخون در مغولستان و نيز دره رودخانه يئني سئي در روسيه مرکزي و جنوبي وجود دارند که به قرن 8 برميگردد."
براي نشان دادن خانواده زبانهاي ترکي و درک ريشه هاي زبان ترکي آذربايجاني اينجا عين ترجمه طبقه بندي زبانها از ديد زبانشناسان معتبر آورده ميشود. جالب اينجاست که بيشتر عالمان زبانشناسي تاريخي در اين مورد هم نظرند:
زبانهاي ترکي با توجه به ريشه هاي تاريخي، معيارهاي جغرافيايي و اصول زبانشناسي به شاخه هاي زير تقسيم ميسوند:
1-زبانهاي اوغوز يا زبانهاي جنوب غربي که شامل زبانهاي ترکي عثماني، قاقوزGagaus، ترکي (آذربايجان)،  ترکمن،  و ترکهاي خراسان." در اين طبقه بندي به لحاظ توجه به اشتراک زبانها از نظر موقعيت جغرافيايي جايگاه زبان ترکي امروزي آذربايجان ايران نيز مشخص مي شود.
2-زبانهاي قبچاق يا زبانهاي شمال غربي: اين شاخه شامل زبانهايي از خانواده زبانهاي ترکي است که عبارتند از زبانهاي قازاک، قره قالپاک، نوقاي، تاتار، و باشقير، لهجه هاي سيبري غربي، تاتارهاي کريمه، کوموک، کاراچاي، بالکار و کاراايت.Karaite”
3-شاخه جنوب شرقي يا گروه اويغور چاغاتي uyghur chagati”  “که در برگيرنده زبانهاي اوزبک، اويغور، اويغور زرد، و سالار Salar”  “با ريشه اوغوز.
4-گروه شمال شرقي ياسيبريايي  شامل زبانهاي ياکوت  Yakut(ساخا)، دولقان “Dolgan”، آلتاي، خاکاس ، شور  Shor تووان Tuvan ، و توفا (.( Tofa
5-زبان چوواش که زبان منطقه ولگاست.
6-زبان "خلج"  khalaj) )  زبان متباعد مرکزي ايران است.(5)
منظور از زبان خلج  همان گويشي از زبان ترکي است. بر اساس داده هاي سايت ميراث فرهنگي، استان مرکزي  دربرگيرنده ساکناني با ريشه زبان ترکي هستند. طبق اين نوشته و به نقل از سايت "سوزوموز""زبان ترکي زبان اصلي اهالي اکثريت نقاط روستائئ شهرستان ساوه مي باشد.(شاهسون بغدادي، اينانلو، مغنها، ايل مغان، ترکمن....اغلب روستائيان به يک گويش ترکي(منظور زبان ترکي آذربايجاني است.م.ب) و اندکي  به گويش ترکي خلجي سخن مي گويند.&
طبق اين نظر، جايگاه و خواستگاه زبان ترکي آذربايجاني روشن مي گردد. اين زبان در زمره   زبانهاي جنوب غربي  خانواده زبانهاي ترکي محسوب مي شود
استاد رحيم رئيس نيا نيز در نوشتاري که در مورد زبان ترکي تهيه کرده، ريشه شناسي زبان ترکي اذربايجاني را چنين ذکر مي کند که به نوعي با پژوهش زبانشناس فوق هماهنگي دارد:
"زبانهاي ترکي به چندين شاخه و شعبه تقسيم مي شوند که ترکي آذربايجاني به گروه غربي خانواده زبانهاي ترکي وابسته است. به نظر وي"منابع اصلي زبانهاي منسوب به شاخه غربي خانواده- هاي ترکي و از آن جمله زبان آذربايجاني عبارت بوده است از: زبانهاي قبايل و طوايفي که به نام هاي ساک- سکيف- سکا، گاس، گاسبي، گاسيت، خزر، سابير، سووار، هون، گوي ترک، تورک غز، اوغوز، قبچاق، و... شناخته شده اند. اينان در سده هاي پيش از ميلاد و نيز در نخستين هزاره ميلادي در اطراف درياي خزر مسکن گزيده اند. زبان آذربايجاني نيز به مانند ساير زبانهاي وابسته به گروه غربي تحت تاثير حوادث اجتماعي-تاريخي پيچيده اي به صورت زبان واحد خلق تشکل يافته است" (6)
دليل عمده اي که زبانشناسان تاريخي مي آورند که زبانهاي ترکي از خانواده زبانهاي هند و اروپايي نيستند، توجه به ساختار هجايي و آواشناسي اين زبان است. البته اشکال ديگر دستور و نحو زبان ترکي آذربايجاني نيز نشانگر اين است که اين زبان خود استقلال زباني دارد. تفاوت و در واقع  خصيصه بارز زبانهاي ترکي در کميت حروف صدادارست. وجود نه صدادار به اين زبانها "هارموني هجايي"(7) مي دهد که در زبانهاي" دري" (فارسي) نيست. علاوه نوع پيچيده پيشوندها و پسوندها نيز نشان مي دهد که ساختار زبان ترکي و ظرفيتهاي آن با زبانهاي هند واروپايي متفاوت است. مثال ,واژه کول (خاکستر) کول-لر(خاکسترها)، کول-لر-ي (خاکسترهايش) و واژه قول (برده) قول-لار (برده ها)، قول-لاري (برده هايش) نشان مي دهد چه هماهنگي و هارموني در زبان و نوع تلفظ واژه هاي صدادار وجود دارد. به هارموني صداها در پسوند"لر" "لري" و نيز "لار" و لاري" توجه کنيد، با مقايسه اين نوع هارموني مصوتها  مي توانيد پي ببريد که در زبان دري فارسي اين امکان گردش هجايي وجود ندارد. دکتر زهتابي در کتاب با ارزش خويش، به نام "معاصر ادبي آذري ديلي" براي نشان دادن جايگاه زبان ترکي آذربايجاني، با استادي و ايجاز خاصي انواع حروف صدادار را توضيح داده اند.(8)
مثل هر زبان ديگري زبان ترکي آذربايجاني مسير تاريخي ناهمواري طي کرده و به امروز رسيده است.نوع به کار بردن پسوند در اين زبان، بي آنکه آسيبي به خود کلمه وارد شود، سبب شده که اين زبان از يک استاندارد خوبي از نظر زبانشناسي برخوردار باشد که براي يادگيرنده زبان آسان خواهد بود. براي مثال کلمه"ائولريمده" (evlerimde)" در خانه ما"  از واژه اصلي "ائو"(خانه) "لر" علامت جمع، "ايم"پسوند مالکيت، "ده" پسوند مکاني به صورت يکدست و هماهنگ استفاده شده است. حال زماني که کلمه در زبان ترکي آذربايجاني از حروف صداداري بهره گيرد که از ته دهان تلفظ ميشوند، تمام پسوندها نيز خود را با آن صدا هماهنگ مي کنند. مثال "اوتاق"، اوتاقلار، اوتاقلاريمدا، اوتاقلاريمداکي، اوتاقلاريمداکيلار و ترکيب "اتاق-لار-ايم-دا-کي-لار-دان" (از چيزهايي که در اناق هايم هستند) نشان دهنده سياليت و ظرفيت گسترش ساختاري اين زبان است.(9) اين ساختار ويژه زباني سبب شده که به زبانهائي که هنگام اضافه شدن  پسوندها، ريشه کلمه ثابت بماند، زبان التصاقي (agglutinate) گفته مي شود. در زبانهاي التصاقي نه تنها ريشه افعال هنگام صرف شدن ثابت مي ماند، بلکه در تمام کلمات ديگر نيز هنگام افزوده شدن پسوند، اصل کلمه بي-تغيير مي ماند. ضيا صدر و دکتر زهتابي نيز ريشه زبان ترکي آذربايجاني را جز زبانهاي التصاقي دانسته اند.با اين تفاوت که برخلاف بيشتر منابعي که من مراجعه کردم و در کتاب شناسي استاد ر..رئيس نيا هم ذکر شده، دکتر صدر زبان ترکي آذربايجاني را از نظر ساختاري  از زبانهاي اورال آلتائي نمي داند، چرا که او باور دارد که زبانهائي خارج از خانوادهاي اورال آلتاي  در اين گروه  وجود دارند که التصاقي هستند .10
اين که شکل گيري کامل فرم زبان ادبي ترکي آذربايجاني چه زماني بوده، اطلاع دقيقي نداريم،اما کتيبه هاي اورخون  يئني سئي يا يئني سو را ميتوان نام برد که ترکيب دستوري واژه ها و صوت شناسي کلمات موجود نشان مي دهد که اين سند از قدمت بيشتري برخورداراست. با اين حال اکثر منابع بر آنند که زبان هاي شکل يافته خانواده ترکي بيشتر از قرن هشتم ميلادي  آغاز شده است. در اين مورد زبانشناسان با توجه به نوع زبانهاي ترکي، تکامل هر کدام را به قرون مختلف نسبت مي دهند. زبانهاي ترکي آسياي ميانه قرن هشتم شکل ميگيرند، حال آنکه شکل گيري زبان ادبي "اويغوري" را ما بين قرون نه تا چهارده مي دانند.(11(  شيوه زندگي کوچي و نوع معيشتي و زيستي اجداد ترک آذربايجاني و طرز نگاه آنها به  جهان و طبيعت سبب شده که صاحبان اين زبان از ثبات  اجتماعي برخوردار نباشند. تهاجمات و لشکرکشيهاي  مدام باعث شده که اين ملت در حالت کوچ قرار گرفته و از اقتدار دولتي بهره نداشته باشد. حضور جمعيت مختلف ترک در سراسر ايران و نيز ساير ممالک دليل بر همين است. با وجود  عدم امکان آموزش رسمي زبان ترکي آذربايجاني در ايران و با وجود ممنوعيتها و محدوديتها و تحقيرها در پخش و نشر آثار اهل قلم اين خطه، زبان ترکي آذربايجاني به سبب ظرفيتهاي دستوري، ساختار نحوي، آوائي و نيز قدرت واژگان، زبانيت و زندگي و تکامل خود را پيش گرفته و جلو رفته است. طبق آمار سال 1997 حدود% 37.3 از جمعيت ايران به اين زبان تکلم مي کنند.
   با اين حال در جامعه ايران سنت ديرينه استبداد سبب شده که واقعيات فرهنگي و آکادميک نيز بنا بر اميال و منافع حاکمان تحريف گردد. البته داشتن عقايد و آرا گوناگون در مسائل علمي يک موضوع طبيعي است. نکته مورد نظر من انکار و حذف است که نادرست است.
در مورد ريشه شناسي زبان ترکي آذربايجاني نظري هم وجود دارد که زبان ميليونها مردم آذربايجان را  به زباني از ريشه هند و اروپائي نسبت مي دهد و از آن به عنوان زبان ":تاتي” و "هرزني"  نام مي برند. حال آنکه  در ميان آذربايجانيها واژه "تات" و "تاتي" به کساني اطلاق مي شد که آذربايجاني نيستند.همانگونه که تازيان، غير عرب را عجم مي خواندند. خود کلمه "تات" به نوعي با واژه روسي "تاتي" با هم به کار گرفته شده است. تاتها در  مناطق قفقاز زندگي مي کردند، در ايالات"سيازان" Siazan ، ديويچين، قوبا، قوناق کند، شماخي،  اسمايلين.، در شهر باکو و در شبه جزيره آَبشرون، در شمال شرقي آذربايجان. تاتها قوم مستقلي بودند که در کنار آذربايجانيها زندگي مي کردند. ريشه زباني آنها روشن نيست ، طبق آمار موجود در يک سند، تاتها که در  آباديهاي شمال ايران و اطراف تهران زندگي مي کردند، 28433 نفر آمارگيري شده اند. در اين سند ذکر شده است که "تاتها" از نظر ديني هم به مسلمان، مسيحي و يهودي منشعب مي شوند. زبان شناسان بر آنند که زبان تاتها با زبان ترکان آذربايجاني  مشابه نبوده است. تاتها بر خلاف ترکان آذربايجاني هيچ وقت زبان کتبي نداشته اند، آنها در باکو به يادکيري زبان ترکي پرداختند. نکته  قابل ذکر  اين است که سياستهاي تک زباني و استحاله گري سبب شده که تاتها در ايران به کلي به زبان فارسي بگروند . تاتها در آذربايجان شمالي در دوران حاکميت شوروي عمدتا در باکو  زندگي مي کردند. سياستهاي شوروي در آن زمان به سخن بزخي از زبان شناسان سبب شد  که  اتها موجوديت خود را به مرور از دست دهند بنابراين انتساب زبان ترکي آذربايجان به "تات" و "هرزن" و جدا نمودن خانواده بزرگ زبان ترکي از شجره زبان شناسي و زبانهاي "اوراليک التاييک" با اهداف خاصي انجام مي گيرد و گرنه داشتن نظر يا فرضيه در پژوهشهاي علمي چيزي قابل کتمان نيست.
بايد اشاره کنم که نبود جو حستجوگري، نقد و عدم امکان بررسي  مسائل اجتماعي، از جمله ساختار جمعيت ايران، زندگي زبانهاي مختلف، و نگرش به پديده جديد "جوامع چند زباني" ، سبب شده که جامعه در يک خلا نظري وتتوريک زندگي کند، وقايع و افکار مطابق اميال قدرتمندان تعبير و تفسير گردد. در مورد زبان و ريشه شناسي زبان ملت آذربايجان هنوز در ذهن عامه .و  نيز در منظر روشنفکران، همان نظراتي که از دوره فراماسونرهاي رضا شاهي ديکته شده موج مي زند. اما بايد تغيير زمان و شرايط را فهميد. به حقايق دو باره انديشيد. اين بار به صورت مستند، دقيق، با مدرک و استدلال. و زمينه را نيز براي  پژوهشهاي  بيشتر آماده کرد. اولين بار احمد کسروي بود که به  موضوع زبانشناسي آذربايجان اشاره نمود و تئوري من در آوردي "تاتي" و "هرزني" را به عنوان زبان مردم آذربايجان ناميد. حال آنکه کار زبانشناسي با اشاره به خانواده هاي زباني و طبقه بندي زبانها مرتبط است و تمام زبانهاي مورد تکلم از نمودار زباني مشخصي ريشه گرفته اند. زبان ملت  آذربايجان نيز از اين مقوله جدا نيست. با نيات سياسي و مطامع سرکوب فرهنگي نيز نميتوان چنين پديده هاي زنده را براي هميشه  تحريف کرد. زبان آذربايجان از خانواده جهاني زبانهاي التصاقي است که اين گروه از زبانها همانگونه که گفته شد به شاخه زبانهاي آلتائيک مرتبطند. مشابهت ها در:1-واژگان 2- در ساحتار دستوري 3- در آواشناسي هم دليل عمده اين طبقه بندي است.  طرح اصطلاح "نيمزبانها" هم که از سوي  مورخ آذربايجاني، احمد کسروي مطرح شده، هيچ تغييري در موجوديت اين زبان و زندگي تاريخي آن ايجاد نمي کند. در علم زبان شناسي ما pidgin-Creole   داريم که نوعي گويشهاي مردم و قبايل مهجور و جدا مانده از اصل خويشند که به سبب کوچها و معضلات زيستي از ريشه زباني خود جدا افتاده و به نوعي  به گويش ويژه دست يافته اند. گويشي که از زباني جدا شده و به مرور شکل يافته و ممکن است به حالتي برسد که ديگر براي صحبت کنندگان زبان اصلي مفهوم نباشد. براي مثال چيزي که از آن به نام زبان "هرزندي" نام برده مي شود و آقاي کسروي آن را نيم زبان آذربايجان مي نامد و از آن مثال مي آورد، در واقع همان چيزي است که در زبان شناسي "پيدگين" pidgin مي گويند. گويش يا زبانکي که از اصل خود جدا مانده است. به مثال خود آقاي کسروي و تطابق معنائي آن اشاره مي کنم.
"امسور ورون خيلي وروسته، سيل خيلي آمارا، گندومي خروب کرديه،
"امسال باران زياد باريده، سيل بسيار آمده، و گندمها را خراب کرده"
در واقع جمله اول شکل مهجور، وامانده و سرگردان جمله دوم است. حالا تراشيدن يک  شخصيت زباني به اين "زبانک" يا "پيدگين" و آنرا زبان  باستاني مردم آذربايجان ناميدن همه عاري از هر گونه اعتبار علمي است. " لازم به توضيح است که "پيدگينها" ابتدا در زبان انگليسي پديد آمدند که جاي صحبت آن در اين جا نيست.
بنابر اين درک ريشه زباني مردم آذربايجان که من از روي اسناد و نمودارهاي زبانشناسي شجره آن را خواهم آورد، از خانواده زبانهاي ترکي است و هر گونه سفسطه کاري در اطلاق نيم زبان، يا جدا کردن ساختار گرامري، لغوي، و نحوي اين زبان از زبان ترکي بيمعني است. چرا که اين زبان زنده است.کار مي کند. هر روز صاحبان انديشه به آن زبان آثار خلاقه مي آفرينند و با وجود دهه ها و سده ها بي احترامي ، به ويژه در دوران سلسله پهلويها، اين زبان راه خود را مي رود و خودش با واژه ها و الحانش، با ساز عاشقان دلسوخته، با ني چوبانان کوه و کمر در اراضي آذربايجان، و با سوز دل شاعران ترکي گوئئ چون شهريار، سونمز، استاد يحيي شيدا، اشعار ملوديک استاد بارز، ممد آراز، و صدها ديگر بر زندگي زباني خود ادامه مي دهد. جاي تاسف است که روشنفکران غير ترک به سبب نبود شرايط نشر و پخش آثار اهل قلم ترکي گوي، چندان آشنايي با اين آثار ندارند و از سويي اين خلا زباني يا به سخني حذف زبان سبب شده که ترکان ما پارسي گوي شوند. اسناد به جا مانده از دوران مشروطه و حکومت ملي آذربايجان هم نشان مي دهد برخلاف نظر کسروي ويارانشان آقاي حسن رشديه نيز در گامهاي نخست بر آن بود در آذربايجان آموزش به زبان ترکي آذربايجاني را مستقر سازد و ضمنا آموزش در جامعه ايران را به صورت دو زبانه سازد. همان گونه که دکتر رضا براهني، نويسنده ، شاعر و منقد ادبي هم در نوشتار خويش که در بيشتر نشريات و سايتهاي داخل و خارج منتشر شد،  به همين موضوع صحه مي گذارد.(سايت تريبون)
آقاي احمد کسروي براي اثبات نظر خود در مورد بي ريشه بودن زبان آذربايجان بر آن  مي شود در ريشه شناسي نام اشخاص و شهرها هم به نوعي خيالپردازي کند که براي خواننده بي غرض امروزي ودانشجوي پژوهشگر مضحک مي آيد. آيشان براي مثال  براي اينکه نظر خود را در مورد بي ريشه بودن زبان تـرکي آذربايجاني ثابت کنند، سعي کرده اند براي واژه هاي موجود ترکي در آذزبايجان وسراسر ايران که ترکان زندگي مي کنند، ريشه فارسي بتراشند. اين تلاش ايشان نه از جنبه تفحص و تحقيق بلکه نوعي شکل تحريف علمي پيدا ميکند.  براي مثال ايشان ريشه کلمه:
"سوگودلو"را بيدک،
"گردکانلو" را گردکانک،
"قزلجه" را سرخه،
"ايستي بولاغ" را گرمخاني ،
يالقوز آغاج" را يکه دار و غيره ناميده اند که در يک کلام از منظر زبانشناسي واژه ها مضحک است.. در اين سند ادعا مي شود که گويا مردم آذربايجان بعد از کوچيدن به اراضي امروزي واژه هاي فارسي را به ترکي ترجمه کرده اتد. حال آن که قبل از ورود آريايي ها به فلات ايران ، اين مناطق محل سکونت "اورال آلتائيان" بوده است که اجداد  ترکان آذري  شناخته ميشوند.(در اين مورد به مقاله حميد نطقي  در مجله وارليق شماره هاي آذر و دي 1363 مراجه کنيد.ر.ر.)
براي روشن شدن اذهان عموم بايد اشاره کنم که   پسوند "لو" يک شاخص در زبان ترکي آذربايجاني است که صدها  کلمه اساسي در فرهنگ کتبي اين زبان با اين فرم وجود دارد."لو" که گاهي در ميان مردم به صورت پسوند"لي" هم به کار برده ميشود، پسوند نسبي  و ملکي است. کلمات تاريخي همچون ايل ترک "باهارلو"، " قره قويونلو"  که داراي پسوند "لو" هستند قرنها سابقه استعمال زباني داشته و تعابير آقاي کسروي در شقه-شقه کردن اين واژه ها و چسباندن آنها به زبان فارسي معتبر نيست. تلاش براي پيدا کردن يک پدرخوانده فارسي به واژه ها و اسلوب زباني ترکي آذربايجاني هيچ کمکي به کار زبان نميکند. يا ترکيب اصيل "ايستي بولاغ" که زبانزد مردم آذربايجان است و در روستاها و مناطق کوهستاني  به چشمه هاي  آب گرم اطلاق مي شود را به واژه مهجور فارسي"گرمخاني" نسبت ريشه اي دادن واقعا عاري از هر اعتبار علمي است.(13) بنابراين سرگردان ماندن آقاي کسروي مابين واژه هاي "آذري" و "ترکي" و تلاشش براي  جداکردن زبان مردم آذربايجان از خانواده زبانهاي ترکان و نيز تراشيدن ريشه قلابي براي  واژه- هاي  ترکي آذربايجاني در زبان فارسي نيز چندان کمکي به خواننده نمي کند. براي مثال آقاي کسروي در واژه شناسي نام آباديها به لغت "قرا" اشاره مي کند وتلاتش دارد به هر ترتيبي است براي اين واژه معصوم و اصيل ترکي پدرخوانده  فارسي بسازد. ايشان چنين مي نويسند:
   "در آذربايجان بر سر بسياري از نامها واژه "قرا" آورده مي شود مثلا "قراچمن" و "قرارود". و چون قرا در ترکي به معناي سياه است کساني خواهند پنداشت در اين نامها همان معني ترکي مقصود است. ولي بايد دانست که "قرا" در زبان آذري به معناي بزرگ بوده و خود تغيير يافته واژه "کلان" است که در فارسي هنوز هم به کار مي رود." و ادامه مي دهند که:
   "از اينجا ميتوان گفت "قرا" در "قراچمن"و "قرارود" و بسيار مانندهاي آن، نه واژه ترکي که واژه آذري است و معناي آن بزرگ است" )15) خوب، حتي براي خواننده مدرن و منطقي امروزي، که ترک آذربايجاني هم نباشد سفسطه نويسنده روشن است. نخست اين که ايشان براي اينکه قافيه را درست کنند آمده و واژه معصوم "قره" يا "قارا" را به شکل "قرا" بيان کرده اند، سپس در ادامه تلاشش سعي کرده اند پدرخوانده اي در فارسي به اين کلمه پيدا کنند و قرعه به نام واژه "کلان" در آمده است تا اثبات کنند که "کلان" اصل "قرا" بوده، سوم اينکه با تحريف واژه "قرا" بر آن شده اند که اين واژه را از شخصيت ترکي به هيئت من در آوردي آذري درآورند. حال آن که صورت مسئله خيلي روشن است. در فرهنک لغات ترکي آذربايجاني از قرنها پيش واژه اصيل "قارا" يا" قره" به تکلم تبريزيها موجود بوده و علت اطلاق اسم "قرا چمن" به "قره چمن" نه گناه واژه "قره" بلکه اجراي سيلست فارسي سازي و کشتن اصالت زبان ترکي آذربايجاني بوده است.و گرنه از منظر واژه شناسي و طبقه بندي واژه اي چه ارتباط "واکه اي" يا هجائئ مابين واژه "کلان" فارسي و لغت مظلوم ترکي "قره:" وجود دارد. خاصه اينکه به سخن دکتر صدر تلفظ صوتي "ق" در فارسي (تهراني) به خصوص با آشفتگي خاصي روبروست. به قول استاد جلال همائئ (فلم) را "غلم" تلفظ مي کنند و "غلام" را قلام. اما راي عموم بر آنست که فارسي صوت "ق" نداشته و تنها "غ" دارد .(16) در تک تک نام واژه ها همين تمهيد عجيب و قريب به کار رفته است. حال آن که با اين کارها نمي شود موجوديت زبان ترکي آذربايجاني و هويت ملت آذربايجان را خدشه دار کرد. البته گاهي در تنگناي قافيه شاعري به سبب ظرفيتهاي آوايي "قارا" را به صورت حرف مصوت کشيده "آ" نيز گفته- اند. يک مثال ديگر  کلمه "ارونق" است. منطقه "ارونق-انزاب" از مناطق قديمي اراضي آذربايجان است. ارونق با الف فتحه دار تلفظ مي شود. آقاي کسروي براي اينکه تئوري خود را به کرسي بنشاند، ابتدا به کلمه "ارونق" يک "آ" اضافه ميکند، بعد ادعا مي شود که اين واژه "نخسست "آرانک" بوده ، که به معناي آران کوچک باشد"(17) با چه درکي ميتوان به اخر يک واژه ترکي "کاف"تصغير اضافه کرد و معناي ديگري، در يک زبان ديگري،از آن مستفاد نمود. صدها نوع از اين قبيل موارد وجود دارد که در کتابي جمعاوري خواهد شد. البته داشتن فرضيه هاي متفاوت در زبان امري رايج بين زبانشناسان است حتي نظرات ضد و نقيض. اما اين روش آقاي کسروي در اين مورد قابل استناد نيست.
زبان ترکي آذربايجاني  درمتون تاريخي
در اين قسمت برگردان نوشتاري کوتاه از يک منبع علمي ديگر را در مورد جايگاه زبان ترکي آذربايجاني ذکر مي کنم تا خوانندگان هر چه بيشتر با نظرات گوناگون آشنا شوند و نيز پژوهشگران و  دانشجويان با ديد بازتري به اين مسئله بنگرند . روشن است که نشر و پخش همچو نظراتي مي تواند جو سالم تفکر و انديشه پردازي را پربارتر کند و بر مدتها روش تک گوئئ  و قضاوت رسمي و سياسي در مورد زبان ترکي  غلبه کند تا دانشجويان و خوانندگان هوشيار به طور فراگير به اين موضوع بنگرند.
"از زبانهاي رايج دنيا که در امروز ميليونها نفر به آن زبان تکلم مي کنند، يکي هم زبان ترکي است که  علاوه بر کشورهاي ترکيه، آذربايجان ، در بلغارستان، اوزبکستان، کازاخستان، قيرقيزستان، تاجيکيستان، يونان و قبرس نيز  به اين زبان سخن مي گويند. البته در ديگر کشورهاي جهان نيز ميليونها  ترکي گوي زندگي مي کنند، که تنها در آلمان بيش از يک ميليون نفر و در ممالک امريکاي شمالي نيز به عنوان "کارگران مهمان" ترکان زندگي مي کنند. اينان به شاخه هاي مختلف خانواده زبان ترکي سخن مي گويند. در شاخه هاي اين زبان، زبانهاي ترکي ترکمن، آذربايجاني، قفقازي، لهجه هاي ترکي خراساني  وجود دارند که از شعبه اصلي زبانهاي آلتائيک هستند. البنه زبانهاي مغولي و tungusic نيز از زبانهاي زير همين خانواده محسوب مي شوند. تا سال 1928، پنج سال پس ار استقرار جمهوري ترکيه تمام اسناد خانواده زبانهاي ترکي با الفباي عربي نوشته مي شد که دليل آن هم تاثير قدرتمند اسلام در منطقه بوده است. در سال 1928، اصلاحات زباني در ترکيه سبب شد که الفبائي بر اساس قراردادهاي زبان لاتين با 28 حرف به زبان کتبي ترکي تبديل شود ، که مورد بحث ما نيست.(18) اما زبان ترکي امروز در آذربايجان ايران همان گونه که ذکر شد مسير طولاني پيموده و پس از تغييرات و تحولات فراوان، که ناشي از وضع زيستي  اجداد ترکان آذربايجان بوده، به شکل امروزي رسيده است. اجدادي که به آنها از نظر زباني ترکان اوغوز مي گويند ، که کارنامه ادب شفاهي آنان از پيشينه ادبي 1500 ساله برخوردار است. يعني  ادبياتي که به "ادبيات اوغوز" معروف است. کتاب معروف "دده قورقوت" از داستانهاي مردم ترک زبان" اوغوز"از زمره اين گنجينه  به شمار ميرود. بعدها داستانهاي "کور اوغلو"، نوشته هاي يونس امره، فضولي و   اشعار مختوم قلي، وارث  ادبيات اوغوزها و  در مجموع دربر گيرنده تروت معنوي ادبيات ترکان آذربايجانند.(19) فکر مي کنم با روشي که آقاي کسروي پيش گرفته بود، اگر آن زمان دسترسي به منابع امروزي ترکان  داشت و سند "ده ده قورقوت" را مي ديد ، واژه "ده ده" را به سبب تشابه به واژه "دد"  به فارسي نسبت مي دا د. اما واژه ها در زبانها پديد مي آيند و بر طبق نيازهاي زمان و ضروريات زندگي اجتماعي  و اقتصادي تغيير مي يابند، زبانها  با يکديگر همکاري کرده و مهمانهايي را از همديگر مي پذيرند، واژه هائي کم کم به سبب از بين رفتن موقعيت تاريخي يا اقتصادي از دور خاج مي شوند و جاي خود را به تازه واردين مي دهند واين چنين است که علم معاني يا لکسيکولوژي عمل مي کند. نزديکي و ارتباطات اجتماعي اقتصادي ترکان آذري و ساير ترکان هم خانواده در ايران با فارسها سبب شده که زبان فارسي برخي از عناصر زباني ترکي را عاريه گرفته و فارسيزه کند. اين نشانه ضعف زباني نيست. بري مثال پسوند "چي" در خيلي از واژه هاي فارسي و در ادبيات آن به کار رفته و مورد تکلم واقع مي شود. مثال قهوه چي:درشکه چي، چايچي و غيره. جا افتادن اين پسوند رايج زبان ترکي در فارسي تنها نياز زباني است که به صورت مقبول در آمده و فارسها از اين ساختار دستور زبان ترکي سود ميجويند.
هم چنان که دکتر  محمد تقي زهتابي نيز اشاره کرده اند علم معاني در زبان ترکي آذري روندي ناپيوسته، پيچيده و ناهمگوني داشته است و اين خود تصويرگر زندگي ملتهاي ترکي گوي است که در اراضي آذربايجان در تاريخ طولاني زيسته و رفت و آمد کرده اند.)20)        
وجود واژه هاي مشابه در زبانها امري کاملا طبيعي است و اين حالت به دو دليل عمده صورت مي گيرد. نخست هم گروه بودن زبانها در تاريخ و دومي نياز هر زبان براي رشد و تکامل خويش سبب مي شود که واژه ها همواره بين زبانها در حرکت باشند. طبق اطلاعاتي که هر سال موسسه ام-آي_تي MIT  در مورد  زبانها صادر مي کند  زبان ترکي يکي از زبانهاي استاندارد از نظر زبان شناسي است.(21)در اين سند آمده است که بيش از ده درصد کلمات انگليسي از ريشه زبان ترکي اخذ شده اند. البته همان گونه که اشاره شد زبانها پس از عاريه گرفتن کلمات از يکديگر سعي مي کنند واژه ها را با ساختار صدايي و معنائي خود هماهنگ سازند. بنابر اين هيچ زباني ناب و خالص نيست و هر گونه تلاش در مورد  پيرايش زبانها از واژه هاي بيگانه و يا  تئوري ناب سازي زبان با واقعيات زيستي انسان خوانائي ندارد. انساني که مدام در داد و ستد معاني و انئيشه هاست. از سوئي اطلاق الفاظي چون زبان وحشي  يا زبان اقوام بي تمدن و بيابانگرد به ترکان آذري ، يا زيان اعرب را زبان بدويان شمردن نيز جز غرض ورزي به حل مسئله- اي کمک نمي کند  و تنها نشانگر جهالت گويندگان  و بي اطلاعي آنان از وضع زيستي-تاريخي اين ملتها است. همين جا اشاره کنم که طبق تحقيقات زبانشناس معروف آر.اچ روبينز زبان عربي اولين زباني بود که در اواخر سده هشتم ميلادي از نظر دستورنويسي و گرامر رشد فراوان کرد و براي اولين بار دستور زبان سيبويه بصري متبلور شد که در نوع خود بي نظير بود و" سيبويه براي حروف عربي به توصيف آواشناختي تازه اي راه برد که مستقلا از آن خود او بود و آن توصيف آواشناختي به مراتب پيشرفته تر و کمال يافته تر از علم آواشناسي غربي چه در دوره معاصر سيبويه و چه دوره هاي پيشين بود."(22( با رشد و گسترش اسلام در منطقه و جهان و وجود متن معتبر عربي به نام قرآن، زبان عربي به زبان اثربخش آن زمان تبديل شد و ظرفيتهاي نحوي و آوايي و علم معاني آن سبب شد که زبانهاي ملل منطقه تحت نفوذ آن قرار گيرند .از سويي "همخوانيهاي گلوگاهي يا حلقي (pharyngeal) همان گونه که زبانشناس شهير فرانسوي آندره مارتينه مي گويد" يا نزديک شدن جدارهاي پيشين و پسين گلوگاه يعني پسين ترين بخش پشته زبان از يکسو و ته دهان از سوي ديگر، ميتواند به ايجاد بندش يا سايش بيانجامد ولي زبان شناخته شده اي چون عربي سايشهاي گلوگاهي بيواک و واکداري دارد که به ترتيب با h} {و,? آوا نويسي ميشوند {تلفظ ح و ع در زبان عربي}.23 زبان ترکي آذربايجاني نيز از نظر حروف صدادار 9 تايي توانايي بيشتري براي اداي کلمات، و تکامل واژگان دارد. همان گونه که اشاره شد سيبويه بصري که ايراني بود به چهره برجسته زبانشناسي عربي تبديل شد. روشن است الفباي عربي ، به عنوان الفباي زباني که آسماني  و مقدس خوانده مي شد و ضمنا داراي يک متن نهائي و غير قانل تغيير هم شده بود، در جهان گسترش يابد و به الفباي ملل منطقه از جمله ترکان آذربايجان تبديل شود. زبان شعرا و نامداراني چون نسيمي، فضولي و  سيد عظيم شيرواني شد که آثارشان هر چند در بوته ممنوعيت گرفتار بوده اند، اما همچنان ورد  زبان زنان و مردان آذربايجانند:
"منده مجنوندان فزون عاشيقليق استعدادي وار
عاشيق صادق منم مجنونون آنجاق آدي وار
) من در عاشق بودن از مجنون هم عاشقترم
   از مجنون فقط نامي مانده است ، منم عاشق صادق(
گفتني است که در قرن چهاردهم ميلادي هر  دو زبان، عربي و عبري، در دانشگاه پاريس فرانسه رسميت يافتند.
از مهم ترين سند کتبي  متعلق به ترکان به کتاب ده ده قورقوت اشاره مي شود که اين سند به "اورخون- يئني سي يازيلاري"  (نوشته هاي اورخون- يئني سي) معروف است، که به مناسبت 1300 مين سالگرد اين سند در جمهوري آذربايجان گردهمايي با شکوهي  بر گزلر گرديد. کتاب ده ده قورقوت " به طايفه اوغوزها " منتسب است و ترکان عثماني نيز اين سند را به اشکال مختلف چاپ کرده اند.  اين که زبان ترکي آذربايجاني چه مسيري را در همسايه شمالي گذرانده و از الفباي عربي به سيريل و سپس به الفباي لاتين راه برده  مورد بحث ما فعلن نيست. ولي بايد گفته شود هر کلمه اي ، به هر الفبايي  در هر زباني که به کار مي رود، " چه به لحاظ معناشناسي و چه به لحاظ دستور و چه به لحاظ تلفظ مختص به خودش، تاريخ خاص و منحصر به فردي دارد")24) در ر يشه شناسي زبان ترکي آذربايجاني ورود به اجزا تشکيل دهنده اين زبان وبررسي  چگونگي رشد و پايداري آن در يک دوره بغايت خشن  به  تفصيل بيشتري نياز است. از سويي مطالعه متون تاريخي زبان ترکي و تجزيه تحليل آن کار ديگري است و موقعي ديگر ميطلبد.

  اين بر عهده دانشجويان است که با پروژه هاي تحقيقاتي بتوانند زواياي مختلف زندگي زبانهاي رايج در ايران را در بياورند و بر تاريکيها نور بپاشند.

(آدامه دارد)
   






Bibliography
  مراجع:
1-Galtung,J. 1980. The True words, A Transnational Perspective,  New York,the Free Press     نقل از کتاب کانگاش ص254
2-در همچو شرايطي سعي مي شود به مرور ملتي را از حالت "احترام به خويشتن" به حالت "وادادن و تسليم" شدن سوق داد و او را در روندي به حالت استحاله شده و بي هويت در آورد.نمونه اش سرخ پوستان و نيز کساني که زبان خود را از دست داده اند.
3-مريت روهلن(Merrit Ruhlen)  در اثر خود-"ريشه زبان" به واژه مونوژنه نسز"  monogeneses  اشاره مي کند که مراد همان زبان واحد بشري است که ديگر زبانه، به ادعائي از آن منشعب شده اند.
4-اسکوتناب کانکاش (Skutnab Kangash)، زبانشناس سوئدي، کتاب "از شرمزدگي تا مبارزه جويي،1988  چاپ امريکا-ص13-
5- زبانهاي ترکي) (Turkic Languages از شبکه جهاني،
6-رحيم رئيس نيا – درباره زبان ترکي 2004 ص  4  از سايت تريبون
7-Linguistic Characteristics, p 3,From Internet site, Turkic Languages
8-ژهتابي ، دکتر محمد تقي، معاصر ادبي آذري ديلي انتشارات آشينا، 1379 چاپ دوم- ص2
9-براي مطالعه بيشتر اين مبحث مي توانيد به کتاب ارزشمند دکتر محمد تقي زهتابي"معاصر آذري ديل" مرجعه کنيد" که به صورت مفصل پسوندهاي زبان آذربايجاني شرح داده شده است.
01-ضياء صدر، سلسله مقالات مندرج در روزگار نو، آبان 1375-شماره مسلسل 177، دفتر نهم، سال پانزدهم در مورد زبان و خط.
11-در زبانشناسي تاريخي تحت عنوان "طبقه بندي" classification)) به شرح تفضيلي اين  موضوع ميتوانيد مراجعه کنيد.
12- مدرکي تحت عنوان تاتها در شبکه اينترنت به چشمم خورد که در آدرس www.Tat,Harzani مي توانيد کامل اين نوشته را بازديد کنيد
13- براي مطالعه کامل نظرات  احمد کسروي به کتاب "کاروند کسروي صص336 به بعد مراجعه کنيد. کاروند کسروي، به کوشش يحيي ذکاء- چاپ دوم،سال 2536 تهران، اتشارات فرانکلين
14- همان منيع.صص 431
خواننده بي غرض ميتواند با اندکي تامل و تفکر درک کند که اين قبيل ريشه تراشهاي موهوم براي هزاران واژه ترکي آذربايجاني در واقع آب در هاون کوفتن است.
15- آقاي کسروي در کتاب "کاروند کسروي" در مبحث زبانشناسي بخشي را به زبان خلخال اختصاص داده و من از اين قسمت، امثال مندرج در متن را ذکر نموده ام.
16-ضياء صدر،
- مسئله زبان مشترک و زبانهاي مادري-روزگار نو- خرداد 1375- شماره مسلسل 172- صص55-54.
17- احمد کسروي، کاروند کسروي-صص368-369
&-براي اطلاع بيشتر در مورد پراکندگي ملت ترک آذربايجان و زبان آنها  ميتوانيد به داده هاي سايت ميراث فرهنگي و نيز به آدرس "سوزوموز" در اينترنت مراجعه کنيد.
18-در داده هاي شبکه جهاني اينترنت زير عنوان Languages of the world يا زبانهاي دنيا اطلاعات ارزشمندي وجود دارد که من  چکيده وار بيان داشتم.
19- آنار، رضا ، " 155 ايل اوغوز ادبياتي"- آنتولوژيا- آذربايجان نشرياتي-1999- بخش مربوط به ادبيات کتبي و شفاهي مردم آذربايجان در سده هاي هفثم و هشتم، اسناد باقيمانده از  نوشته هاي اورخون يئني- سي-صص 9 به بعد
20-  دکتر  محمد تقي زهتابي،
علم معاني(لکسيکولوژي)-ترکيب لغوي زبان آذري معاصر، نشر  ائلدار-تبريز-1371-چاپ اول-صص21-14
21- سايت اينترنتي "گجيل"، جايگاه زبان ترکي و بررسي آن در مقايسه با ساير زبانها-صص1-2
22- آر.اچ. روبينز، تاريخ مختصر زبان شناسي ترجمه عليمحمد حق شناس، چاپ چهارم، نشر مرکز 1381.صص214-215
23- آندره مارتينه، مباني زبانشناسي عمومي-اصول و روشهاي زبانشناسي نقشگرا. چاپ هرمسف ترجمه هرمز ميلانيان،صص 70-71
24- همان منبع 22- صص 406

گويچه ماحالي و خسته بايرامعلي   یازان:  حسين سيامي

خسته بايرامعلي قديم گؤيچه ماحاليندا ياشاميش، قوشما، گرايلي، غزل، تجنيس، مخمس ژانرلاريندا شعرلر يازميشدير. شاعير هم كلاسيك، هم ده شفاهي خالق ادبياتي عنعنه لريندن بهره لنميش، اثرلرينده انسان سعادتي، خوشبختليك، محبت، آزادليق كيمي عموم بشري ايده آللاري ترنوم ائتميشدير.
گويچه ادبي محيطي نين خسته بايرامعلي يه قدركي دؤرو يالنيز عاشيق ياراديجيلغي چرچيوه سينده انكشاف ائتميشدير بو قدرتلي ائل شاعيري نين بو عائله گليشي گؤيچه شعر دونياسينا يئني بير نفس گتيرميش، بونون احوال- روحيه سيني تزه لميشدير. قوشمالاري نين و مخمسلرينين معاصر ليي اورژينال غزللري و حكايه لري باشليغي آلتيندا يازديغي ائپيك- ليريك قوشما شكيلي اثرلري كناردا چيخارميش، كلاسيك نغمه‌لره اساسلانان اسلوبو و شيرين، آخيجي ديلي بو شاعرين اؤزونه مخصوص جهتلريني بارز شكليده اظهار ائتميشدير.
هر بيري آيريجا بير بيتگين صنعت نمونه سي اولان ((قوجانين حكايتي)) ((عزرائيلين حكايتي)) (( ديلنجي حكايتي)) و ((ايكي دوستون حكايتي)) كيمي اثرلري آيريليقدا مودريك كماللي بير احوالاتين، نظم اثرلرين كامل تصويريدير.
اونون مختلف شعرلري آراسيندا مضمون و معنا باخيميندان، خصوصي ماراق دوغوران، صنعت اينجي لري واردير.
بير نادان آغاران ساچيما گولدو
عؤمروم خانه سيندن مين داش سوكولدو
دئييرلر: قامتين نه تئز بوكولدو؟
دئييرم فلكدن ناگهان منم
حيات اوحياتدي، قوجالان منم
54 ايل عؤمور سورن اؤلمز صنعتكارين جوان ايكن قوجاليقدان شكايتي تصادفي دئييل دير. اونون حياتيندا چكديگي طالع آغريلاريني ((آغري)) داغيدا چكه بيلمزدي. بونونلا بئله فلكين آمانسيز اويونلارينا مردليكله سينه گرن، بير نئچه ايل عرضينده دالبادال سينه سينه 7 اوغول، بير قيز، بير باجي، بير قارداش داغي چكيلن بوداغ اوركلي آدام اؤز نيك بين دويغولاري ايله بوتون فاجعه لره اوستون گلميشدير.
ياخشيلارا ياخشيليغي آداولار،
ياخين دونوب، يامان گونده ياداولار گوز ياشيني دوشمن گورسه شاداولار
آغلاسان پنهاندا آغلا اوره‌ييم
- دئين صنعتكار عؤمورونون ان غملي دقيقه لرينده ده نيك بين ياشاميشدير. كؤرپه واختيندان يتيم قالان، دائما عذاب- اذيتله قاتلاشان، طالعين آغير امتحانلاريندان چيخان و اولمازين مصيبتلرله اوزلشن اوجا بويلو، ساغلام بدنلي، پهلوان هيكل‌لي بايرامعلي نين اؤزونه ((خسته)) لقبي گؤتورمه‌يي ده محض زمانين و محيطين كشمكشلي اويونلاري ايله باغلي اولموشدور.
خسته بايرامعلي سينه دفتر، اولدوقجا ساوادلي، هاردا، كيمه و نه دئمه‌يي باجاران، اولدوقجا جسارتلي يعني خالق يولوندا جانيندان كئچمه‌يه حاضير اولان صنعتكار ايدي، بير سؤزله شاعيره خاص اولان بوتون خصوصيتلر اوندا جمع لنميشدير.
خسته بايرامعلي اجتماعي تربيه چيدير، او، اخلاقيني، بيليگيني خالقا چاتديرماغي باجاران شاعير ايدي او، هم‌ده فيلسوف شاعيردي، فيكيرلرينين مركزينده ((جمعيتين كاميللييي فلسفه سي‌نين حياتي ليينيده دير)) ايده آلي دورور.
جمعيتي دوشوندوكجه بوتون سواللاري فلسفي باخيشلا تحليل ائدير.
خسته بايرامعلي ياراديجيليغيندا وطنپرورليك، ديلينه، خاليقينا باغليليق اولدوغو حالدا، اجتماعي، سياسي دير چوخ خالقي دوشوندورون موضوعلارادا اؤز اثرلرينده يئر وئر ميشدير.
نهايت خسته بايرامعلي ليريك نغمه لر اوستادي دير. ليريكا اونون ياراديجيليغينين اساسيني تشكيل ائده‌رك، محبتيني الهي بير يوكسكليگه قالديرير. شاعيرين ليريك قهرماني اينجه بئللي، قاراتئللي، ترياناقلي آذربايجان گؤزه‌ليدير.
بايرامعلي حساس، كؤورك، اينجه قلبلي اولدوغو قده‌ر و وقارلي، عارف، كماللي و صراف باخيشليدي. او هر يئتن گؤزله ميل ائله‌مز. سئودگي گؤزلي عقلينه، ذكاسينا گؤره ترنوم ائديب، اصلينه، ذاتينا، نسيل- نجابتينه گؤره قيمت وئرير.
بايرامعلي هر يئتنه وورولما،
خوب گؤزلين اصلي، ذاتي گركدي.
او، فردي محبتي بشري سئوگييه چئويريب علوي دويغولارين ترنومونه قوشولور. بوعلوي محبت انساني نجيبلشديرير. اوندان وفا، فداكارليق كيمي گؤزل، انساني كيفيتلر تربيت ائدير. اونون الاهي پري لي گؤزلليكده مثيل سيز اولان مارالي، داغلار قيزي ((لاله)) دير.
گؤزلليگي ديللر ازبري اولان بو داغلار گؤزلي بايرامعلي نين عومور كتابينا دؤنوب آچيلديقجا آچيلير، اوخوندوقجا اوخونور…
شكر ازيب هم دوداغا، ديله‌رسن
خوش آرزولار، خوش نيتلر ديله‌رسن
من دليلي سالدين ديلدن- ديله‌رسن
بايرامعلي خسته دوشوب بئله، يار.
خسته بايرامعلي بوتون عؤمور بويو بير آدين قولو اولوب، بير آدين ترنومونه چاليشيب، ((ناغي قيزي لاله)) آدي.
وارليغين عشقيمين تمنا سيدير،
گؤزلرين كؤنلومون اؤز دونياسيدير.
اؤلونجه اوره‌ييم ياشاداسيدير،
ايلك آديم اؤزومو، سون آديم سني.
بئله جه عشقينين يولوندا اسيم- اسيم اسديگي ديلبر اونون عؤمرونون معنا سينا چئوريليب ياراديجيليغينا گوجلو تكان وئرير.
آغير نسيل- نجابتلي بير نسليدن، ايمكانلي بير عائله دن اولان ((لاله)) دؤورون قانونلارينا اعتراض سسيني اوجالديب، علوي محبتينه صاديق قالير. يوخسول بايرامعلي يه كؤنول وئرمكله اؤزونو دونيانين خوشبختي سايير.
((لاله)) ان چتين آنلاردا بئله بايرامعلي يه آرخا، كمك، ياخين سيرداش اولماغا چاليشير. سونرالار بو خوشبختليك اوزون چكمير. فلك سانكي بو صميمي، مهربان عائله نين قصدينه دوروب، بير- بيرينين آردينجا اونلارين سينه سينه يئددي اوغول، بير قيز داغي چكمكله تپه دن- ديرناغا يانديريب كولونو چيخارير. بودردلر، آغري اجيلار آزميش كيمي باشي مين جور- جفا چكميش بايرامعلي عائله سي نين ايكينجي سيناق دوورو باشلانير.
قانلي- قادالي محاربه ايللري، حسرت، انتظار، دؤزوم، ديانت دونوندا ايكي سئون قلبي بيرده امتحانا چكير.
ياغي دوشمنه قارشي قهرمانليقلا ووروشان خسته بايرامعلي بير آن دا اولسون عائله سيني اونودا بيلميردي بوزلو سنگرلرده لاله سي نين عشقيله دؤيوشن شاعير يوزدن آرتيق مكتوب، شعر گؤندرميشدي اونا.
دئمه اوزاق دوشدوم، آي ناغي قيزي،
بو آيريليق بير گون اؤتر داريخما…
خسته بايرامعلي ائتمز آه و زار،
دارگونده اييلمز ديانتيم وار.
بير گون گلر پوهره لرده گول آچار،
باغچا ميزدا بولبول اؤتر داريخما.
عؤمور بويو خسته بايرامعلي ايله، يولداش اولان عذاب- اذيت محاربه ايللريندن سونرادا اونون ياخاسيني بوراخماميش، نهايت 1952- نجي ايلده شاعير اسرارانگيز بير حالدا زكام خسته ليگيندن رايون خسته ناناسيندا دييشدي.
گويچه ماحالي اينديكي ائرمنستان جمهوريتينده يئرلشير. هله شاعيري تورپاغا تاپشيرماميش عائله سيندن شاعيرين بوتون سندلريني دولت آرخيوينده ساخلاماق اوچون طلب ائتميشلر. سندلرله برابر بوتون ال يازمالارين، شعرلر و حكايه‌لريني ده آپاريب محو ائتميشلر.
شاعرين كؤرپه اوغلو ((ماشلاللاه)) بؤيريوب بويا- باشا چاتديقدان سونرا اونون شعرلريني بير- بير سينه لردن توپلاييب، نهايت 1987- نجي ايلده خسته بايرامعلي نين ((منيم گؤيچه‌م)) آدلي شعرلر كتابي ايشيق اوزو گؤردو.

حمد سوُره سينين چئويرمه سي ايله آچيقلاماسي


1) كؤمك ليك  ايستييوٍٍٍٍٍٍره م « جميع ايشلريمده آللاهين آديله كي مئهريباندير»، جميع مخلوقاته دوٍنياده روزي، وجميع خلقه لازيم اولان نعمتلري وئرمك سببي ايله. « رحم ائدَندير » بعضي مخلوقاته، اونلاري بئهيشته داخيل ائتمك ايله. 'بيسم الله ده' ايختيلاف واردير كي سوره نين جوٍزووٍدور يا نه : ايمام حنيفه و ايمام ماليك قاييلدير كي جوٍزووٍ سوره دَگيلدير، آمما قوُرآندا يازيلماق، محض سوُره لرين بير بيريسيندن فاسيله لي اولماق ايچوٍندور، ايمام شافعي و ايمام حنبل و ايمامييه بوُنا قاييلديرلر كي، بيسم الله هر سوُره نين جوٍزووٍدور، مگر برائت سوُره سينده.
2) هر نوع شوٍكر و ثنا « جميع ظاهيري و باطيني نعمتلر موُقابيلينده كي، جميع حمد و شوٍكر ائدَنلردن عمله گليب، و بوُندان سوْنرا عمله گله جك، هاميسي « آلله ايچوٍندور كي جميع مخلوُقاته تربييَت وئره ندير »، اوّل يوْخدان خلق ائديب، سوْنرا بسله ييب، دوٍنيادا روُزي وئريب، و هر حالدا، ايشلرينه ايصلاح وئرمكله.
3) مئهريباندير، و آخيرت ده، بئهيشت وئرمك ايله « رحم ائده ندير »
4) « قييامت گوٍنونون پاديشاهيدير ».
5) پرورديگارا ! « آنجاق سنه عيبادت ائديريك و آنجاق سندن كؤمك ايستَيوٍروك » سنه عيبادت ائتمگه و هاكَذا دوٍشمنلرين شرريني دفع ائتمگه
6) « بيزي هيدايَت ائت دوٍز يوْلا »، اوْ يوْلو بيزه گؤستر كي، اوْنيله گئديب سنين طرفينه، و راضيليغينا يئتيشك
7) « اوْ كسلرين يوْلونا كي اوْنلارا نعمت وئريبسَن » اوْنلاردان راضي اوْلماق، وبئهيشتده، يئر وئرمك ايله، « نه اينكي اوْ يوْلا كي اوْنيله گئدنلره قَضَب اوْلوب ( آجيْقلانيبسان ) و نه اينكي حق يوْلدان چيْخميشلارين يوْلونا ».
بوُ سوره يه "سبع مثاني" دئيه رلر. سبع، اوْ جهته كي يئددي آيه دير، مثاني، اوْ جهته كي، ايكي دفعه نازيل اوْلوبدور، يا اينكي هر نامازدا ايكي دفعه اوْخونور، خواه سوٍنننتي نامازدا و خواه واجيبي نامازدا. يا اينكي ايكي حيصه يه قيسمت اوْلوب، بيريسي بنده لرين حمد و ثناسي دير آللاها، و بير حيصه سي آللاهين مرحمتي دير بنده لرينه. بوُ سوره نين فضلينده كيفايت ائدر اوْ حديث كي، پئيغمبر(ع) بوُيوردولار، بوُ سوره جميع دردلره درماندير، مگر اؤلومه، كي اوْنا چاره يوْخدور.

تورك گنجلي نظامي(2)  یازان:  علي .ب.تورك

نظامي نين اوز دوغما تورك خالقينا موناسيبتي ،شاعيرين فارسي ديلينده شعر يازماقينا راغما هيچ بير زمان اونون تورك سايماق دوشونجه سين و توركلوك ويقاري و عظمتيني سارسماياراق هر بير زمان باغلي اولموشدور.شاهلارين و حكومدارلارين شوهرتلريني قوروماق آماجيله فرسجا اثرلر گوزلين بير حالده شاعير دوغما خاقلنين شيرين و گوزل ديليندن يارانيب و بير آن بئله اوز ديليندن آيري قالماميش.
ائشيتديگي عاشيق و اوزان نغمه لر ،آتا- بابا سوزلري؛مثللر ؛ناغيلارو داستانلارلا دولي بير اورتامدا بويودوگوندن دولايي خوش دويغولاريني شعرلرينده ترنوم ائدرك دوغما ديليندن بير چوخ اورنكلر وئرميش.توركلوك اونون اثرلرينين روحوندا؛تفكرطرزينده و ايليشقي ساحلرينده ائشيتديگي تورك سوزلريندن و زنگين و چئشيتلي موضوعلارين قايناقلانديقي پارلاق بير شكيلده اوزونو گوسترمكددير.
تورك ايده آلي اوززمانا قدر هيچ بير شاعيرده، نظامي كيمي منعاسين و عظمتلي سسيني گورسدمميشدير.اونون هر بير اثري تورك روحوو معنوياتيني سانكي گوزگو كيمي ،فارس ديلينده عكس اولموشدور.اگر چه نظامي داستانلاريندا و مثنويلرينده بير چوخ خالقين ياشايش و فولكلورطرزلريني گوسترگسي اولموشدور اما شاعيرين ائله بير پويئماسي يوخدور كي اورادا تورك قهرمانلارينله قارشيلاشماياق.
هر بير اثرينده تورك خالقين و تورك اولوسون يئني بير قناعتله و تبليغ و آلقيشلاماقدان چكينمييب ،اوزخالقنين دوستون ودوشمنيني تانيتديرميشدير."تورك"سوزي نظامي شعرينده بير چوخ گوزل معنادا آنيليب كي بونلارين آراسيندان ايگيد،قهرمان،بيليجي،مودريك،خاقان؛باشچي و تاركان كيمي صيفتلردن آدوئرمك ا ولار.
"توركلوك" ساغليق،گوزليك و دوغرولوق و باهاديرليق و قهرمانليق يوردو سايلير.نئجه اولابيلركي سويي تورك اولمايان تورك حاقيندا اوركدن سوزلوب اوركدن گلن شعرلري ياراديب دئسين؟توركون درين و زنگين اينجه لركلريله تانيش اولماياراق سوز آچماق مومكون گورونمور.؟
اسكندر نامه دكي اسكندرين توركلرين ايلقارسيزليقلاريني قينايان و سونردادان بو يانليشليقينا و سهويني آنلايان زماندا توركلرين ايلقارلاريني سايگي بسلييب اونجه دن قارقيشلايان اسكندر خطاسيني دوزلتمك اوچون اونلاري آلقيشلايير.
نظامينين تورك قادينينا بسلديگي اونم "خسرو و شيرين "داستانيندا آيدينجا گورونمكددير.شيرين بير تورك قيزي و قاديني اودوقواوچون بير تورك گوزلي ساييليب و اوني گوزل و نجيب و محتشم گورونوملي بير ادبي آبيده كيمي گوسترمكددير.آنا ديلي اولمايان فارس ديلينده معجزه سيني گوسترمگه چاليشان ،"توركي ساياق"سوزلي اولان شاعيرآذربايجان و توركلرين زنگين اغيز ادبياتيندان اوزليكله آتا- باباسوزلريندن گوجلي بير شكيلده فارس ديلينه قازانديرميشدير.
شيفاهي خلق ادبياتي و فولكلور نظامي نين پويئمالارنين ان سئويجي يونلريندن بيريسي سايليركي اونلاردان بير سيراسين اورنك اولاراك گوستريريك:
ايت ده گئتدي،ايپ ده گئتدي :
"رابعه با رابع آن هفت مرد              گيسوي خودرا بنگر تا چه كرد"
ياغيشدان گورتولدوق،دامجيه راست گلديك:
كنون در خطرگاه جان آمديم            زباران سوي ناودان آمديم"
هئچ كيم آيرانينا تورش دئمز :
"هركس دربهانه تيزهش است           كس نگويد كه دوغ من ترش است"
اسلانين ديشيسي اركيي اولماز:
"بسا رعنا زنا كو شير مرد است                 بسا ديبا كه شيرين در نورداست"
داما – داما گول اولار:
"دريا كه چنين فراخ رويست                     پالايش قطره هاي جوي است"
خروز اولماسا صبح آچيلماز؟:
"گر گردن مرغ را شكستند                        آخر دم صبح را نبستند
آختاران تاپار:
"چنين زد مثل شاه گويندگان                      كه جويندگان يابندگان"
نظاميني توركلري تعريف ائديب اونلاري سئوه- سئوه تمجيدي بير چوخ شعرينده گورنور:
زهي تركي كه مير هفت خيل است                    زماهي تا بماه او را طفيل است
باشقا بير شعريده:
                         نه تركم كه من تازي ندانم                               شكن كاري طنازي ندانم
و يا:                   بغمزه گرچه تركي دل ستانم                             ببوسه دل نوازي نيز دانم
يادا:                  ترك خطائي شده يعني چو ماه                           زلف خطا بر زده زير كلاه
                       به تركان نه قلم بي نسخ تاراج                          يكي ميمش كمر بخشد يكي تاج
نظامينين توركيله ؛فارسلاري آيرت ائدمگي بير چوخ شعرينده اوز گوستريب .بير چوخ شاعير كيمي نظاميدا فارسلاري ؛"هندو"و "هندي"آدلانديراراق اونلاري توركلرله نقدر ياناشي و آيرتجي گورديگي آچيقجا گورنمكددير:
                           غارتي از ترك نبردست كس                    رخت به هندو نسپردست كس
آيري بيرشعريده:
                        فرس مي خواست بر شيرين دواند               بتركي غارت از تركي ستاند
بير باشقا يئرده:
                        جهانداران كه تركان عام دارند                   بخدمت هندوئي بر بام دارند
                        من آن ترك سيه چشمم بر اين بام                كه هندي سپيدت شد مرا نام
و بير آيري شعرده دئميش:
                       هنوزم هندوان آتش پرستند                        هنوزم چشم چون تركان مستند
يادا:
                        ماه عربي برخ نمودن                             ترك عجمي به دل ربودن
و :
                      تركتاز است نامت اي عجبت                     تركتازي مرا همين لقب است
                       خيز تا ترك وار درتازيم                           هندوان را در آتش اندازيم
شاعيرين تورك ديليله بير چوخ ياناشي اولدوقوندان بوتون يارتديقي شعرلدينده تورك ديلينين فولكلورو خلق يارادجيليقي گوزه چارپماقدادير.سازلي سوزلي آذربايجانين اسكي مدنيت اوجاقلارنين بيرينده يعني گنجه شهرينده بوياباشا چاتديقيندان اوتوري بوتون ياراديجليق آلانلاريندا اوز آنا ديلي و خلق ديليني سوزلرينده عكس ائدمگه چاليشميش و بو ايشي باشاريلي بير شكيلده و اوستادليقلا بير چوخ تورك آتا- بابا سوزوني فارس عالمينه قازانديرميش.
نظامي نين "خمسه سي "سانكي تورك خالقينين و اولكلريني بديعي بير ائنسلكوپئدياسي دير كي شعر ديليله سويلنميش.بودا توركلرين يوكسك سئويده ذوق،ذكا،آنلايش وياراديجيقلاريندان دوغموشدورنيسه كي قاباقجاداندا دئديگيميز كيمي بير پارا متعصيب و آزدوشونجلي شووينيست فيكيرلي عاليملربو مودريك و اولوسال شاعيري تكجه فارسلارين شاعيري حسابلاماقداديرلار بوندان غافيل كي بو بويوك و اوندر شاعير نه توركلرين ونه فارسلارين شاعيردير بلكه بو تون دونيانين و ائورنسل بير شاعير اولدوقوندان بوتون اينسانلارين و بوتون دونيانينديروبشرييتين پارلاق الدوزلاريندن بيرسي سايلماقدادير.
سونوندا بوتون تورك عالمينه بير سئوينديريجي خبر بودور كي يورولماز تدقيقاتچي وتورك بيليم اوستادلارميزدان آقاي فيض الهي وحيد(اولدوز)طرفيندن ايللر بويي چاليشمالاري سايسينده سونوندا ميصر اولكسينده نظامينين تورك ديلينده اولان ديوان الده ائديلميش ؛اوماريق بو ياخينلاردا بوتون تورك عالمي و آذربايجان زياليلاري بو اونملي و ديرلي يازيني گون ايشيقينا چيخديقيندان دولايي گوزلري آيدينلانسين.
                                                                                                       يازان:علي .ب.تورك

تورك گنجلي نظامي  یازان:  علي. ب .تورك

ادبيات ساحه سينين ان گوزده اولان شاعير لريندن بيريسي سايلان گنجلي نظامي آذربايجان و ايران اولكسينده اوز ياراديجيقيلا شعر ساحسينده ديرلي بير ايز گويوبدور كي اوندان سونراكي شاعيرلر اوني بير اوستاد كيمي گوروب اونون ياراديقي شعرلر و منظوملرنين تايين و نظيرلريني سويليبلر.بو شاعيرين نقدر گوجلي و باشاريلي اولدوقي هر كسه آيدين و بليدير اونون ياراديجيليق و باخيش آچيقليقنين گئنيشليقي اوقدر دير كي بو گونجان كيمسه اوناتاي بديعي و دوغال سوزجوكلرله شعر وسوزلي اوخويانلارينا داستانلاري جانلانديرابيلمميش.
بيلديگميز بودوركي گنجلي نظامي غزنويلر و سلجوقيلر دوورونده هندوستاندان آناتوليه قدر دانيشيق ديلي توركجه ؛ دولتي و رسمي ديل فارسجايميش .بو ديل سلجوقيلر طرفيندن ديوان و يازي ديلي قبول اولدوقوندان بير اشرافيت و بويوكلوقي گورسدن ديل سايلديقينا گوره سلجوقلارين باشقا حكومدارلار و اميرلرنين طرفيندنده يازيلار و كيتابلار ديلي اولدي.بو آرادا شيروانشاهلار حكومتنين ساحسينده ياشايان نظامي ؛شيروانشاهلارين عرب اولدوقلاري اوچون و اونلارين فارس ديلينده دانيشديقلارينا گوره مجبور اولور كي دئديگي شعرلر و يازيلاري فارسجا اولسون .خاطيرلاتماق گركير كي بو دونمده فارس يازي ديلي يايقين اولدوقلي حالده بئله خالق آراسيندا تورك ديلي دانيشيقدا ديدي بو آرادا توركجه يازيلار و كيتابلاردا يازيليردي كي اونلاردان "قوتادقوبيليك"كيتابيندان آدآپارماق اولار.
گنجلي نظامي بو توپراقلاردا ياشاييب بويا- باشاچاتديقينا گوره اوز آناديلينه يعني توركجه ديلييني بئجريقلي بير شكيلده اوز ياراديقي فارسجا شعرلرينده  تورك اولدوقوني عكس ائديب و تورك اولادلاريندان اولدوقوني ايثباتلاميش.آيدينجا بللي دير كي نظامنين آتاسي بير تورك و آناسي بير كورد قادنميش.بودا شاعيرين ايكي ديله بجريكلي بير شكيلده ياراديحيليقينا تاثير قويوب ايكي ديلده ان گوزل شعرلر يارادميش.اوزي آتا – آناسيني بوجور تعريف ائدير كي:
                     نظامي اكدش خلوت نشين است                كه نيمي سركه،نيميش انگبين است
شاعير بير چوخ يئرده تورك اولدقونا و تورك اولدقي اوچون فخر ائدرك گويوس قابارديب ،شعر ديليله تورك اولدوقوني گورسديب:
                   پدر بر پدر مر مرا ترك بود                     كه هر يك به نيرو يكي گرگ بود
شاعيرين آروادي و حيات يولداشيدا "آفاق خانيم "بير تورك كنيزي دي كي شيروانشاهلار اونا باغيشلاميشدير(بيلديگميزه گوره نظامنين اوچ قاديني اولموش ،اما ان سئوديگي آفاق اولموشدور كي اوندان بير محمد آدلي اوغلان اوشاقي ياديگار قالميش)نظامي اوز قادينين تعريفينده ده تورك دويغولاريلا گوزل بير شكيلده بوجور گوسدريب:
                 همايون پيكر نغز خردمند                        فرستاده به من داراي دربند
                 پرندش درع و ازدرع آهنينتر                   قباش از پيرهن تنگ آستينتر
                 سران را گوش بر مالش نهاده                  مرا درهمسري بالش نهاده
                چو تركان گشته سوي كوچ محتاج              به تركي داده رختم را به تاراج
                اگرشد تركمازخرگه نهاني                       خدايا ترك زادم را تو داني
نظامنين توركلره بسلديگي اونم و دير اوقدر يوكسگيدير كي بير چوخ يئرده توركلري و اوز آتا- بابالارنين گوزل بير شكيلده تعريف و تمجيد ائدميش و حتا بير يئرده حكومدارين تورك اولماقينا و اونلارين حكومدارليقلاريندان درس آلماقيني ايستميش:
               دولت تركان كه بلندي گرفت                   مملكت از داد پسندي گرفت
              چونكه تو بيداد گري پروري                    ترك نه اي ،هندي غارتگري
نظامي ياشايشي بويونجا تورك سئوگيسيله ياشاييب ،حتا او زمان كي ايستيردي "ليلي و مجنون "داستانيني يازا تورك ديلينده سويلمك ايستيردي ،نيسه كي شيروانشاهين امريله مجبور قالير كي فارسجا يازيسن ،حتا داستانين اولينده اوزي دئديگي فارس ديلينده يازيلماقي ايستنيلن زمان يازماق ايستمير اما اوغلونون اسراريله و اونون ايستگيني يئره سالماماقا گوره ليلي مجنونودا فارس ديلينده يازير:
              درحال رسيد قاصد ازراه                        آورد مثال حضرت شاه
              كاي محرم حلقه غلامي                          جادوي سخن جهان نظامي
              خواهم كه به ياد عشق مجنون                  راني سخني چو درمكنون
             چون ليلي بكر اگر تواني                         بكري دو – سه در سخن نشاني
             در زيور پارس و تازي                           اين تازه عروس را ترازي
             تركي صفتي وفاي مانيست                       تركانه سخن سزاي ما نيست
             چون حلقه شاه يافت گوشم                         ازدل به دماغ رفت گوشم
سون بيتيده گوروندوگي كيمي شاعيرين بو ديرلي اثري تورك يازاماديگي اوچون اوزگونلوقي آيدينجا گورنور.
               تركي ام را دراين جيش نخرند                 لارجرم دوغباي خوش نخورند
شاعيرين تورك ديليله تانيش اولدوقي و بو ديليله علاقه ساخلاييب اوني هر بير يئرده ايشلك حالده كولانماسي بونون گوسترگسيدير.شاعيرين بير چوخ شعرينده يوزلرجه تورك سوزجوگي گوزل بير شكيلده ايشلتديگي گورنور:خاتون،آقا ،قشلاق،ييلاق،قيزيل،آتابك،ايل،ياغي،اروغ،سنجر،تمغا،نوكر،اوشاق،يرغو،و....كيمي كلمه لريني اورنك وئرمك اولار.
نه يازيق كي بو آرادا بير سيرا تورك ديليه دوشمنچليقلاري اولان شخصيتلر بو شاعير آناديليني فارسجا اولدوقونا تاكيد ائدبلر و اونون بير تورك اولدوقوني اينكار ائدميشلر.حتا اوستاد "سعيد نفيسي"نظامنين فارسجا غزلريني و قصيدلريني كيتابني ترتيب ائديكدن سونرا اوندا كي مصير اولكسينده شاعيرين بير توركجه ديواني اولدوقنا داير خبر وئرلير دئير كي:"بوكيتابخانانين فهرستيندكي نظامنين تورك ديواني يازيلان كيتاب ،فهرست يازانين سهويدير چون او فهرست يازان توركجه و فارسجاني قارشديريب فارسجا ديواني تورك اولاراك قيده آلميش"!!!
تعسفلر بوندادير كي بو كيتاني تاپان كيشي محترم علي افندي حلمي داغيستانلي بيليم آداميدير كي اوزي فردوسونون شاهنامه سين توركجه يه كوچوري ائدميشدير.
اينديده بير چوخ ساوادسيز فارس شوونيستلر نظامنين تكجه بير بيتيني اورنك گوستريب شيروانشاهين نظاميه دئدگي سوزي نظامنين تورك اولماديقيني گوستريلر ،اوندان غافيل كي بو بويوك شاعير نه توركلرين و نه فارسلارين شاعيردي بلكه بو بويوك شاعير و عاليم بوتون دونيانين و عالمين بير فخري سايلير،بير شاعير كي گوزليكلري عكس ائديب و بوتون دونيايي باريشيقاو دوستلوق و محبته يونلتندي.
                                                                          يازان :علي. ب .تورك

اولو شاعير مولانا  یازان:  علي.ب.تورك

مولانا جلال الدين محمد بن الدين بن حسين الخطيبي آدليم آديله"مولانا"بلخ شهرينين توركلريندن 1207  ميلادي ايلينده دونيايا بلخ شهرينده گوز آچيب و اوشاقليق چاغلاريندا ،آتاسي سلطان بها الدين ولدله  ،آناتوليه كوچوب قونيه شهرينده يئرلشيب و ياشايش سوردوروب.آتاسي بويوك عاليم و بويوك صوفيلردنيدي كي سلطان محمد خوارزمشاه دان اينجيديگيندن بلخ شهريندن كوچمگه مجبور قالميشدير.بير نئچه يئري گزديكدن سونرا قونيه شهرينده مسكن توتموش.
جلال الدين ين اورتمنليقيني اوسلنن آتاسي ؛اولدوكدن سونرا،ترمذي آدلي بير بويوك اوستادين تعليمنين قراريندا حلب و دميشق شهرلرينده تحصيل سوردورموشدور.اورنجيليك دونميني بيتيرديكدن سونرا اوزي بير بويوك اورتمن و معليم اولدي.
624 هجري ايلينده "شمس تبريزي"ايله قارشيلاشيب بير بويوك اينقلاب و سئودايا سوروكلنديكدن سونرا چوخلي ماجرادان سونرا شعروشاعيرليقا اوز قويوب دونياسيني عشق يارادماقا آداييب اوزوني اويله يوكسك و يوجه زيرويه اولاشديردي كي دئماق اولار كيمسه اونون يارادديجيليقينا اولاشا بيلمميش.اونا تاي هيچ كيمسه اوندان اونجه و سونرا بويله سينه عشق و سئوداني آنلاديب ؛سوزلريله بيرناخيش تك چيزمميش ،كيمسه مولانا تك گوي قوبسينه بويله عشق سوزيله يئرده كي اوركلري ياخين ائدمييب؛بويلسي بير يوجه تخت قوراماميش دير.
آدليم مولانايا گوره هرنه يازيلا گئنه آز سايلا بيلر،بويوك قلملر و باشاريلي يازارلار بو ساحده باشارسيز قالاركن بيزيم حديميزه دوشمز كي بو كونودا قلم ووروب و بويوك شاعيردن سوز يازاق و اوني آنلادماقا چاليشاق.
مولانانين فارسجا شعرلرينه راجع بوگونه قدر چوخلي معظم اوستادلارو تدقيقات چيلار و يازارلار چوخلي كيتابلار و مقاله لر و بيتكلر يازيبلار.اما تاسف بودوركي مولانانين توركجه و تورك يازديقلارينا گوره بوگونه دك چوخ آز و هيچ قدر سايلان يازي اوزليكله ايراندا يازي و چاليشما واردي.
بيلديگميز بودور كي مولانانين بير بويوك تورك ديواني واريميمش كي چوخلي تاسفله بيزيم الميزه چاتماييب و يادا بوگونه جان الده ائديلمييب.تكجه بو بويوك ديواندان بير نئچه غزل و پارچا و بير بيتي قالمادادير كي بونلاردا بير چوخ قيسقانج و غرضلي يازيچينين طرفيندن يا اينكار ائديليب و يادا باشدوشميرك آرادان گئديب ؛الده اولان بير نئچه يازيدا گرچه فارسجا ديوانندا يئر آليبدير.اوررنك اوچون اوستاد" فروزانفر"ين طرفيندن هيچ بير تدقيق و قارشيق اوزده يازليب .
بورابويوك اوستاد دوكتور ح.محمد زاده صديق"دوزگون"ون ديرلي كتابي ايله  بيزلري مولاناني تورك دونياسين تانتديقندان اوچون،سايگي گوستررك ؛او يوجه اوستادا مينت دارليقلارميزي ايلتيريك.(سيري در اشعار تركي مكتب مولويه)
مولانانين تورك ياراديجيليقي ايلك ايزلريندن آذربايجانين  "غريبي"آدلي يازار طرفيندن "مجالس شعراي روم"آدلي كيتابيندا گورمك مومكوندور:
«...اعلم المحققين و افضل العارفين ؛فريد المله والدين مولانا جلال الدين قدس سره دورور كه عجم ولايت لرينده "ملاي روم"و روم اقليمينده "مولانا خونكار"دئوم ايله مشهورومعروفدور.
      اولدورور سر دفتر اهل كتاب                     سر گفتاريندا عاحزدير فهوم
قرمان ولايتينده و قونيه شهرينده ئاقع اولموشدور و مرقد پرنورلار همان آندادير.مولويلرخانقاهي و مواليلر زيارتگاهدير...... بو مختصر اول طوطي شكرستان حقيقت اسم شريفي ايله قيليندي.....
و توركي اشعاريندان بو مطلع و حسن مطلع دوازده امام ع اوصافين يازديغي بندلرندير:
اولار كيم بنده ي خاص خدادير
                                   محب خاندان مصطفادير
حقيقت كعبه سينين قبله گاهي
                                  امام و پيشواميز مرتضادير...
وبو بيت داخي درويشلر پندي ايچون اول بولبول گلستان ارم نطق جانبخشيندن واردير كه اهل گفتار اشعارلرينه بو بيت ايله رونق وئريب ،ترجيع بند قيلميشلاردير:
دينمه،كوزت،باقما،چاپار بوشمه هئچ                    رند جهان اول،يوري دوقونما كئچ»
غريبيدن باشقا بير چوخ شاعيرده مولانادان سونراكي دونملرده بو بويوك و يوجه شاعيره بيرچوخ نظيره و تضميين و استيقبال دئريك بو شاعيرين شعرلرينه قارشيلق وئرميشلر.حتي عثمانلي سراينين شاعيرلريده بو شاعيرين توركجه شعرلرينه نظيرلر و ايستيقباللاري اولموشدور.
بير چوخ تدقيقاچي طرفيندن مولانانين سويي و نيژادي اوزرينده تدقيق اپارانلار چاليشيبلار كي بواولو شاعيرين سويوني توركجه يوخ تاجيك (فارس)اولدوقوني بيلديرسينلر نيسه كي شاعيرين اوزي دئديگي كيمي و بير چوخ شعرينده ن آنلاشيلديگي كيمي مولانا اوزون تاجيك يوخ بلكه تورك بيلديريب:
     بيگانه مي گوئيد مرا زين كويم                          درشهر شما خانه ي خود مي جويم
     دشمن نيم ارچند كه دشمن رويم                          اصلم ترك است اگر چه هندي گويم
گورونديگي كيمي شاعير اوزون تورك بيلديريب ،بيرچوخ شعرده شاعير آچيقجا تورك بيلديگي و تورك اولدوقونودا اثباتلاميش:
     خمش كن كز ملامت او بدان ماندكه مي گويد
                                                      زبان تو نمي دانم؛كه من تركم ،تو هندوئي
                        ***********************************
    تركي همه تركي كند،تاجيك تاجيكي كند
                                                 من ساعتي تركي شوم ،يك لحظه تاجيكي كنم
                       ***********************************
   من كجا شعر از كجا ليكن بمن در مي دهد  
                                                  آن يكي تركي كه آيد گويدم"هي كيم سن "
                      ***********************************
  اي شاه تو تركي ؛عجم وار چرائي؟
                                           تو جان و جهاني تو و بيمار چرائي؟
                      **********************************
اي ترك چرا بزلف چون هندوئي                     روي رخ و زنگي خط و پرچين موئي
نتوان دل خود را بخطا كم كردن                      ترسم  كه  تو  تركي و بتركي   گوئي
                     ********************************
بونلاردان ان اونملي اولان و مولانانين تورك اولدوقوني ثبوتلايان مولانانين اولادلاري و عايله سنين تورك اولدوقلاريدير .مولانانين اوغلي "سلطان ولد"ين بير نئچه فارسجا ديواني اولدوقي حالده ايكي تورك ديواني "ابتدانامه"و"ربابانامه "آدلي اثريده الددير كي شاعيرين تورك اولدوقوني گوسترن ان ديرلي بيتكلردن سايلير.و تورك ديلينده چوخ اونملي و ديرلي يئري واردير.
بوندان باشقا ان كسين كانيت و سند" شمس تبريزينين" توركلوقدور كي مولانا اوني بوتون ديوانيندا دال – به –دال شعرلرينده گورسدميشدير.شمس تبريزلي بيلديگميز كيمي قبچاق توركلريندن و تبريزين اوز دوغما يوردو اولاراك بو شهردن مولانايله گورشوب اوندا بير بويوك اينقلاب يارادان و مولاناني عشق و سئودايا و ان يوكسك مقامه چاتديران كس مولانانين دئديگي كيمي تورك ائللريندن و بير توركيدي:
زهي بزم خداوندي؛زهي مي هاي شاهانه
                                                 زهي يغما كه مي آرد شه قبچاق تركانه
                    ************************************
شمس تبريزي شاه تركان است                رو به صحرا كه شه بخرگه نيست
                    ************************************
آن سرخ قبايي كه چو مه بر آمد                امسال درين خرقه زنگار در آمد
آن ترك كه آن سال بيغماي بديدي               آنست كه امسال عرب واربرآمد
                  ************************************
زه تركستان آن دنيا بنه تركان زيبا روي
                                                بهندوستان آب و گل بامر شهريار آمد
                 ***********************************
مولانا حتا بير چوخ يئرده شمس تبريزيله دانيشيقلاريندا توركجه اولدوقوني اچيقجا ايشارت ايلميش :
بطلح آمد آن ترك تند عربده كن
                                          گرفت دست مرا گفت"تك ليقلا يئرليغسن"+
سوال كردم ار چرخ و گردش گز او
                                          گزيد لب كه رها كن حديث بي سر و بن
بگفتمش كه چرا مي كند چنين گردش
                                         بگفت هيزم تونيست  بي  صداع    توتن+
+ ديواندا شمس:تكري ير ليغسن
+ ديوان شمس :دتن
                         *********************************
آن ترك سلامم كند و گويد "كيم سن"                         گويم كه "خمش كن كه نه كي دانم ني بي"(بيگ)
                         *********************************
تركان پري چهره تك عزم سفر كردند                      يك يك بسوي قيشلاق+ از  غارت بيگانه
+ديوان شمس:قشلق
                         *********************************
هست سماع ما نظرهست سماع او بتر                   ليك نداند اي پسر ترك زبان ارمني
                        **********************************
قاباقجادا دئدگميز كيمي مولانا بير چوخ دفعه اوزون تورك آدلاندريب و اوزوني تورك بيلديريب:
من ترك و سر مستم تركانه سلح بستم
                                                  درده شدم و گفتم سالار سلام عليك
                          ********************************
چه رومي چهرگان دارم چه تركان نهان دارم
                                                       چه عيبست ارهلاوورا نمي دانم نمي دانم
هلاوورا بپرس آخر ازان تركان حيران كن
                                                        كزان حيران هلاوورا نمي دانم نمي دانم
رها كن حرف هندو را ببين تركان معني را
                                                      من آن تركم كه هندو را نمي دانم نمي دانم
                            ********************************
گه تركم و گه هندو گه رومي گه زنگي                   از نقش تو است اي جان اقرارم و آنكارم
                          *********************************
ترك توئي زه هندوان چهره ترك كم طلب                  زانكه نداد هندورا صورت ترك تانگري
                          **********************************
بر ترك ظن بد مبر و متهم مكن                               مستيز همچو هند و بشتاب همرها
                         ***********************************
مولاناني ديوانيندا بو گون ان آز 200 بيت اصيل و دوزگون تورك شعربولونماقدادير ؛بو آرادا ديوانلارنين بير چوخ يئرينده ده چوخلي توركجه سوزجوك بولماق ممكوندور.ايشلنيلن توركجه سوزجوكلري اصيل بيرتورك اولمايان ادامين طرفيندن ايشلديلمكلري چوخ چتين و ممكونسوز گورنور نيه كي بوسوزلرين چوخي اسكي توركجه ديليندن اولدوقلارينا گوره باشاريكلي بير تورك طرفيندن ايشلديلمگي ممكوندور.

عاصم اردبیلی کیست؟  

صالح عاصم كفاش معروف به پرويز كه در شعر (عاصم)تخلص ميكند روز13/ديماه/1320 در محله ئ قديمي جمعه مسجد اردبيل درخانهء پدر بزرگ فقيدش شادروان غلام عسگر عاصم كفاش –كه از خادمين دربار حسيني و شاعري دلسوخته و بي تكلف بوده -قدم به جهان هستي گذاشت.پدر مرحومش اسمعلي داراي ذوق ادبي بود ودر راستهء كفاشان بازار اردبيل به كفاشي اشتغال داشت.

صالح عاصم  تحصيلات ابتدايي را در دبيرستان سنايي واقع در كوچهءحسن آباد وتحصيلات متوسته را در دبيرستان پهلوي و صفوي به پايان رسانيد. پس از انجام خدمت وظيفه وارد تربيت معلم تبريز شد و پس از گذراندن دورهء آموزشي يكساله به زادگاه خود بازگشت تا به عنوان معلم استخدام شود ودر دبيرستانهاي اردبيل به تدريس پرداخت .وي در سال1353 به دانشسراي عالي تهران راه يافت ودر رشتهء زبان وادبيات زبان انگليسي بهاخذ مدرك ليسانس نائل گرديد. عاصم كه درسال 1343 ازدواج نموده داراي سه فرزند به نامهاي داور و داريوش و رامين ميباشد كه دريغا شمع حيات دومين فرزندش در زمستان سال 1376 به خاموشي گرائيد وروح شاعر را براي هميشه داغدار كرد. عاصم در اين ماتم شعر سوز ناكي دارد كه بيتي از آن نقل مي شود:

منه بير داغ دادين‌، اسفند آيي،داديري فلك

تابيلم سينه ي زينب ده كي آمار نه دير

عاصم ،علاوه بر مهارت در مراثي غزلهاي اجتماعي و چار پاره هاي هجايي،منظومه هاي  شيوايي به صورت بحر طويل دارد كه از آن جمله مي توان به قطعهء سوري(جهنمده بيتن گول)وشيخ محمد(ايكينجي بهلول)اشاره كرد.

آثار چاپ شده از اين شاعر عبارتند از:

1.قانلي سحر 1373

2.يارالي دورنا1377

3.نيسگيللي گولوشلر1382

عاصم در حال حاضر عضو انجمنهاي ادبي شعراي آل محمد(ص) وحافظ ونيز انجمن شعر وادب اردبيل مي باشد.

ودر غالب مراسم ملي مذهبي فعالانه شركت مي كند و سرودهاي خود را به سمع علاقه مندان ميرساند.

با نقل يك بند از تركيب بندهاي عاصم اين ترجمهء حال را به پايان مي بريم:

وفا سيز دهريدير (عاصم) وفا سيزدان وفا اومما

خزان تاراج ائدن گلزاردن،روح صفا اومما

كئچين درديله، ناكس دن شفا اومما،دوا اومما

كي ذلت عشقي دانماق دور حسينون جان نثاريندن

اسماعیل جمیلی:یوردونون نیسگیللرینی اؤتن شاعر  یازان:  استاد دکترمحمدعلی فرزانه

اوزون مدّت دگیل ، اولا بیلسین آشاغا - یوخاری دؤرد ایل بوندان اؤنجه،یا بیر آز اویان- بویان ،عؤمور آیلارینی و ایللرینی بوتون سورگونلر کیمی غربتده یاشایان  و بیر آن ائلین – اوبانین قایغی سیندان فارغ اولمایان استعدادلی شاعر اسماعیل جمیلی ، آذربایجانین بؤیوک سؤز استادی صائب تبریزینین تک بئیتلریندن آذربایجان دیلینه چئویردیگی دفتری منه گؤندردی.
او گونلر من   اوزون سورن  اورک خسته لیگیندن  یاخا قورتارسامد ا، هله اونون سوروشکن یورغونلوق و دالغین لیغی ایله ال به یاخاایدیم . بونونلا بئله دفتری دقّتله گؤزدن کئچیردیم و اؤز احساسیمی یازدیغیم یییغجام اؤن سؤزده بو عبارتلرله بیلدیردیم:

" صائبین دریا مضمونلاری و جمیلی نین اینجه ترجومه لری او قدر جانلی و ییغجامدیر کی، انسان اوره گی ایسته ییر دفترچه ده هر نه وارسا بورایا کؤجورسون!...اسماعیل جمیلی  اؤز انسانی – اخلاقی نورملاری ایله  یاخشی و پیس آراسیندا یاراتدیغی قایغی و دویغو دونن بؤیوک سؤز استادی محمدعلی صائب تبریزی نین  یاراتدیغی شعر و ادب دونیاسی نین دوامچیلاریندان بیری دیر . اسماعیل جمیلی لر بو گون خلقیمیزین دوشونجه دونیاسیندا صائبلرین  دوغما وارثی اولاجاقلار".

و بو گون دؤرد ایل بو سؤزلردن سونرا ، اسماعیل جمیلی دوغرودان – دوغرویا دیلیمیزین سؤز بولاغیندان و ائلیمیزین اویانیشیندان  یازدیغی قدرتلی و جسارتلی شعرلرله صائبین یولونون  دوامچیسی و اونون دوغما وارثی سویه ده ایره لیله ییر.

دؤرد ایل عرضینده شعر دونیاسیندا  بو قدر ایره لیله مک ، استعداد و باجاریق اؤز یئرینده دورسون ،اینام و اینانج اولماسا ، ائله – اوبایا باغلیلیق اولماسا ، شاعر ائل ایله سس سسه وئرمه سه و یوردولا دردلشمه سه ، باشا گله سی دگیل :
گر جزبه عشق اولسا گتیرم نئجه گلمز      گر جزبه عشق اولماسا ، گلسه وجه گلمز .

یئرلی اولسا یئنه ایسته ردیم بحرانی گونلریمده یوخاریدا آدینی چکدیگیم  اؤن سؤزدن  بیر پارا گراف دا بورایا  کؤچوروم :
" اوزو گولرلیک ، انسان سئورلیک ، زحمته حؤرمت ، یورد قایغیسی ، تورپاق قایغیسی ، ائل قایغیسی ، دیل قایغیسی ، آزادلیق  و شرفه سایغی ، شعره ملاحت و عزّت قازاندیریر . اوزو گولرلیک ، آرزویا قول-  قاناد وئرمک و عومرو اؤز باشینا بوراخماماق شاعرین اولگوسو و دونیا گؤروشودور . "

او تاریخدن  بری  جمیلی نین یازیب – یاراتدیغی دولغون و اینجه بیچیملی شعرلری نین  هامیسی الده اولماسادا، اینترنتدن آلینان تک ورقلر حالیندا بیر قیسمی گؤز اؤنومده دیر. آز بیر مدّت عرضینده بو قدر گلیشمه ، باخیش درینلیگی و دوزگونلوگو ، دوشونجه و دویغونون جانلی بویالارلا سوسلنمیش سؤز اینجیلری دوغرودان دوغرویا  سحر کلام ساییلا بیلر .

جمیلی نین شعری هر عنوان آلتیندا سؤیلنسه ده ، او باشدان آیاغا و بوتونلوکده اویانیش و دیره نیش شعریدیر. جمیلی بو گونکو اویانیشین ، بو گونکو اؤزونه قاییتماغین ، اؤز ملی وارلیغینی ، کیملیگینی ، انسانی حقلرینی دریندن و هر طرفلی  دوشونن و اونو الده ائتمکده  یانیلمایان و یئنیلمه ین بیر خالقین یول گؤستریجی سیدیر.
اونون شعرینده چاغلایان لیریزم ، نه اینکه اونون دؤیوشگن اؤزه للیگینی یادیرقامیر بلکه اوردا یئرله شن معاصرلیک و جانلیلیق اوندا کی رئالیزمی درینلشدیریر و بو گؤنکو اویانیشین جانلی  گؤزگوسونه چئویریر .

شاعرین یارادیجیلیغی نین  رنکارنگ و چوخ ساحه لی اولماسی اونون بیر اؤتری آراشدیرمادا تانیلماسی ممکن اولمادیغیندان اونون شعرلریندن بیر نئچه سینه دقّت یئتیرمک  آز - چوخ  اؤده نکلی اولا بیلر:
جمیلی نین  گؤز قارشیسسیندا اولان شعرلرینده یوخاریدا اشاره ائتدیگیمیز کیمی  ان پارلاق یئر توتان اونون  بو گون آذربایجاندا  پارلانان ملی – معنوی اویانیشلا ایلگیله نن  و بو اویانیشین عینی دورومونو ترنم  ائدن شعرلردیر . بیچیمینده و آنلامیندا بیر سمفونی  فضاسینی یارادان  " یئنی چاغین یئنیلمه ین بالاسی " عنوانی داشیان بالادا دا شاعر دئییر:
سن یالواریش نسلیندن یوخ ،
قارا قارقیش فصلیندن یوخ ،
آیری دوشموش اصلیندن یوخ ،
یئنی چاغین یئنیلمه ین بالاسی سان ،
وارلیغیمین کیملیگیمین  قالاسی سان ،
      ..........
گؤزلرینین آرخاسیندا اولدوزلاری صفه دوزن ،
گوی قورشاغی قانادیندا اومودلارین باغین گزن  ،
آرزیلاری سونا کیمی  دورو خیاللاردا اوزن ،
یاساق سئودا سئوگیسینده  سایسیز غمه ، درده دؤزن  ،
دوشونجه نین باغچاسیندان
یابان شاختا سازاغیندا دونانلارین الین اوزن ،
اؤزو اولوب اؤز اؤزون آشان
دالغالانیب جوشوب داشان ،
قورتولوشون شن هاواسین  چالاسی سان ،
یئنی چاغین یئنیلمه ین بالاسی سان ،
.........
شعرده سؤزلرین بیچیمی اوقدر یاراشیقلی ، دوشونجه نین دورومو او قدر عینی و آنلاملی اوقدر درندیر کی اونو یاریمچیق قویماق بیر سمفونینی  یاریدا کسمک تاثیری انساندا بوراخیر . بو بالادا دا اولان گوجلو ادراکین و معاصیرلیگین انساندا یاراتدیغی و بئجرتدیگی  ایسته ینین و داورانیشین سؤزدن بیچیلمیش  تابلوسو  جلوه لنیر .
لاکن شاعر " بیز واریق " دوردلوگونده  بو ایده آل اویانیشین  باش توتماسیندا حرامیلرین  ، انسانی دوز – دوغرو یولدان چاشدیرانلارین  و اونو اؤز وارلیغیندان و اؤزلوگوندن آیری سالان دوزاق قورانلارین حیله لرینی آد ائیلیر :

             آییردیلار   یول یارییا      چاتمادان         آیریمچیلار یولوموزدان بیزلری
            بیز دوز یولون دوزلوگونه وارمادان         ایری یولو   بیتیردیلر   اؤزلری .
            .......
            بیز گووندیک دوز ایناما دوز یولا            بیر باخمادیق تله قوران ساغ سولا
           چاتدیرمادان یولو باشاا قول – قولا            بیزه  دوشمن  گؤرستدیلر بیزلری .                  
            ......
            آلچاقلاری  شیشیتدیلر     داغ اولدو         مزارلاری بزه دیلر    باغ اولدو
            بیز قارا گون کومور اوزو آغ اولدو        یئنه بیزی  گؤرنمه دی گؤزلری ...

و ائله بو انسانی دوغرو – دوزگون یولوندان چاشدیرانلارین  و اؤزکیملیگیندن آیری سالانلارین  قارشیسیندا اؤز بیرلیکلرینی قوروماقدا " آیریملارین ایچینده " بئله مصلحت گؤرور :

                     آرزولارین  دنیزینده     یولداییق       ساحیلده بیر ، یئلکنده بیر،   یئلده بیر
                    یا اورتادا ، یا ساغدا ، یا سولداییق      اوموددا بیر  ، دیلکده بیر، دیلده بیر
                   ......
                   بولاق قورور داملا- داملا کؤچنده      دنلی دنسیز    اوراقلانار  بیچینده
                   تاپ بیرلیگی   آیریملارین ایچینده      دوداقدا بیر اولمالی دیر ، دیلده بیر....
.
خالق شاعری صمد وورغونون  ایللر بوندان اؤنجه سؤیله دیگی آذربایجان پوئماسی ، هله ده شاعریمیزه بیر الهام و قایناق کیمی معاصر شعر رپرتواریمیزدا پارلاییر . گؤز اؤنونده اولان واراقلاردا دؤرد قطعه  یورد آدیله شعر وار  لیریک و ایپک بویالارلا آنا یوردو تصویر ائدن بو شعرلرله یاناشی  " سن آذربایجان سؤیله...." عنوانلی شعرده،  شاعر یئنی بیر ریتمله آذربایجانین  تکجه پارلاق  کئچمیشیندن  یوخ ، اونون اونودولماز  قهرمانلار اؤلکه سی و آدلیم بیلگینلر اوجاغی اولدوغوندان یوخ ، بلکه اؤز اورک آغریسی ایله آذربایجانین تاریخ بویونجا دردلرینه ، یارالارینا باشدان آشیردیغی  ماجرالار و طوفانلار و شاهد اولدوغو نامردلیکلره یول آچیر .
چوخ یئرلیدی بو جانلی تراژدینی  بوتونلوگله بورایا کؤچورم ، آنجاق دئمه لی چوخدور ، فرصت یوخ......
اشاغیدا کی بئشلیکلر  شعرین باشلانیشیندان و قورتاریشیندان  نمونه اولاراق گتیریلیر :


سن آذربایجان سؤیله نچون آذر به جان اولدون ؟
اونوتدون اؤز درین دردین  یادین دردین آلان اولدون ؟
چتین گونلرده ایرانین بلاسیندا یانان اولدون ؟
وئریب ائولادینی  قوربان ، اؤزون یالقیز قالان اولدون ؟
یاشیل یوردوم باهار ایکن نه دن سولدون ، خزان اولدون ؟  

کئچن یوز ایلده یوزلریول دؤیوشدون  ، مین یارا گؤردون،
دایاندین ، سینمادین ، دؤزدون ، وفا ائتدین ، جفا گؤردون ،
کیمین چکدین بلاسین ، سن همان یئردن بلا گؤردون ،
سویولدون ، پای بؤلوش  اولدون ، یاد اللرله  تالان اولدون ،
سن آذربایجان سؤیله ، نچون آذر  به جان اولدون ؟

گووه ن ائولادینا ،  آنجاق اؤزون قیل دردینه چاره ،
کؤنول وئرمه شکر دیللی ، هر آن اویناشلی دیلداره ،
فریلداقدی دئسه هر نه ، بوراخ گئتسین اوزو قاره ،
جانین قویدون سؤزون اوسته  ، بو یولدا امتحان اولدون ،
سن آذربایجان سؤیله  نچون آذر به جان اولدون ؟


جمیلی شعرینین قاپیسی  همیشه دوغما وسارسیلماز خالق قهرمانلارینا آچیق اولموش و خصوصیله زمانه میزده تاریخین گلیشمه سیله ،  بابک ، ستارخان و آیریلاری کیمی یئنیلمز و قورخماز قهرمانلار بو سون ایللرده ائلین و یوردون   سمبولیک و ائل جاری قهرمانلاری سیماسیندا  جلوه لندیکلری و هر زاماندان چوخ  خالقین مبارزه سینده دایانیش  و دیره نیش اولگولری ساییلدیقلاری  باخیمیندان  حماسیه  چئوریلیرلر .
گؤزده اولان شعرلرده جمیلی بابک و ستارخان حماسه لریله  قریلماز ایلگیسینی  بئله جانلاندیریر :

" بابک بو گون بیر آد دگیل " عنوانلی شعرده

بابک بو گون بیر آد دگیل  
یوز ایللری آشیب گلن ،  /  عصیرلره یئنیلمه ین  ، / قهرمانلیق داستانیدیر .
ایگیت اوغلان ، قوچ قیزلارین ،/ اوزانلارین ، قوپوزلارین ،/کیملیگینین کئشیگینده یئلمازلارین ،/
وارلیغینین عنوانیدیر .
بابک آدلی دایانیشما، / گله جگه آرخا دوران ،/ قورتولوشا کؤرپو اولان ، /
چنلی بئلده دوولت قوران ، / ملتیمین  فرمانیدیر.......
ائلی دوستاق ، دیلی یاساق ،/ آنلی آچیق، ایگیت قوچاق،/ تورک ائلینین سهندیدیر ، ساطانیدیر.
بذ قالاسی ، داش قایالاردان اولوشان،/ بولودلارا سینه گرن ، زیروه ده بیر قالا دگیل.....
ظولمه،  زورا ، خیانته،/ گئریلیگه ف جهالته باش ایمه ین ،/ سئوگیمیزین اوردوسودور،گوه نیدیر ، دایاغیدیر    
بابک بو گون بیر آد دگیل ،/ آرزیلارلا ییرقالانان ،/ اورکلرده دالغالانان ،/ آذربایجان ملتی نین بایراغیدیر.

و " ستارخانین بایراغی " عنوانلی شعرده

دان یئری قارانلیق ، /بولاغ باشی بولانلیق ،
یوخسوللوق ، بوغونتو ، فریاد،/ اؤلوم کؤلگه لی استبداد ،
غم ، غصه قالاق ،قالاق،/ درد ،ظولم زولاق ، زولاق،
داغ – داغ ائشیدیلمز هارای،/ حقسیزلیک گونده لیک اولای،
سو یئرینه آخان  قان ،/ امر ائدن ظولمکار خان ،/قدرته اویونجاق دین ، ایمان..........
اومودسوزلوک گؤیه رنده ،/آرزی یئلی دیرننده ،/انسانلیغین دیه رلری،/ آغ کفنه بوروننده،
همّت سؤزو ، غئیرت سؤزو ، / آزادلیقلا ملّت سؤزو ،
ستارخانلار ، باغیر خانلار ، / ائلده دیلدن دیله دوشدو،/ قانادلاندی ، هاوالاندی ،/ نغمه اولدو تئله دوشدو .
ائل سیغیندی آزادلیغین اوجاغینا،/ ائل گووندی ستارخانین بایراغینا ،/
گولوش قوندو قارا – قورخو بوداغینا،/یئنی آچان چیچکلرین دوداغینا .
قورخماز سردار ،/ جسور سالار ،/ یوخسوللارا دایاق اولدو ،/ اومود یایان چراغ اولدو ،/
آذربایجان آزادلیغا بایراق اولدو / آرزی ، اومود ، سئوگی ، سئوینج / شار شار آخان بولاغ اولدو........

بورایا قدر گتیردیگیمیز قیسا آراشدیرمالارو بیر سیرا اولگولر جمیلی شعرینین اؤزه للیکلرینی آز- چوخ ایشیقلاندیرسادا ، اونون چوخ ساحه لی ، رنگارنگ و چوخ چئشیدلی شعرلرینی بوتونلوکلده قاورامیر .
بو شعرین هر بیرینین اؤز رایحه سی ، اؤز بیچیمی و هارمونیسی، اؤز آنلامی ، احتواسی و آماجی وار . بوتون بونلاری یئری گلینجه آراشدیرماق آرزوسیله بو یازینی شاعرین شعرده ایشلتدیگی  قالیب و بیچیملردن آد چکمکله  اونلارین بعضیلرینین آنلام و مندرجه سینه اؤتری  اشاره ایله بو سؤزه سون وئریریک.

جمیلی شعرده  خلق شعری قالیبلاریندان قوشما ، گرایلی ، بایاتی و آیریلاریندان  فایدالاندیغی حالدا کلاسیک ادبیاتین  غزل ، مثنوی  ، قطعه و مخمس قالیبلاریندان دا فایدالانیر . بونلار اؤز یئرینده دورسون ، او آزاد شعر ریتم و اؤلچولریندن ده مهارتله و یئرلی یئرینده بهره له نیر . آشاغیدا بیر سیرا شعرین بیچیم و آنلامینی گؤسترمک اوچون اونلاردان بیر شاه بیت  گتیریلیر :

" صمد عمی ناغیللارا قوشولدو " :  سئوگی دولو آرزی دولو بیر گونش  ،/آرازدا باتسادا او گون بیر آندا/
                                             صمد عمی      ناغیللارا   قوشولدو  ، /آدی اؤلمز  اولدو   آذربایجاندا .  
تبریز  عنوانلی شعردن :
                               بابک تک عینالین یاخیب قان اوزه ، /  ایگیتلیک داستانین سیغینماز سؤزه ،
                               قهرمان ائولادین گلمه سین گؤزه  ،/    بهارین  دؤنمه سین  خزانا  تبریر .
آیدینلیق اؤلمز  :
                            دوز یولون یولچوسو آنلی آچیقدیر ،/  دؤنگه ده گیزله نن تولکو اوتانسین ،
                           حاق سؤز  قیلینجدیر  ایرینی  کسر ،/ سؤیله کی یاتمیشلار دویسون اویانسین .
بیز کیمیگ :
                         بیز سئوگیدن یولا چیخان ،/ کدورته قالخان توتان،/ محبّته میدان قوران ،/
                         ائلیمیزین ، یوردوموزون ، سئوگیسینده صادق لریک ، حسرتینده یاندیغیمز آزادلیغا
                         عاشیقلریک .
سؤز :
                        سؤز وار ، جاندیر ، درده درماندیر   /    سؤز وار جان یاخاندیر اورک سیخاندیر
                        سؤز وار ، کؤنول آچار ، اوزو گولدوره ر / سؤز  وار زهرلیدیر ، سانجان ایلاندیر .
صاباحلاری اولمایانلار :
                        نه یاخشی کی باجارمیرلار  ،/ گوندن گونه  یوخسوللاشیر  کؤنوللری،/آندان آنا
                       قیسیرلاشیر دویغولاری ،/ زمان سازین چالمایانلار ،/ ساباحلاری اولمایانلار ....  .
    
                                                                  محمدعلی فرزانه
                                                                                             یوتوبوری    قیش 2005

اوغوزلارين داستان لاري  یازان:  پروفسور فاروق سومر

((اوغوزلارين داستان لاري))   (1)
يازان: پروفسور فاروق سومر                                    كؤچوره‌ن: همت شهبازي

اوغوزلارين اؤزديللرينده يازيلمش ايلك ميللي داستانلاري دده قورقود داستانلاري دير. بوداستانلار سون عصرلره قده‌ر آنادولو و ايران تورك لري آراسيندا سئويله رك دينلنميش، اوخونموش و آنادولو توركلري نين آتالاري اوغوزلارا قارشي داهادرين بير باغلي ليق دويمالارينا سبب اولموشدور. بئله كي، 15- نجي عصرده توركيه ده گئينش ياييلمش اوغوچولوق جرياني نين موجودلو غوگؤز قاباغيندادير.
لاكين 17-نجي عصردن اعتبارا بود استانلار توركيه ده اهميتيني ايتيرمه يه باشلادي. اوزان لارين يئريني عاشيقلار آلدي. بونلارايسه يئني بير داستان ترنم ائديرديلر. بويئني داستان جنگاور و يا جلالي كور اوغلونون ماجرا لاريندان بحث ائديردي بونون 16-نجي عصرين سونلاريندا قديم اجتماعي قورولوشون داغيلماسي ايله ياخيندان علاقه دار اولدو غوشبهه سيزدير. قديم اجتماعي قورلوشون داغيلماسي ايله يالنيز دده قورقود داستانلاري اؤز اهمييتيني ايتيرميش، دولت ده ضعيفله ميش، تورك خالقي ايسه يوخسول و ميسكين بيرجمعيت حالينا دوشموشدور. ائله كوراغلودا بو جمعيتين داستاني دير.كو اوغلو داستاني 17-نجي عصر ده ايران تورك لري آراسيندا ياييلاراق اونلار طرفيندن ده رغبتله قاراشيلاندي. او درجه ده رغبتله قاراشيلاندي كي اونلارين ميللي داستانلاري سويه سينه يوكسلدي. مذهب فرقي، قانلي حرب‌لر آنادولو و ايران تورك لري نين مشترك عنعنه بيرليگي ني داوام ائتديرمه لرينه انگل اولا بيلمه ميشدير. كوراوغلو يا قارشيليق اولاراق اوردان دا توركيه يه (( اصلي و كرم))، ((آرزو- قنبر))، ((عاشيق قريب)) كيمي خالق رومانلاري گلميشدير.
خزر آرخاسي توركمن لرينه گلينجه، اونلار آراسيندا قديمدن بري ((اوغوزنامه)) لرين موجود اولدوغو و بونلاردا دده قورقود ايله سالورقازانا عايد مهم بحث لرين اولدوغونو آيدين گؤردويوموز حالدا، اليميزده
كي دده قورقود داستانلاري نين همين توركمن لر طرفيندن تانينماديغي نظره چارپير.بونونلا بئله كوراوغلو داستاني توركمن لر آراسيندا قيسماً بير زاماندا ياييلميش و اونلارين دا ميللي داستاني اولاراق منيمسه نيلميشدير. بئله ليكله، گه ره ده‌لي جلالي اولان كوراوغلو آلي روشنين شخصيتي اطرافيندا تشكل تاپان بوداستان، دده قوقود داستان لاري كيمي، اوغوز تورك لري نين، باشقاجور دئسه‌ك، غرب تورك‌لري نين اوچ آيري اؤلكه ده ياشايان نوه‌لري نين مشترك ميللي داستانلاري وصفيني قازانميشدير. بوردا ((جامع التواريخ))ده كي ((تورك لرين تاريخ  و اوغوزون جهانگير ليگي نين حكايه‌سي))ني و اويغورجا((اوغوز كاغان داستاني)) نين‌دا ايراندا ائلخاني دورونده، قازان خان و ياخلفي زامانيندا يازيلديغينا قطعا شبهه ائتميريك.


مقاله لر ((اوغوزلار)) كتابي نين 3- نجو حيصه سيندن كيريل اليقبا سيندان كؤچورولوب:اوغوز لار، پروفسور فاروق سومر، تورك ديليندن ترجمه ائده‌ن: راميز عسگر، باكي 1992، يازيچي نشرياتي
بو اثرين باشقابير يئرده، خصوصيله ده اؤيخور اؤلكه سينده يازيلماسي مومكون دئييل دير. چونكي اونون يازيلما سينا سينا سبب اولان معنوي هاوا آنجاق ايرانداكي ائلخاني سارايي و اونون اطرافيندا نظره چارپير.بو معنوي هاواني قوه تلي بير تورك چولوك شعورو  دور. اساسن هرايكي اثرين اهميتي ده،بيزجه بوردا،يعني بئله بير شعورون موجود يتيني گؤسترميش اولمالاريندادير. عكس تقديرده، اونلارنه حقيقي داستان وصف لريني، داشييا بيلر، نه ده تاريخي منبع اولماق باخيميندان دگرلي ساييلا بيلرلر.
بونلاردان((جانع التواريخ)) ده كي ((تورك لرين تاريخي و اوغوزون جهانگيرليگي نين حكايه‌سي)) اويغور جاداستانين اسلامي بير گؤروش ايله ايشلنميش وئرسياسيندان باشقا بير شئي دئييل دير(1) بو سبب دن اويغورجا ((اوغوز)) داستاني ايله علاقه‌دار اولاراق بيزيم اصل ماراق ائتديكيميز خصوص داستانين‌ها را داسونا بئتمه سيدير.اينديكي شرايطده بوسوالا جاواب تاپماق غير مؤمكون دور هر ايكي اثر بيزه بوتورك چولوك شعورونون ماهيتي حاققيندا اولدوقجا آيدين بير فيكير وئرمكده دير. آنلا شيلديغينا گؤره بوشعوردن اساسلاري بونلاردير:
الف: اوغوز خاندان اثرين يازيلديغي دوره قده‌ر تورك عالمي ني آدلاري ذكر ائديلن بوخاقلار تمثيل ئتمكده‌دير: اوغوز(تركمن)، اويغوز،قيپچاق، قانلي،كارلوك، كالاچ.
ب: تورك‌لرين ده قديم زامانلاردا ياشاميش مونقول لارين چنگيزخاني كيمي، جهانگير حكمدار لاري واردير.بو جهانگير حكمدار لارين آدي اوغوز كاغان و ياخود خان دير.
ج: تورك دونياسي اوغوز خانين بؤيوك فتوحات لاري نتيجه سينده مئيدانا گلميشدير.يعني تورك خالق لاري نين بئش-بالاق بؤلگه سيندن قارا دنيزين شمالينا وآدالار دنيزينه قده‌ر ياييلميش اولمالاري اوغوز خانين فتح ايله باغلي دير.
د:اوغوزلار اوغوز خانين 24نوه سيندن تؤره ميشلر.تويخورلار اويغوز خانين اؤز خالقي و يا اونا اطاعت ائدن تورك لردير.قيپچاق، قانلي، كارلوك و كالاچلار دا اوغوز خانين بي‌لريندن تؤره ميشلر.
5) ((تورك لرين تاريخي)) فصلينده اوغوز خان خاليقيني حق دينينه قوووشدورماق اوچون تانري طرفيندن گؤنده ريلميش بير پيغمبر- حكمدار اولاراق گؤستريلير. بئله ليكله،هم خالقين آللاهين دينيني گتيرميش،هم ده بويوك فتح ائتميش بير پيغمبر- حكمدارا صاحب اولماقلا تورك لرين مونقول لار و عرب‌لر قده‌ر شرفلي حتا اونلاردان داها شرفلي و اؤستون بير خالق اولدوقلاري ايفاده ائديلميشدير.هرايكي اثرده تورك و مونقول لارين منشايي بحثينده توركمن لره ان شرفلي موقع وئريلمه‌سي، بوساحه ده اونلارين داها فعال چاليشملاري ياله ايضاح ائديله بيلمز. اصلينده توركمن لره  منسوب شخص لرين، اويغوبخش لري كيمي، بو چاليشمالارا قوشولمالارينادا تام امين دئييليك. ديگر طرفدن توركمن لرين مونقول لار آراسيندا اويغولار قده‌راعتبارلي موقعه صاحب اولماديقلاري دا بير حقيقت دير. آنجاق اوزامانلار آچيقجا گؤرونن منظره بوايدي كي، توركمن لرمانقيش لاقدان آدلار دنيزينه قده‌ر اوزانان گئنيش بير ساحه ده اؤزقومي وارليقلاريني قووه تله محافظه ائديب ياشاييرديلار. ديگر طرفدن ياخينليقدا سلجوق خانداني اداره سينده بؤيوك بير امپراتورلوق قورولموشدو. حال بوكي ديگر تورك خالق لاري نه اؤز وارليقلاريني قورويا بيلميش نه ده توركمن لركيمي پارلاق بير موقعه صاحب اولابيلميشديلر.اونا گؤرده ده توركمن لر اؤز وارليقلاريني قووه تله محافظه ائتمه لري نتيجه سينده و بو اثر لرده اؤزلرينه وئرلن ان شرنلي موقعه لايق بير شكيلده دونيا تاريخي مقياسيندا بؤيوك رول لار اويناماقدا داوام ائتميشلر.
ائلخاني سارايي و احاطه سينده باشلايان تورك چولوك شعورو آنادولودا اوغوز چولوق شعورو شكلينده 17- نجي عصره قده‌ر سورموشدور. بوشعورون عثمانلي خانداني نين سياسي نايليت لرينده رول اوينايان باشليجا معنوي عامل لردن بيري اولدو غونو سويله‌مك، هر حالدا يانليش بير گؤروش سايلابيلمز. يازيچي عثمان قاضي يه حصرائتديكي:
عثمان، ارطو غرول اوغلوسان
اوغوز،قاراخان نسلي سن
حاققين بير كمتر قولوسان
استامبولو آل، گولزار ائت!
شعرينده بوشعور معنوي بير عامل اولاراق گورونمورمو؟
اصلينده داها اول لرده بيلدير يلديگي كيمي، عثمانلي خانداني اوغوز خانين نسليندن يارانديغينا و اوزونو كايي بويوندان سايما غا چوخ اهميت وئر ميشدير. كايي دامغاسيني عايله نين رسمي گئربي gerbi قبول ائتميش، شاهزاده لره اوغوز- خان و قورقود كيمي آدلار قويموشدور. بوندان مقصد يالنيز خاندانين اؤز آتالاري اولان اوغوزلارا قارشي دويدوغو باغلي ليق ايله دئييل خالقين بوساحه ده‌كي حساس ليغي، شرقده‌كي قاراقويونلو و خصوصيله آغ قويونلو خانداني ايله مئيدا ناچيخان سياسي رغبت- ايله ده علاقه دار ايدي. چونكي اول جه دئييلديگي كيمي، بوسونونجو خاندانين حكمدارلاري دا اوزلري‌نين اوغوزخانين نوه‌لري اولدو قالاريني سؤيله يير و اونلارين ان بؤيويو، فاتحين رقيبي، اوزون حسن بي اؤزونو آنادولو تورك لري نين يگانه حكمداري ساييردي. اوغوزلارين و يا تورك لرين حكمدار ليغي نين كايي بويو بي‌لري نين الينه كئچه رك، قيامته قده‌ر سوره جه يينه داير فيكرين اوغوزلارين بؤيوك ولي سي قورقود آتايا استناد ائديلمه سي، عثمان قاضي نين اوغوز بي لري طرفيندن حكمدار سئچيلديگي ادعاسي و قاراقويونلو جهان شاها ايكينجي مورادين نسبي نين اوزونونكوندن داها شرفلي اولدوغونو سؤيلتمه سي بحث ائديلن بو مقصد لردن ايره لي گلير. ياووز سليم ده مملوك حكمداري تومان بايا گؤنده رديگي بير مكتوبدا دده- بابادان 20 گؤبه‌يه قده‌ر حكمدار اولدوقلاريني يازميشدي. بئله ليكله، اؤزونو اوغوز خانين نسليندن سايماقلا عثمانلي خانداني تابع ليگينده كي چنگيز خان منشالي كريمKarim خانلارينا قارشي داهر هانسي بير كيچيك ليك حسي دويموردو.
نتيجه اعتباريله حاققيندا دانيشيلان بو داستان لار، منشا بحثي و دده قورقود داستانلاري ايله بير ليكده اوغوز چولوق شعو رونون جانلي بير شكيلده ياشاديلماسيندا عامل اولمالاري باخيميندادا دقتيميزي جلب ائتمه يه لايق ديرلر.
عثمانلي مؤلف لريندن اوغلو، معلوم اولدوغوكيمي ((جامع التواريخ)) ده‌كي اوغوزلارا دايرانساب بخشي توركجه يه چئويرميش، احتمال كي، قورقود آتايا عايد بعضي معلوماتلاري‌دا ((تورك لرين تاريخي)) فصليندن آلميشدير. يازيچي اوغلونون بو ترجمه سيندن مولانا روحي نين گئنيش بير شكيلده فايدالانديغي‌دا معلوم دور. يازيچي اوغو اويغورجا بير (( اوغوز نامه)) دن ده بحث ائديركي، بو اليميز ده‌كي (( اوغوز كاغان داستاني)) اولمالي دير. همين مولفين معاصري اولان شكرالله دا ايكينجي موراد دؤرونده ائلچي اولاراق گئتديگي قارا قويونلو حكمداري جهان شاهين تبريز ده‌كي ساراييندا اويغويازيسي ايله يازيلميش بير ((اوغوز تاريخي)) گورموشدور. آغ قويونلو مورخي ابوبكر تهراني ايسه اوزون حسن بي- ين اوغوز نامه و نوح عليه السلاما قده‌ر آپاريپ چيغارديغي شجره سيني يازاكن (( جامع التواريخ)) ده‌كي انساب بخشيدن استفاده ائتميشدير.
ايرانداكي سون تورك خانداني اولان قاجارلارين دا اؤزلري نين آتالاري سايديقلاري اوغوزلارا ماراق گؤسترديكلري نظره چارپير. بو مناسبتله ميرزه ابوالقاسم انساب بحثيني منبع حساب ائده رك اؤز دؤرونده بير رساله قلمه آلميشدير.(2)
اويغوجا (( اوغوز كاغان داستاني)) ايله (( تورك لرين تاريخي و اوغوز خانين جهانگير ليگي نين حكايه‌سي)) فصيل لري اوزه رينده‌كي بو ملاحظه لردن سونرا بيزيم اوچون مهم اولان دده قورقود داستانلارينا كئچه بيله ريك.(1)


1-   قايناق لار:
1)   باخ: ف. سومر، اوغوزلارداير داستاني ماهيتده اثرلر، ص 389-359
2)   مجموعه، تبريز، 1294، ص 423-396، لاكين بورساله نين تام متني الده يوخدور

شمس تبريزي ؛ مولانا ؛ موللانصرالدين  یازان:  علي.ب.تورک

آن مرد سه گون خط نوشتي
يکي او خواند لاغير
يکي هم اوخواند وهم غير
يکي نه او خواند نه غير او
آن خط سوم منم
                  شمس تبريزي

يازيان: علي.ب.تورک
E-mail : turkbaris2003@yahoo.com


تورک خالقنين پارلاق اولدوزلاريندان سايلان و دونيا بويي پارلايان شمس تبريزي(وفات1247م)مولاناجلاالدين(1207-1273)موللانصرالدين(1208-1284) او کيشيلردن سايليرلارکي ياراديجيليقلاريلا بوتون دورانلاردا اونلريني سوردورموشلر.هرنقدر تانيينميش اولسالاردا گون يوخدور کي بو اوچ بويوک اينسانين تازا ويئني يونلري اورتايا چيخماسين.
بو آرادا بواوچ آدليم اينسانين بير دووراندا ياشاديقلاري ،اونلاري بيرچوخ ساحده اورتاق فيکيرلي و فيکيرداش قيليبدير.بيرزماندا بير-بيرلريله گورشوب بير چوخ اورتاقليقلاري اولدوگي بلي اولور،اوزليکله گولدوري و گولمه جه ساحه لري بير-بيرلرينه چوخ بنزرليگي واردير.
شمس ومولانا و موللانصرالدين ياشاديقلاري دونملرده سلجوقيلرحوکومتينين و سونرالار موللانين تيموربيگ له هم دووران اولماسي و اونلارين ظلملرييني قارشيسيندا مجادله لري ،بيرچوخ زماندادا حکومدارلارين و قاضيلرين ودارغالارين خلقه آپارديقلاري ظولملرله مبارزه لري،هولوکباز عابيدلروزاهيدلري تنقيدلرينه باشقالدريشلاري؛ گولدوريله ائليشتيريب اللرينده گلديگي قدر ساواشيب وميزاح ديليله مجادله آپارميشلار.
اگرچه بو اوچ کيشنين هرسنين اوزونه گوره بير مخاطبي و دوشنن موريدلري اولوبدور،امادريندن باخيلدقيندا اوچونونده چاليشمالاري توپلومون و جامعه نين عيبلريني و يانليشليقلاريني اوزه چيخارتماق اولوبدور،هربيري بير ديل له سوزلريني يئرينه يئتيرمک ايستميشلر.
بئله نظره گلير کي شمس ين دئديگي سوزيعني"او کيشي اوچ خط يازدي، بيرين او اوخويويب باشقاسي يوخ،بيرسين هم او اوخيوب هم باشقاسي،بيرسين نه او اوخودي نه باشقاسي؛او اوچونجي خط منيديم"اوزوني ؛مولاناني،و موللانصرالديني ان اويغون گوسترگسيدير کي شمس ين درين باخيش آچيسي و يوکسک سئويده سويلديکلري دوشونجلر يوخاري درجه ده اولان فيکيرلره گوره ؛مولانانين دئديکلري بير آزدوشنجلي وساوادلي اولانلاراوچون وموللانين سويلديکلري اودونملرين و سونراکي زمانلارين يايغين اولان مخاطبي يعني عوام دئيلن خلق گوره دئيلميشديلر.
شمس تبريزينين قوري وفايداسيزتعبدلر،مولانانين عبادت اوچون تازا بير دوشونجه ياراديليشي و موللنين دا باطيل اينانجلارو اويدورمالاردان بير چوخ زاهدو عابدين ياراتديقلارني اورتايا چيخارديقلاري بو اورتاقليقي آرتيرماقدادير.خاطيرلاتماق گرکير بو اوچ کيشيني هربيريسي اوزلرنه گوره بير بويوک و سونرالاردا بيرچوخ ادبيات ساحه لرين اونجلري کيمي ائتگلري اولموشدور.شمس و مولانانين عرفان عالمينده کي گوروشلري نقدر چوخ اولموشسادا موللانصرالدينين ده اشاغي فيکيرلراوچون ده يئني مکتب ساحه سي دوزلتمکده ديرکي "حاجي بکتاش"کيمي دوشونجلرده ايزيني گورمک اولار.
بو اوچ اولو اينسانين فولکلورساحه سينده ده بير چوخ ايزي و ياراديجيقلاري اولوبدورکي ان گوزده اولان فولکلور قولي "آتاسوزلر"و"دئيملر"ديلرکي بير چوخونون ياراديجيسي سايليرلار.
شمس تبريزنين گولدوري ساحه سينده اولان ياراديجيليقي ايله ايلگيلي بير نئچه حيکايه:
اوچ سوال؛ بير جواب
بير گون بيرنئچه بيلن کيشي مولانانين يانينا گليب اوندان اوچ سوال سوروشدولار،مولانا اونلاري شمس حواله ائديب جوابلاري اوندان آلماقلاريني ايستدي.شمس حضرتلري مکتبده اوتورموشيدي و کربيچله تيمم ائتمگي اورنجيلره اورگديردي.بيلن کيشيلر شمس دئديلرکي :سندن اوچ سوالميز وار.شمس بويوردي:دئيين.
سوال سوروشانلاراورتاقلاشيب بيرسين سئچيب اوسواللاري سوروشماقا باشلادي ودئدي:سيز دئيريز اللاه واردي!اوني بيزه گوستر!شمس بويوردي:ايکينجي سوال دئين.
سوال سوروشان دئدي:دئيرسيز کي شيطان اودداندي.نجور قيامتده اود اودي يانديراجان؟اود کي اودا عذاب وئرمز!
شمس دئدي:اوچونجي سوالي دئ.
سوروشان دئدي:دئيرسيز قيامت گوني هامنين حسابين اوزوندن سوراجاقلارو هيچ کيمين بيريسيندن حسابي اولابيلمز.بس ندن سيزلر اينسانلاري قويمورسوز هرنه ايش ايسترلر گورسونلر.
بو حالده شمس درحال کربيچي قالخزيب کيشينين باشنا ووردي و دئدي بودا سنين جوابين!
کيشي و دوستلاري بو ايشي گورنده دوروب قاضيه شيکايته گئتديلر.قاضي شمسي چاغريب اوندان بوايشين علتين سوروشدي وشمس دئدي:بونلارمندن سوال سوروشدي منده جواب وئرديم.
قاضي دئدي:بونجورجوابدي؟و شمس بويوردي:سوال سوروشان دئ گوروم اگر باشين آغرير هاني سانجسي؟ندن گوروشموربس!اوبيرينجي سوالين جوابي.ايکينجي سوالين جوابيدا گوردوگون کيمي سن ده کرپيچده توپراقداندي اما بير بيريني اينجديب عذاب وئردينيز.بودا ايکينجي سوالين جوابي.اوچونچي سن دئدين گوي هرکس نه سووور گورسون منده سورديم بوني سنين باشيوا وئرديم.ندن سن بودونيادا قاضيه شيکايت ائدسن و او دونيادا شيکايت ائدميسن! بودا اوچونجي سوالين جوابي.
قاضي و سوال سوروشانلار بيرليکده گولوب شمس دن اوزر ديلديلر.
(مقالات شمس)ميصري قيليج
بيرسي بيرينه بير ميصري قيليج وئريب دئدي:بو قيليجي هرنيه وورسان ايکي بولر!
يانداشي بير داش گورستدي و دئدي:بو داشي بولر؟
دئدي:بولر.و قيليجي قالخزيب داشاوئردي.قيليج ايکي بولوندي!
دئدي:سن دئدين بوقيليجي نيه وئرسان ايکي بولر ندن اوزي بولوندي؟
دئدي:بو داش قيليجداندا ميصري دير!
(مقالات شمس)جوهود،ائرمني،مسلمان دوستلوقي
اوچي بير يولدا دوست اولوب بير قيزيل پول تاپديلار،حالوا آليب دئديلر:گئجه ياتياق هرکيم ياخشي ويخي گورورسه اويئسين!(جوهودلا ائرمني بيرلشيديلر تا مسلمانا وئرمسينلر)
مسلمان گئجه ياريس دوروب حالواني ئيييب ياتدي.سحر ائرمني دوروب دئدي:من يوخودا عيساني گوردوم کي دوردونجي گويده گزير،منيده آليب اوزيله آپاردي!
جوهود دئدي:موسا حضرتلري منيده بهشت آپاردي.
مسلمان دئدي:منده گوردوم کي ؛حضرت محمدگليب دئير کي نه يازيق نه ياتميسان کي عيسا بيرسين دوردونجي گويه ،موسادا اوبيرين جنت آپاريب سن ياريق باري دور حالواني يئ !منده دوروب حالواني يئديم!
دئديلر:سن هايدان ياخشي يوخي گوربسن!
(مقالات شمس)وزيرين قاباحني
وزير دئدي:آل بو مين ديناري ،بو ايش کي اولدي هيچ کيمه دئمه!
مين دينار آليب دئدي:بيلين کي او يئل کي وزيردن چيخدي،من اوتوردوم!
(مقالات شمس)آغ ساققال
بيريسي دلکه دئدي:- منيم ساققاليمدان آغ توکلري آير!
دلک باخيب گورديآغ توک قارا توکدن چوخدور،ساققالين بوتونلوغون قيرخيب دئدي:- سن آغ توکلريني آيرت ،منيم ايشيم وار!
(مقالات شمس)بيرينين آتاسي
بير،بيريسيندن سوروشدي:فلان کيشيني نجور تانيرسان؟
دئدي:آتاسي ياخشي کيشي دي!
دئدي:من اوزون سوروشورام،نه آتاسين!
دئدي:دوغورداندا آتاسي چوخ ياخشي آدامي دي!
دئدي:ائله بير ادشيدميسن نه دئيرم!
دئدي:من ائشيديرم،سن ائشيدميسن!
(مقالات شمس)کچل باشي
کئچل کئچله دئدي:منيم باشيما داوا دئ!
کئچل گولوب دئدي: داوا بيلسيديم اوز باشيما ائدرديم!

-------------------------------------------------------------------------------------
قايناقلار:
خط سوم- د.ن.صاحب الرماني
مقالات شمس-
شمس تبريزي- م.ح.موحد
مولانا و طوفان شمس- ع.تدين